Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1992, Side 4
J
Undir oki siðmenningar
Um mannfræði og mann-
skilning Sigmundar Freuds
fyrra kom út hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi eitt
af síðari ritum Sigmundar Freuds, Undir oki sið-
menningar (Dal Unbehagen in der Kultur), í þýð-
ingu prófessors Sigurjóns Bjömssonar sem skrifar
greinargóðan formála að þessu riti. Þessari útgáfu
Freud telur hæpið að
leggja kærleiksboðorðið
fyrir mannkynið, þar sé
ekki nægilega skeytt um
sálrænar staðreyndir
mannshugans og það
leiði af sér taugaveiklun
og vansæld.
Eftir PÉTUR PÉTURSSON
hefur verið furðu lítill gaumur gefinn og
er það miður þar sem Freud og kenningar
hans hafa haft gífurlega mikil áhrif á
mannskilning og menningu Vestur-
landabúa á þessari öld. Hér er um að
ræða framlag Freuds til félagsfræði og
mannfræði en á þessum vettvangi hefur
hann e.t.v. ekki haft minni áhrif en með
hinni eiginlegu sálgreiningu (phychoana-
lysis) sem hann var upphafsmaður að.
Þetta mun vera annað rit Freuds sem
sér dagsins ljós á íslensku máli, en 1970
gaf Bókmenntafélagið út í ritröðinni Lær-
dómsrit bókmenntafélagsins röð fyrirlestra
undir heitinu Um sálgreiningu. Þá fyrir-
lestra flutti Freud við Clark-háskólann í
Bandaríkjunum og voru þeir fyrst gefnir
út árið 1909.
Rit það sem hér um ræðir kom fyrst
út árið 1927 og er því eitt af síðari ritum
Freuds, en síðasta bók hans, Der Man
Moses und die monotheistische Religion,
kom út árið 1939, sama ár og hann dó
83 ára að aldri. Ekki er á þessu riti að
sjá að aldurinn hafi verið farinn að segja
til sín. Hann setur fram nýstárlegar hug-
myndir og kenningar um eðli og uppruna
siðmenningar og hvernig menningin teng-
ist frumgerð sálarlífs og þróun þess.
Kynhvötin Og Meiningin
Með Lífinu
Oft er sagt um vísindamenn að þeir
takmarki sig um of, verði sérfræðingar á
einu ákveðnu sviði, menn sem vita mikið
um lítið. Ekki er hægt að ásaka Freud
fyrir það að hliðra sér við að taka á hinum
stóru spurningum mannsandans gegnum
aldanna rás, þvert á móti þá fjallar hann
hér af innsæi og áræðni um helstu við-
fangsefni og vandamál sem sótt hafa á
mannshugann frá því að sögur hófust og
fram á okkar daga. Mörg af þessum við-
fangsefnum hafa enn ekki verið leyst -
endanleg svör hafa ekki enn fundist og
munu e.t.v. ekki finnast meðan gagnrýnin
hugsun bærist með manninum. Hér er átt
við viðfangsefni eins og þjáninguna,
meininguna með lífínu, forsendur mann-
legs samfélags, trúarbragða og skynsemi.
Engu að síður ætlar höfundur sér þá
dul að umfjöllun hans sé fræðileg og varpi
ljósi agaðrar vísindalegrar hugsunar á
þessi mál þannig að hugsandi menn sem
kynnt hafi sér framlag hans standi betur
að vígi gagnvart þessum áleitnu spurning-
um en ella. Um sumt minna efnistök hans
á hugmyndir og kenningar sem ruddu sér
nims um og eftir aldamótin seinustu svo
sem þróunarhyggju, efnishyggju og nauð-
hyggju, en samt sem áður verður því vart
mótmælt að kenningar Freuds eru eitt það
frumlegasta sem óx á hinum fijóa akri
mannvísinda í upphafi þessarar aldar og
þar á ég ekki síst við kenningu hans um
mikilvægi kynhvatarinnar. Um þessa
kenningu urðu mikíar deilur og urðu þær
til þess að Freud var að minnsta kosti um
tíma utangarðsmaður hvað varðar lækna-
vísindin. Þá er við að bæta að fylgismenn
og eftirmenn Freuds hafa skipst í flokka
varðandi afstöðuna til hlutverks kynhvat-
arinnar í persónuþroska einstaklingsins.
Hér er einkum um að ræða kenningu Fre-
uds um kynhvöt ungbarna og Ödipusar-
duldina svonefndu, þ.e. kynferðislega
hneigð barnsins að foreldri af gagnstæðu
kyni og afbrýðisemi út í foreldri af sama
kyni. En það er óhætt að fullyrða að sál-
greiningin sem læknismeðferð væri óhugs-
andi án framlags Freuds jafnvel í þeim
tilfellum þar sem kenningar um hvatalífið
ganga þvert á fullyrðingar frumherjans.
Samfélagið Og Einstakl-
INGURINN
Sem læknir, sérmenntaður í taugalíf-
eðlisfræði síns tíma, var mannskilningur
Freuds mótaður ' af líffræðilegri efnis-
hyggju. Þetta sést best á kenningum hans
um lífsorkuna (libido), en frumrót og afl-
gjafi hennar er kynhvötin. Þessi hvöt sem
er eigingjöm og sjálfmiðlæg leitar um-
svifalaust að útrás og manninum er eigin-
legast að brjóta allar hindranir sem á vegi
verða við fullnæginu hennar. Lögmál þess-
arar hvatar er vellíðanin (Lustprinzip).
„Einstaklingsfrelsið er engin gjöf siðmenn-
ingarinnar," skrifar Freud. „Frelsið var
mest, áður en nokkur siðmenning kom til
sögunnar" (bls. 39). Samkvæmt þessum
skilningi er maðurinn fyrst einstaklings-
vera sem stjórnast af frumhvötum en síðar
félagsvera. Vellíðan hans skeytir engu um
vellíðan annarra.
Hér greinir Freud á við einn helsta höf-
und hinnar klassísku félagsfræðikenninga
um samfélagið og manninn, Frakkann
Emile Durkheim, sem uppi var á svipuðum
tíma og Freud og fékkst við greiningu á
félagslegum og menningarlegum viðfangs-
efnum ekki ósvipuðum þeim sem Freud
Sigmund Freud með móður sinni, Amal-
íu, 1872.
helgaði sig síðari hluta ævinnar. Báðir
töldu þeir t.d. að tótemismi (trúarbrögð
þar sem dýr eða jurt eru miðlæg í átrún-
aði ættflokksins, gegnir því hlutverki að
skilgreina hópinn og afstöðu hans til heild-
arinnar) væri frumstæðasta félags- og trú-
arform mannsins og gengju þeir báðir út
frá því að hægt væri að alhæfa út frá
tótemismanum yfir á uppruna og eðli sið-
menningar almennt (sbr. ritið Elementary
Forms of Religious Life eftir Durkheim
sem út kom 1912 og Totem und Tabueft-
ir Freud sem út kom sama ár).
Durkheim hélt því fram að maðurinn
væri fyrst félagsvera og síðar þegar samfé-
lagið hefði þróast og orðið margbreytilegra
kæmu fram forsendur einstaklingshyggj-
unnar,1 meðvitundarinnar um eigin pers-
ónueinkenni til aðgreiningar frá öðrum.
Forsenda einstaklingshyggjunnar er sem
sagt samvitund hópsins eða nánar tiltekið
sundurgreining hennar. Einstaklings-
hyggjan er afurð samfélagsins samkvæmt
Durkheim en Freud lítur á einstaklinginn
sem aðgreinanlega orkulind sem samfélag-
ið og menningin undirokar, þó svo að sið-
menningin, á sama hátt og yfirsjálfið, fái
þá orku sem nýtist til að bæla frumhvatirn-
ar frá sjálfri frumorkunni, libido. Hjá báð-
um þessum höfundum nútíma mannvísinda
gætir nokkurrar karlrembu sem lesendum
í lok 20. aldar kemur spánskt fyrir sjónir.
Báðir telja þeir konuna nær náttúrunni
en karlinn, en karlinn er meiri félagsvera
og tengdari samfélaginu en náttúrunni
samkvæmt þeim.
Samkvæmt skilgreiningu Freuds nær
hugtakið siðmenning til „allra þeirra af-
reka og reglna, sem greina líf okkar frá
lífi dýranna, forfeðra okkar og þjóna
tvenns konar tilgangi, þ.e. að vernda menn
fyrir náttúrunni og samhæfa gagnkvæm
samskipti þeirra“ (bls. 34). Siðmenning