Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Page 2

VEÐURF AR
Er ný ísöld yfirvofandi?
Mikið er rætt og skrifað um framtíð mannkyns-
ins ájörðinni. Óhemjuleg mannfjölgun (fjölg-
að um helming síðastliðin 50 ár tvo eða
uppundir þrjá milljarða), mengun sem siglir
í kjölfar mannfjölgunar og hungur og harð-
Síðustu 2,5 milljón árin
hafa 26 ísaldir kaffært
norðlæg svæði heimsins
og þær hafa komið mjög
skyndilega. Nú gæti verið
að koma upp sú staða
vegna gróðurhúsaáhrifa,
að gífurleg aukning verði
á ferskvatni í íshafinu
með minnkandi
saltprósentu í Norður-
Atlantshafinu og þar af
leiðandi gífurlegri
ísmyndun.
Þannig yrði byrjunin samkvæmt þess-
ari kenningv: Gífurlegt ísmagn í Norð-
ur-íshafinu bráðnar og samsvarandi
vex ferskvatn í norðurhöfum og salt-
prósentan lækkar, sem skapar skilyrði
fyrir myndun ískristalla og íshellu og
þar með stöðvast allur straumur um
djúpin.
stjórn á stórum svæðum jarðarinnar. Þýðing-
armesta atriðið í sögu mannkynsins er veðr-
ið og staðsetning hafstrauma, hiti og kuldi,
mannabyggð fylgir hitastiginu, þótt dæmi
gefist um að þjóðir byggi svæði þar sem
fimbulvetur ríkir mikinn hluta ársins. Tempr-
uðu beltin virðast hafa verið hagkvæmust
mannheimum hingað til.
Veðráttan ræður ekki aðeins gróðurfari
og framleiðsluháttum að verulegu leyti, held-
ur einnig sálarfari mannanna að nokkru.
Þó getur maðurinn valdið óblíðu umhverfi
og veðráttu, þar sem hann getur skapað sér
heim og umhverfi fyrir eigin tilverknað.
Hafstraumar og veðrátta eða veðurfar eru
nátengd. Tenging þessara tveggja þátta er
ný af nálinni, því þótt menn kunni skil á
veðurfari að nokkru þá er vitneskja manna
um hafið mun minni, sem eðlilegt er. En
undanfarin ár (4-5) hefur sú fræðigrein þ.e.
haffræðin eflst með auknum rannsóknum.
Golfstraumurinn er einskonar miðstöðv-
arhiti fyrir þau landsvæði sem liggja að
Atlantshafi og eru staðsett í hafinu, Bresku
eyjamar, Færeyjar og ísland auk norðlægra
eyja. Ef þessa straums nyti ekki, væri mik-
ill hluti nú byggilegra svæða óbyggileg
vegna ísmyndunar og kulda. Golfstraumur-
inn þrýstist með óhemju krafti úr Karabíska
hafinu, má segja í fossaföllum fyrst í stað,
meðfram ströndum Norður-Ameríku yfir
Atlantshafið og norður í Dumbshaf. Það er
því líkast að stórkostleg pumpa dæli heitum
sjó úr hitabeltinu allt norður undir Spitsberg-
en. Án þeirrar dælingar myndi gróðurfar á
Suður-Englandi verða svipað og nyrst í
Noregi og hafnir við vesturströnd Noregs
frysu, ísland yrði ísi umlukt.
Miklar umræður eiga sér stað um „gróð-
urhúsaáhrifín", um „ósónlagið" og þau
frægu göt, sem talið er að geti valdið hækk-
andi hitastigi á jörðinni. Sumir hafa séð fyr-
ir sér hlýnandi veðráttu, aukinn gróður og
bætt lífsskilyrði fyrir suðrænan gróður á
norðurslóðum. Aðrar myndir eru einnig
dregnar upp af þessum áhrifum, en mesta
hrollvekjan er tiltölulega nýverið komin
fram, sem er afleiðing ört vaxandi bráðnun-
ar íshellanna umhverfis Norðurpólinn, sem
að áliti sumra haffræðinga og veðurfræðinga
getur valdið ískyggilegum breytingum á
saltprósentu norðurhafa.
Þeir telja nokkrar líkur á gjörbreytingu á
hafstraumum þ.á.m. Golfstraumnnum. Haf-
fræðingurinn norski, Egil Sakshaug, skrifar
í tímaritið „Ocean 99“, að spá megi nýrri
ísöld eftir ca. 50 ár.
Þessi hrollvekja er bundin norðurslóðum,
löndum sem liggja að Atlantshafi. Ein álma
golfstraumsins liggur um Norður-Atlantshaf
milli Islands og Noregs og þessi angi varnar
ísmyndun og rekís á þessum slóðum. Ef
þessi álma golfstraumsins væri ekki fyrir
hendi „myndi veðurfarið í Þýskalandi verða
svipað og það er í norðurhlutum Síberíu,"
skrifar John Thiede, haffræðingur sem starf-
ar við Geomar rannsóknarstöðina í Kiel.
Þýðingu golfstraumsins má marka með því
að á eynni Sylt á 55 breiddargráðu er vin-
sæl baðströnd nú, og þar sem golfstraums-
ins nýtur ekki, í suðurhluta Alaska á sömu
breiddargráðu markar ísröndin vart byggi-
legt svæði.
Það eru ýmsar spurningar sem menn geta
ekki svarað um hvað gerist þegar heitur
golfstraumurinn mynnist við kalda haf-
strauma norðurhjarans, hvers vegna straum-
urinn helst allt norður undir Norðurpóls-
svæðin. Talað er um sog, sem myndast milli
Grænlands, Spitsbergen og íslands. Þar virð-
ist hálf milljón rúmmetra af ísköldum sjó
streyma eða sökkva niður í undirdjúpin á
hverri sekúndu. Kuldi og hiti virðast togast
á í hafdjúpunum en hvernig það gerist er
enn óráðin gáta.
Fleiri lykilþættir koma við sögu eðlis-
ástands djúpanna og hafstraumanna. I hverj-
um lítra sjávar eru 34,9 grömm af salti og
sjórinn frýs fyrst við mínus 1,8 gráður. Þeg-
ar hafsvæði norðursins hafa kólnað niður í
þetta hitastig taka að myndast ískristallar.
Jens Meincke haffræðingur, í Hamborg tel-
ur, að brot úr gráðu undir frostmarki get
þyngt sjóinn svo að hann kristallast og þar
með geti minnsta saltprósenturýrnun skapað
skilyrði fyrir myndun ískristalla og íshellu,
sem stöðvi alla strauma um djúpin. Með ís-
myndun í Norður-Atlantshafi myndi skrið
golfstraumsins stöðvast, Noregsstraumur
golfstraumsins stíflaðist.
Hættan á minnkandi saltprósentu í hverj-
um lítra sjávar á þessu svæði er að mati
fræðimanna í hafvísiridum eða haffræðum
stöðugt líklegri. Vegna gróðurhúsaáhrifanna
búast þeir við að á hveiju sumri aukist bráðn-
un íshellunnar á norðurslóðum 'og þar með
aukist magn ferskvatns. Hin þriggja kíló-
metra þykka ísbreiða yrir Grænlandi myndi
bráðna hægt og sígandi. Auk þessa er stöð-
ugt vatnsmagn úr stórfljótum Síberíu.
Vatnsmagnið frá Alaska og Norður-Kanada
bætist einnig við ferskvatnsmagnið í íshaf-
inu. Leysingavatn úr Mongólíu allt frá Hi-
malaya fjallaklasanum streymir norður og
endar í Ishafinu. Vatnasvæði íshafsins er
því hálfur hnötturinn.
Talið er að ekki þurfi meira en 0,2 gráðu
saltrýrnun í hveijum lítra sjávar til þess að
dómsdagur hefjist á norðurslóðum. Án sogs-
ins og streymis sjávar álíta haffræðingar
að straumurinn hverfi langt suður í höfum.
Afleiðingarnar verða þær að norðurströnd
og vesturströnd Evrópu verður berskjölduð
fyrir ísun. Pólarkuldinn myndi frysta þau
svæði sem áður voru upphituð af golf-
straumnum.
Jörn Thiede telur að eins megi búast við
að ísjakar muni myndast við strendur Kan-
aríeyja. íbúar Skotlands, íslands, Skandin-
avíu og norðurhluta Þýskalands yrðu ham-
förum íssins að bráð. Framtíðarsýn Thiedes
er þessi um þessi svæði: „Nokkur hundruð
metra þykk ísbreiða myndi skafa eða fletja
út alla mannabyggð á þessum slóðum, eins
og ísaldaijökulinn skóf klappirnar í fyrnd-
inni, eins og sjá má á þessum slóðum nú á
dögum.“
Það óhugnalegasta við þessar spár eru
nýjustu rannsóknir á ísaldartímabilum fort-
íðar, sem benda til þess að ísaldir hafi haf-
ist mjög skyndilega. Síðustu 2,5 milljón ár
hafa 26 ísaldir kaffært norðlæg svæði. Með
hafbotnsrannsóknum og borunum í íshelluna
telur Thiede sig geta ályktað „að ísaldir
komi á mun styttri tíma en hingað til hefur
verið álitið“.
Minningarnar og vitneskjan um síðustu
„litlu ísöld“ eru frá 14. til 18. öld. Norður-
sjórinn fraus í köldustu árunum, ísárum við
Island fjölgaði og ísrek og ís tepptu sigling-
ar til margra hafna. Á Norðurlöndum heij-
aði hungursneyðin á og á Grænlandi dóu
síðustu afkomendur norrænna manna út.
Um eftirhreytur „litlu ísaldar“ getur hér á
landi á síðari hluta 19. aldar, þegar stórhríð-
ar færðu allt í kaf við norðanverðan Eyja-
Qörð um 1880 og kuldinn 1918 vekur enn
hrollinn.
Með hvarfi golfstraumsins rynni dómsdag-
ur upp eins og áður segir, einnig yfir þau
svæði sem sunnar liggja. Haffræðingar og
veðurfræðingar spá því að allt Þýskaland
yrði „túndra — freðmýrar án skóga og land-
búnaðar". ís lægi á nærliggjandi höfum,
Norðursjónum og í Eystrasalti, sem gæti
orðið að íshellu
Jens Meincke skrifar: „Þessi mynd kann
að virðast hugarburður, sem menn vilja að
muni alls ekki standast, en þegar Noregs-
straumurinn stíflast suður í höfum, þá höfum
við glatað öllum lífsgrundvelli endanlega."
Þetta eru hörð orð og kenningarnar eru
byggðar á þeirri kenningu sem nú er tiltæk
í veður- og haffræðum, en sú þekking er
gloppótt, einkum sú sem snertir haffræðina.
Það hafa komið fram kenningar um allt
mögulegt, með stimpli vísindalegrar aðferða-
fræði, kenningar sem teljast studdar örugg-
um vísindalegum rannsóknum, en hafa
reynst hjóm eitt. Vísindatrúin getur orðið
að skrumskældari kreddum en trú á fordæð-
ur og seiðskratta fyrri tíða. Vísindin eru
ekki endanlegt svar eða lokasvar við spurn-
ingum mannanna. Oft hafa vísindin leitt til
sköpunar aðstæðna, sem ógna öllu mann-
kyni og einnig til lausna í ýmsum efnum.
En blind trú á hugtakið „vísindi" verður oft
mýrarljós.
Kenningamar um nýja ísöld, eru reistar
á kenningum um gróðurhúsaáhrif og þynn-
ingu ósonlagsins, en um það vita ýmsir
margt og mikið, aðrir draga þekkingu þeirra
í efa.
En ef, ef? Hvað er þá til ráða?
Byggt á Spiegel.
KRISTBJÖRG
STEINGRÍMSDÓTTIR
Menning
Ekki er lengur frægð að fornri
snilli
feta skal nýjar leiðirþjóð vor smá.
Harður er styr um stórþjóðanna
hylli.
Nú þurfa menn að leika trúða á
torgum
- ef takast kynni athygli að ná -
og hermifífl í heimsins stærstu
borgum.
Höfundur býr á Hrauni í Aðaldal.
KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
Prentvilla
Ef Drottinn væri
jafn duglegur við að byggja
einsog Davíð,
eða jafnvel Salomon,
væri þá ekki,
eftirá að hyggja,
um aðgang að himnaríki
meiri von?
Eða finnst Drottni
að þá sé voðinn vís
ef viðbygging niðurrif kostar
á Paradís?
Ingólfs í Kvosinni
áður við hokur var búið,
en unaðslegt var þó að geta
af rúntinum flúið,
og sest að tafli við páfann
eða ort sín Ijóð
í einrúmi þar sem forðum
Báruhúsið stóð.
Af slökum prófarkalestri
og prentarans spaugi
prentvillan verður stundum
efst á baugi
og því sem áður var
snoturt og snyrtilegt náðhús
stafavíxl setjarans breyttu
svo úr varð ráðhús.
í annað dritsker
nú óþvegnar verða að dríta
og aldrei mega þeir framar
til Helgafells líta.
EYGLÓ JÓNSDÓTTIR
Gjöfin
uppsláttur
Litlir kvikir fingur þínir
strjúka létt og leitandi
yfir bijóst mitt.
Eins og töfrasprotar
vekja þeir upp Móðurnáttúru
og frá henni streyma
hinir hvítu Isekir lífsins.
Við ósinn leggjast varir þínar
þétt - hlýjar, mjúkar
eins og brjóst mitt.
Tifandi sog þín
vekja djúpa tilfinningu eilífðar,
líf mitt - líf þitt
- Lífið sjálft -
og lindin hvíta tengir okkur
órjúfanlegum böndum.
Höfundur er húsmóðir i Kópavogi.