Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.1992, Side 11

M A L A V E X T I R
Hugleiðingar
um tungu og stfl
alamenn hafa löngum verið frægir fyrir
sundurgerð í klæðaburði, enda kemur fáum
lesöndum íslendinga sögu á óvart að Sturla
Þórðarson bregður upp svofelldri mynd af
Sighvati föðurbróður sínum
Á móðurmáli voru hafa
löngum tíðkast ýmis orð
um það hugtak sem fólgið
er í synd, en það er
gamalt og heldur
leiðinlegt tökuorð úr
útlendri tungu, enda
hefur því aldrei tekist að
losna til hlítar við
lágþýska keiminn sem
fylgdi því hingað í
útnorður.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
„Sjá Guðs lamb sem ber synd heims-
ins“, liljóðar textinn í nýjustu hiblíu
þjóðarinnar og hér er Jóhannes guð-
spjallaskáld að tala um Jesúm Krist.
En í eldgamalli hómilíu er allt annar
bragur yfir setningunni: „guðs gimbill
er á braut tók mein heimsins. “ Myndin
er af málverki um píslargöngu Krists
eftir óþekktan málara frá 15. öld.
Örlygsstaðabardaga laugardaginn 21. ágúst
1238, þar sem Sturlungar hittu örlög sín:
„Hann var í bláum kyrtli og hafði stálhúfu á
höfði en öxi forna og rekna í hendi, er Stjarna
hét. Hann hélt um skaftið fyrir neðan augað
og sneri frá sér egginni, en veifði skaftinu."
Þótt blár litur í fornum sögum bendi jafnan
til vígahugs og jafnvel afreka, þá rasar hér
feigur maður fram í opinn dauðann, enda
má vel vera að Sturla hafi haft í huga fornan
átrúnað sem minnst er í sambandi við um-
mæli Þorgríms Freysgoða í Gísla sögu áður
en Vésteinn er heygður: „Það er nú siður,
mágur“, segir hann, „að binda helskó að fót-
um mönnum áður í haug eru lagðir.“ Að
heita má í sömu andrá nefnir Gísla saga þá
hjátrú „að maður þykir til heljar búast sá er
sig klæðir mjög þá er hann gengur út eður
klæðir sig lengi.“ En hitt blasir þó við sjónum
að lýsingin á búnaði Dalamanns er eins kon-
ar fyrirboði þess sem síðar verður í bardagan-
um þegar Kolbeinn ungi gengur fram á Sig-
hvat sem var þrotinn að mæði, aldraður goð-
orðsmaður, en lítt sár eða ekki. Þá kom Kol-
beinn ungi að og spurði: „Hver húkir þar
undir garðinum?“ Lesanda grunar að Kolbeini
hafi verið ljóst að þar er enginn annar en
velgerðarmaður hans Sighvatur Sturluson,
enda mun spurdaga ekki hafa verið beint í
því skyni að svala forvitni Kolbeins um ókunn-
an hlut, heldur hér sigurvegari að hæðast að
þeim öldungi sem lotið hefur í lægra haldi. í
sögninni að húka er fólgin langtum meiri
fyrirlitning en í öðrum sagnorðum svipaðrar
merkingar, svo sem að híma, kúra, klúka,
hnipra sig, norpa. Sögnin að húka er lífið og
sálin í spurningu Kolbeins, enda er ekki hægt
að ná sömu áhrifum með því að skipta um
sagnorð.
Vandlátum höfundum hefur löngum verið
mikið í mun að vanda sem mest, enda geta
þær skipt meira máli en frumlag og andlag.
I almennum staðhæfingum eru þær jafnan
veigamesti hluti setningar; sú athöfn sem
getið er í spakmæli má sín yfirleitt meira en
gerendur og þolendur. Skapari Fóstbræðra
sögu lét sér einkar annt um léttan og skýran
stíl, og fræg eru orðin sem hann hermir eftir
Þorgeiri Hávarssyni, hirðmanni Ólafs digra
konungs í Noregi: „Svo er sagt að Þorgeir
væri lítill kvennamaður; sagði hann það vera
svívirðing síns krafts að hokra að konum." í
þessum ummælum er ekki einungis fólgin
mikil andúð á konum heldur felur sögnin að
hokra álíka fyrirlitningu í sér og hokur í
munni góðbænda sem eru að skopast að bús-
kussum. Fyrir allmörgum árum gerði orðu-
meistari þjóðarinnar fræga bók um Fóstbræð-
ur og drepur þar á ýmis kringilyrði og kátleg
orðtök sem þar er að finna.
II
Svo telja fróðir meistarar að ritsmiðum og
ræðumönnum sé skylt að rækja þrjú boðorð
framar öllum öðrum:
1. Þú skalt velja þau orð sem hæfa best.
Slíku boðorði hlítti Kolbeinn á Örlygsstöðum,
og brátt verða önnur dæmi nefnd um ná-
kvæmni í orðavali.
2. Þú skalt finna hverju orði sem bestan
stað í verkum þínum. Listin að raða orðum
á listrænan hátt er ekki einungis mikilvæg í
bundnu máli þar sem kveðandi, stuðlar og
rím geta ráðið stöðu, heldur einnig í lausu
máli þar sem stöðuval er fijálsara.
3. Þú skalt aldrei nota fleiri orð en þörf
krefur.
Þótt boðorðin séu harla einföld, þá styðjast
þau við kenningar sem eru býsna flóknar og
hafa raunar aldrei verið skráðar til hlítar, en
þó er ekki úr vegi að spjalla um þær ofurlít-
ið. Um orðaval mætti ærið margt segja, og
skal þess fyrst getið að menn eiga að ráða
yfir sem mestum orðaforða og kunna sem
gleggst skil á hveiju þeirra um sig. Engin
tvö orð merkja nákvæmlega hið sama, jafn-
vel þótt þau teljist samheiti, heldur er ávallt
einhver munur með þeim; minnstu blæbrigði
og ofurlítill keimur geta skipt miklu máli.
Mikilvægur þáttur í móðurmálskennslu er
einmitt að fræða nemendur um sundurleitt
eðli þeirra orða sem í fljótu bragði virðast
vera sömu merkingar, svo sem „kona“ og
„kvenmaður", „maður“ og „karlmaður",
„bjór“ og „öl“. Tvennt verður einkum að hafa
í huga við orðaval: annað er nákvænmi eða
nothæfi, að velja það orð sem best gegnir
tilteknu hlutverki, og á hinn bóginn hlýtur
fegurð að ráða nokkru um valið; hér er ekki
einungis um að ræða hljóm orða heldur einn-
ig þær hugmyndir sem þau kunna að gefa í
skyn. I nýjustu biblíu þjóðarinnar hljóðar al-
kunn setning á þessa lund: „Sjá, Guðs lamh,
sem ber synd heimsins.“ Eins og kristnu fólki
hefur löngum verið ljóst, þá er Jóhannes
guðspjallaskáld hér að tala um Jesúm Krist
og fer því ekki alls kostar vel á orðinu lamb
sem er hvorugkyns. Náskyldu orðalagi bregð-
ur fyrir í ýmsum fornritum: „Sé hér lamb
guðs, það er syndir tekur af heiminum." En
í vönduðustu þýðingunni sem prýðir eldgamla
hómilíu er allt annar bragur yfir setning-
unni: „[...] guðs gimbill er á braut tók mein
heimsins". íslenski þýðandinn snaraði þessu
úr latínu og átti kost nokkurra orða sem
hafa svipaða merkingu og latneska orðið
agnus (KK.), en þau eru lamb, dilkur, gimb-
ur, gimbill. Þýðandi velur sér hið síðast nefnda
sem merkir ekki einungis „lamb“ heldur er
það í karlkyni og á því betur við táknrænu
merkinguna en hvorugkynsorðið. Vitaskuld
gerði táknrænt hlutverk setningarinnar orðið
gimbur ótækt með öllu, og með því að dilkur
getur merkt ekki einungis „haustlamb“ og
„sláturlamb" heldur einnig önnur ungviði
(„þótt kýr eða gyltur eða geitur leiði dilka“,
stendur í Grágás sjálfri) hafa menn hikað við
að nota það. Þó má vel vera að þýðendur sem
uppi voru snemma á frumnorrænum tíma
hefðu freistast til að tala um dilk guðs, ef
þeir hefðu lent í þeim ósköpum að snúa góðu
spjalli Jóhannesar á sína tungu. Upphafleg
merking orðsins dilkur var „sonur“, enda er
orðið sprottið af sama stofni og filius á latínu
sem merkti „son“. í hómilí stuðlar orðið gimb-
ill við Guð, og auk þess leikur nokkur skáld-
legur svipur yfir því. Var það ekki gimbill
sem grét við stekk forðum í alkunnri þjóðvísu?
Á móðurmáli voru hafa löngum tíðkast
ýmis orð um það hugtak sem fólgið er í synd,
en það er gamalt og heldur leiðinlegt tökuorð
úr útlendri tungu, enda hefur því aldrei te-
kist að losna til hlítar við lágþýska keiminn
sem fylgdi því hingað í útnorður. Um orðið
mein gegnir allt öðru máli: í því eru ekki ein-
ungis fólgnar afgerðir fólks heldur einnig
þjáningar hins hrösula og langlnjáða heims.
Önnur orð sem kæmu helst til greina, svo sem
nfgerð og löstureru engan veginn jafn heppi-
leg f hlutverkið og mein.
III
Orðaskipan er að sumu leyti flóknara vand-
amál en orðaval, og um hana mætti rita langt-
um meira mál en hægt sé að gera í bili. Mik-
ill munur er á einföldum setningum þar sem
frumlag, sögn og andlag fylgjast að í eðli-
legri röð og þeirri ringulreið sem á sér stað
í ýmsum dróttkvæðum erindum þar sem þrem
setningum er ruglað svo rækilega saman að
töluvert atak þarf til að greina flækjuna í
sundur. í óbundnu máli þykir rétt að skipa
orðum á þá lund að þungar og léttar áherslur
skiptist á með reglulegum hætti svo að hrynj-
andi verði sem fegurst og hitt þykir einnig
æskilegt að gefa gaum að hljómfalli öllu, láta
hvorki sérhljóð né samhljóð af sérstöku tagi
lenda of mörg saman, svo að eyru manns
hlýði á næga fjölbreytni sí og æ. Ég man
ekki betur en að einhver á liðnu hausti hafi
verið að fetta fingur út í það í Lesbókinni
að alþingi þjóðarinnar hafi nú skapað og skip-
að svokallaða mannanafnanefnd sem þykir
heldur kauðaleg samsetning með því að helsti
mörgum nefhljóðum sé þar hrúgað saman af
stöku gáleysi, enda er lítil prýði að þeirri
nefnd sem bergmálar nafn rétt á undan. Yfir-
leitt þykir ekki fara vel á því að setningar,
hvað þá einstök orð, sligist undir ofbyrði
þungra og stríðra samhljóða. („Tvítreður
Stebbi strý“). Ekki þykir saka að stuðlasetn-
ingu bregði fyrir endrum og eins, en hins
vegar verður hún þreytandi ef hennar gætir
í mörgum setningum, hverri á fætur annarri.
Eftirfarandi glefsa frá tólftu öld ber vitni um
meistara sem kunni þá list að finna hveiju
réttan stað, og verður þó enginn dómur lagð-
ur á kenninguna í henni:
„Líf þetta er hundrað vetra hið lengsta,
en er líður hinn efsta dag, þá sýnist það svo
sem eigi hafi verið lengra en einnar nætur
gisting. En annað líf er æ og æ og eldist það
aldregi né endist. En sá maður er áttleri og
andvana alls góðs er eigi elskar þetta hið
fagra líf er aldregi ferst. Þar eru eilífir fagnað-
ir og auðævi og krásir og dýrð sú er svo
hefst upp að aldregi endist. En sá er eigi
vill elska þetta hið bjarta líf, þá má sá eigi
til þess komast, heldur verður hann tekinn
af eilífum dauða og haldinn í eilífum loga.
Þar eru hræðilegir fjándur; þeirra augu skjóta
af sér eldlegum örvum, þeirra rödd er svo sem
grenjan hinna óörgu dýra; þeirra viðurlit gera
hræðslu og sárleik og dauða.“
IV
í gömlum skræðum er einatt verið að brýna
fyrir fólki að eyða ekki orðum að óþörfu en
leggja heldur alla stund á að vera jafn fáyrt
og kjarnyrt og því er unnt. „Maður skal með
fám orðum marga hluti og mikils verða
greina,“ segir í Maríu sögu sem felur í sér
ýmsar ábendingar um notkun íslenskrar
tungu. En þó viðurkennir sagan á öðrum stað
að slíkt sé engan veginn einfaldur hlutur: „Er
það eigi auðvelt að koma mikils háttar efni
í skammt mál með fám orðum svo að skiljan-
legt verði.“ í sömu átt hníga ýmis góðræði í
Konungs skuggjá sem má teljast höfuðrit
Norðmanna í kaþólskum sið, eins og raunar
var drepið á Lesbók í fyrra: „Ef maður er
snjallur og tunguhvass, þá er honum auðvelt
að flytja sína ræðu um skjótu máli og fám
orðum, svo að hinum skiljist er svara skal.
Ef þú skalt nokkra ræðu fram flytja, hvort
sem heldur varðar sjálfum þér eða öðrum,
þá flyt skilvíslega og þó með skjótri ræðu
og sem fæstum orðum.“ En nú er ýmsum
lítil orðsnilld í bijóst lagin, og slíku fólki er
sérstaklega hollt að forðast alla margmælgi.
„Ef maður er engi mælskumaður eða heldur
ósnjallur að máli,“ segir hinn norska skugg-
sjá, „þá er og þess betur er hann hefir
skemmra erindi í munni, því að gera má hann
nokkur skil í fám orðum og leyna svo ósnilld
sinni fyrir þeim er eigi er kunnugt. En ef
hann gerir langmælt, þá mun hann þykja því
ósnjallari sem hann talar lengra."
Maríu saga og Konungs skuggsjá bera
þess ærín merki að um þær hafa lærðir menn
vélað, enda er sú kenning að menn eigi að
segja mest í sem fæstum orðum alþekkt atriði
í lærdómi fyrri alda. Hér nægir að vitna
snögglega í spakmæli Hugsvinnsmála: Mann-
vits vant verður þeim er margt talar. Mikið
mæla skaltu eigi um margan hlut. Vafalaust
hafa fróðir menn og hugsandi jafnvel í heiðn-
um sið sem kristnum tamið sér að beita ekki
fleiri orðum en nauðsyn krafði, en þó má
ætla að íslenskir ritsmiðir frá því á dögum
Ara fróða og fram eftir öldum hafi numið á
skólabekk listina að vera stuttorður.
V
Ýmsum höfundum sem fást við að þýða
ritsmíðar úr útlendum tungum hættir til að
vera um of háðir fyrirmyndum sínum, þýða
einstök af nákvæmni fremur en heilar setn-
ingar eða málsgreinar. Þó eru aðrir sem leggja
alla stund á að sveigja ræðu sína að íslensk-
um málshætti, enda getur þá verið býsna
örðugt að benda á útlend atriði í stílnum. Á
latínu og raunar einnig á þjóðtungum álfunn-
ar hafa tíðkast orðtæki á þá lund um léleg
fræði að verið sé að skrifa í vatn, enda hefur
það löngum þótt heldur fánýt íþrótt að að
krota í þunnan vökva; pennafar hverfur jafn-
skjótt c>g höndin hreyfist svo að ekkert sést
eftir.
Seint á þrettándu öld tók Grímur prestur
Hólmsteinsson (d. 1298) saman Jóns sögu
baptista, enda taldi klerkur að spásögur skír-
arans og skynsemdir kynnu að verða mörgum
manni fremur til trúbótar en að sinna heim-
skra manna þokka, þeirra sem allt þykir það
langt er frá Krists köppum er sagt og
skemmtast framar með skröksögur. Séra
Grímur var býsna vel að sér í íslenskri tungu,
enda átti karl hægt með að koma latnesku
orðtæki yfir á móðurmálið. I miðjum klíðum
um það orð sem í upphafi var guð bregður
hann upp mynd úr íslenskri náttúru: „Verði
mér þetta orð skrifað í hjarta mínu, eigi sem
í jökli sé ritað í sólar skini, heldur sem með
óbrygðilegum penna ritað á lífs bók. Verði
það eigi sem með mállausum fingrum fatað
á dauðra kvikinda skinnum, heldur líflega
fast sett með mannlegri mynd í mínum skírum
iðrum, eigi fyrir dauðlegan penna, heldur
fyrir hinn helga anda.“ Hver sem hefur reynt
að skrifa á snjófönn í sólbráð veit hvert Grím-
ur er að fara: jökulmyndin er lífvænlegri en
það vatn sem heimiidarmenn Gríms létu sér
sæma að krota í á sínum tíma.
Höfundurerfyrrverandi prófessorvið Edinborg-
arháskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. FEBRÚAR 1992. 1 1