Lesbók Morgunblaðsins - 29.02.1992, Síða 8
Helgi Pjeturss skiptir þeim hnöttum, þar sem þróast hefur Iíf, í frumlifs- og framlífshnetti. Jörðin er einn af frumlífs-
hnöttunum.
Enginn fæðist af móð-
ur nema einu sinni
M
eð kenningum sínum afneitar Helgi Pjeturss
tilvist annarrar víddar austrænnar heim-
speki. Hann skiptir þeim hnöttum, þar sem
þróast hefur líf, í frumlífs- og framlífs-
hnetti, þar sem hnöttur vor elur menn sem
í þessari grein er
samantekt um dr. Helga
Pjeturss og kenningar
hans um lífið í alheimi,
sem hann kynnti fyrst
með ritgerð í ritröðinni
Nýallárið 1919.
Kjaminn í þessum
kenningum er sá, að lífið
á jörðinni sé frumtilvera,
en síðan endurfæðist
einstaklingamir á öðmm
hnöttum.
Eftir BENEDIKT
BJÖRNSSON
Helgi Pjeturss, 1916.
eftir andlát hér á jðrð lifa líkamlegu lífi á
ððrum framlífshnöttum. Þessi fullyrðing er
hluti af kenningu um heiminn, en hún hefur
eftirfarandi sérstöðu innan heimspekinnan
1. Hún leiðir af sér að heimurinn sé ein órofa
heild, samsvarandi því að lífkerfið á hnetti
vorum er ein heild, þrátt fyrir breytileik
lífs mismunandi svæða á honum. Allt líf
er á stjömum og bundið efni. Aðrir lífheim-
ar eru ekki til.
2. Kenningin flytur líffræðina til annarra
stjama alheimsins.
3. Kenningin er um samband lífsins í al-
heimi. Dr. Helgi Pjeturss skóp eftirfarandi
hugtök um iífið: lífgeislan, mangan, lífs-
sambandið milli stjamanna, eðli svefns og
drauma, framvindustefnumar tvær; lifs-
ste&a og helstefna og stillilögmálið.
4. Enginn einstaklingur lífir fósturskeiðið og
fæðist af móður nema einu sinni, en lík-
amnast í framlífí á annarri stjömu eftir
andlát hér á jörð.
Þessa sérstæðu heimspeki nefnir Helgi ís-
lenska heimspeki.
Þó að til hafi verið menn fyrr á tíð sem-
trúðu á líf á öðrum stjömum er Helgi þó
umdeilanlega fyrstur manna hér á jörð sem
setur fram heildstæða kenningu um samband
lífsins í alheimi og tengir það við líkamlegt
framlíf einstaklingsins á öðrum stjömum.
Hvað Er Heimspeki?
í sinni víðtækustu mynd er heimspeki til-
raun mannsins til að skilja heiminn og gera
sér grein fyrir stöðu sinni í honum.
Heimspeki er því samsafn af ósönnuðum
fullyrðingum sem heimspekingurinn byggir á
mistraustum grunni og þvi sem hann telur
vísindalegar staðreyndir. Heimsmynd heim-
spekingsins er því eins og mósaíkmynd, þar
sem mikið af reitunum vantar, en hann fyllir
upp í myndina með þvi sem hann teiur lík-
legt. Heimspekingurinn byggir kenningar sín-
ar á grunni þekkingar og frumlegri heimspeki.
Enginn er alfræðingur. Fæstir ná víðtækri
þekkingu í nema 1-2 greinum vísinda og
heimspekingar verða þvi að byggja á staðhæf-
ingum annarra og kenningum úr ýmsum
greinum sem viðurkenndar eru á tíð hans.
Heimspekingurinn getur þó verið í þeirri
aðstöðu að vísinda- og fræðikenningar sem
njóta viðurkenningar á hans tíma samrýmist
ekki heimsmynd hans og hann hafni þeim.
{ þeirri aðstöðu var dr. Helgi Pjeturss í
sumum grundvallaratriðum. Skulu nefnd hér
þrjú dæmi:
1. Flóðbylgjukenning Jeans o.fl., sem fram
undir 1950 var grundvöllur skoðana um
stjammyndun heimsins, gerði líf ólíklegt
annars staðar en hér á jörð.
2. Það grundvallaratriði afstæðiskenningar-
innar að mestur hugsanlegur hraði væri
ljóshraðinn (þ.e. 300 þúsund km á sek.)
samrýmist.ekki íslenskri heimspeki.
3. Ýmislegt í kenningum sálfræðinga var
andstætt skoðunum dr. Helga Pjeturss,
t.d. sú staðhæfing Sigmunds Freuds að
fjarhrifa gætti ekki í draumum.
Dr. Helgi Pjeturss andmælti þessum skoð-
unum.
Ég tel að á árunum 1902-1922 hafi dr.
Helgi Pjeturss mótað kenningu sína um heim-
inn þó síðar hafi hann skiiið sumt fyllri skiln-
ingi. Hann hafði yfirgripsmikla menntun, t.d.
jók hann mikið grundvallarþekkingu á ís-
lenskri jarðfræði. Auk norðurlandamálanna
hafði hann vald á ensku, þýsku, frönsku og
latínu og hafði lagt stund á fom-grísku tO
þess að geta Iesið rit Fom-Grikkja. Þróun
heimsmyndar hans er merkilegt rannsóknar-
efni, hvemig þekking hans á ritum annarra
heimspekinga og vísindamanna eykst, hvemig
heimspeki haiis sjálfs, ályktanir og líffræði-
legar kenningar um samband lífsins í alheimi
og reynsla mótast og hve ofumæmur hann
var.
Hann reyndi að koma kenningum sínum á
framfæri með greinum í blöðum og tímaritum
og með útgáfu ritverksins Nýall. Hann skrif-
aðist á við heimsþekkta menn, t.d. H.G.
Wells. Hann varð fyrir vonbrigðum með undir-
tektir og skilningsleysi og áleit að Iífíð hér á
jörð stefndi til alhruns, nema skilningur á líf-
inu yltist til muna og betra samband en tek-
ist hefði með trúarbrögðunum næðist við
menn á öðrum stjömum.
Frummyndafræði Platóns
í Ljósi Íslenskrar Heim
SPEKI
! Nýal árið 1919 er önnur mikilsverð stað-
hæfing, sem leiðir af hinni fyrri. Hún er þessi:
Frummyndimar í frummyndafræði Platóns
eru á öðrum hnöttum. Hlutdeild þeirra ítilver-
umyndum þess hnattar er þáttur í eðli heims-
ins. (Sjá Nýal 1. bindi, bls. 44-46).
Hugtakakenning Platóns getur fahið að
skilningi íslenskrar heimspeki um samband
vitunda í alheimi. Að skilja eitthvað hér á
jörð er oftast það sama og að átta sig á því
sem vitað er á öðmm hnöttum. Hugtökin eru
veruleiki og að lifa af líkamsdauðann, segir
Platón. Þau eru veruleiki af því að til er vit
sem veit og af því að til em menn sem hugsa,
ekki aðeins á þessari jörð. Þau em gefin í
huganum, segir Platón. Bamið hefur því lík-
lega erfðir til að skilja hin einföldustu hug-
tök. Til þess að skilja þetta þarf að vita af
Iífssambandinu. Hugtökin þarf að flokka í
einföld og samsett hugtök. Dæmi um einfalt
hugtak er dæmi Platóns um fingur tvo mis-
stóra. Dæmi um samsett hugtök er t.d. lífs-
sambandið milli stjamanna sem byggir á
mörgxim einingum þekkingar.
Öll umræða um hugtök verður misvísandi
nema samræmdur skilningur sé á hugtökun-
um. Þau eru homsteinar í röklegri hugsun.
Ég tek dæmið um misskilið hugtak, það er
hugtakið um endurholdgun. Endurholdgunar-
hugtakið er skilið af flestum í sambandi við
þann misskilning guðspekinga að menn fæð-
ist aftur og aftur af móður hér á jörð. Sam-
kvæmt íslenskri heimspeki lifir enginn fóstur-
skeiðið nema einu sinni. Þessi kenning ætti
því að heita endurfæðingar- eða endurburðar-
kenningin. Skilningur íslenskrar heimspeki á
hugtakinu endurholdgun er að menn endurlík-
amnist = endurholdgist á annarri stjömu þá
er menn andast á þessari jörð.
Sambandsfræði
Ég nefni hér tfl þriðju staðhæfingu dr.
Helga Pjeturss sem snertir vemleikann.
A grandvelli kenningar eðlisfræðingsins
Faradays að hvert atóm hefði áhrif á allan
heiminn útfærði dr. Helgi Pjeturss þá kenn-
ingu heimspekilega. (Tilvitnun = Nýall frá
1919, XVII. kafli, bls. 36-37, útg. 1919.)
„Vér getum haldið áfram og sagt: eigi ein-
ungis hefir hvert ódeili áhrif á allan heiminn,
heldur einnig hver samögn (molecule), hvert
efnasamband, hver líkami. Eigi aðeins hin
mikla sól, stjómandi hnattkerfis vors, geislar
áhrifum út um allan heim, heldur má segja
hið sama um hinn minnsta hnött sólhverfis-
ins, og hina minnstu hræringu, sem í sólhverf-
inu á sér stað, hvort sem hún gerist í lifandi
líkama eða líflausum. Og vér getum farið
lengra en Faraday, hinn mikli uppgötvuður
íleiðslurafmagnsins (electric induction), virð-
ist hafa gert. Vér getum sagt, að hveiju áhrif
als á alt miða. Hver minsta hræring, sem
verður í heiminum, hver minnsta efniseind,
leitast við að framleiða sjálfa sig um allan
heim, breyta öllum heiminum í sig. Frá hverri
vera, hinni stærstu og margbrotnustu til hinn-
ar smæstu og einföldustu, stafa geislar, sem
miða að því að framleiða sjálfa þessa vera.
Þetta er undirstöðulögmál. Það stendur
ennþá dýpra en lögmálið um aðdráttarsam-
band hnattanna. Og það nær alla leið upp;
best getum við glöggvað oss á því með því
að rannsaka vora eigin meðvitund.“
Þessi staðhæfing er afar merkfleg því hún
snertir sjálfan grann veruleikans. Við mat á
fi*amangreindri staðhæfingu hefi ég eftirfar-
andi í huga:
1. Ég skilgreini að sá veraleiki sem við skynj-
um byggi á þremur þáttum. Þeir era eftirf-
arandi: Orka — efni og hugsun. Ég kalla
þetta hinn þríeina grunn veruleikans.
(Hugtakalega er orðið þættir of stíft þó
ég noti það hér, annað kæmi til greina,
svo sem að greina heiminn í fasa.)
2. Hina síkviku víxlun efnis og orku, skv.
orkuskammtakenningunni.
3. Regla skoska eðlisfræðingsins J.G. Bells
frá 1964 og tilraunir franska vísinda-
mannsins Allans Aspects og samstarfs-
manna hans frá 1982 um hegðun tvíbura-
ljóseinda, gefa til kynna að tími og fjar-
lægðir innan alheimsins geta orðið að
engu.
4. Orkudeili era granneiningar efnis.
5. Skilgreina verður hugtakið geisiun sem
endursköpunarviðleitni geislandans. Sumt
er háð tíma og fjarlægðum, annað ekki.
Dæmi: Maður hugsar til einhvers. Hann
geislar ekki aðeins hugsun sinni. Henni
fylgir allt hans sjálf.
Á þessum grandvelli um efni og orku vík
ég aftur að staðhæfíngu dr. Helga Pjeturss.
„Frá hverri vera, hinni stærstu og margbrotn-
ustu til hinnar smæstu og einföldustu, stafa
geislar sem miða að því að framleiða sjálfa
þessa vera.“
Við má bæta sem tilraun til skýringan
„Öllgeislun lífvera hversu vítt sem hún hefur
náð um veröld alla er óaðskiljanlegur hluti
geislandans, og þess vegna er hver og ein
lífvera þáttur íeðli heimsins og eilíf staðbund-
in tibrist hennar eins óhjákvæmileg og geislar
hennar sem æða um geimdjúpin eða hafa
bundist í öðrum efnisþáttum heimsins. “
Því meir sem þekking vex sjáum við hversu
þessir þættir veraleikans eru samtvinnaðir.
011 framvinda byggir á víxlun efiiis og orku
og hugsunin verður meiri áhrifavaldur þegar
þekking á hveiju sviði vex. Á þessum granni
byggist saga heimsins. Það verður skiljanlegt
að þegar maður hér á jörð verður ófær um
að vera miðstöð ævigeislunar sinnar, er heim-
snauðsyn að efna honum nýjan líkama.
LÍFIÐ OG MAÐURINN
Tfl þess að reyna að skilja lífið þurfum við
að skflgreina stöðu þess í efiúnu allt frá fyrsta
sjáanlega vísi til lífs til þess æðsta sem við
þekkjum.
Dæmi: Hvað þurfti til að efnið færi að
hugsa: Tiltölulega fá framefni era byggingar-
efnið í hinum margbrotnustu sameindum sem
era undirstaða frumunnar.' Framur mynda
með sér félag og af þróast maður sem hugs-