Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1992, Blaðsíða 4
„Raunvísindi leiða fram merkilega þekkingu, en þau fylla ekki þörf manneskjunnar og hún leitar fyrir sér; raunvísindi
skýra ekki undur lífsins, það undur að gras vex og líf kviknar í líkama móður...“ „Morgunn “, málverk eftir Einar Jónsson
frá Galtafelli, 1931.
Hvar Er Vandinn?
Núna, þegar öld sundraðrar heimsmyndar
og gegndarlausrar efnishyggju hefur verið
lengi við lýði, en sýnir þó á sér þann bilbug
að vera ekki eins blind og tillitslaus og áður,
nú á öld hinna örustu breytinga í samskipta-
háttum, fyrirkomulagi mannlegrar tilveru og
í sjálfri heimsmynd okkar, á slíkum tíma er
hvað eina og hver maður í vanda. Það er sá
vandi að fá staðizt; til þess að fá staðizt
þarf maðurinn að eiga sér trygga veru í
hugmyndum sínum um sjálfan sig og heiminn
- í þeirri vá sem síbreytileiki allra hluta er
honum með því að ógna heimsmynd hans
og sjálfsmynd hvað eftir annað á stuttu
æviskeiði. Við slíkar aðstæður - og þar á
ofan síbylju fjölmiðlunarinnar á skilningarvit-
unum, þannig að maðurinn getur átt hugarf-
arsleg^: heilbrigði sitt undir því að loka vitun-
um fyrir flóðinu, um leið og hann má þó alls
ekki loka sig úti frá lífinu - getur það verið
mikill vandi að fá staðizt.
Þessi vandi er líka vandi kirkjunnar. Tak-
ist henni að leggja sitt af mörkum til þess
að manneskjurnar standist, þá stenzt hún
sjálf. Það gerir hún með því að gegna hlut-
verki sínu, sem hlýtur að vera það að vera
fólki farvegur, vettvangur og fræðari til þess
að þroska og rækja til sem æskilegastrar
fullnustu þann þátt manneðlisins sem ég
kann ekki að nefna öðru nafni en trú, hjálpa
fólki að uppfylla þörf sína fyrir það heilaga
og það guðdómlega.
Ræksla Þess Heilaga
Hér er gengið út frá því að trú og þörf
fyrir það heilaga og guðdómlega séu í mann-
legu eðli. Kirkjan er ekki eini aðilinn í þjóðfé-
laginu sem gegnir þessu hlutverki. Athæfi
sérhvers listamanns sem „helgar sig“ verki
sínu er til dæmis trúarlegt að einhveijum
eðlisþætti, og eins er um þann sem tekur við
reynslu af verki listamannsins. Mjög margt
af því, sem við manneskjur gerum, ber í sér
trúarlegan eðlisþátt eða snert af því heilaga.
Okkur er margt heilagt og hefur ætíð verið,
enda þótt næstliðin öld hafi verið lítið gefin
fyrir að vekja athygli okkar á því. Hlutverki
sínu reynir kirkjan aðallega að gegna með
Vandræði kirkjunnar - eða:
Vill Þjóðkirkjan vera þjóðskæð?
Kirkjan hefur löngum í þjóðarsögu íslendinga
verið áhrifamikil menningarstofnun. Heita
má að hún hafi setið ein að því hlutverki að
vera farvegur og vettvangur fyrir að veita
fólkinu útrás og uppfyllingu fyrir þarfir þess
„Er þjóðkirkjunnar mönnum, af krafti stöðu sinnar, bundið fyrir munninn að
tala opinskátt frammi fyrir þjóðinni um þau fyrirbæri sem eru: trú, trúarþörf,
trúarvandi og trúarbragðavandi manneskjunnar, hvers manns?"
Á þessu þingi hóf
íslenzka þjóðkirkjan upp
raust sína og varaði við
hættulegum glundroða í
trúarefnum, sérstaklega
þeim hugmyndum sem
komnar eru til okkar með
nýaldarhræringunum,
þannig að það gæti verið
að verða til dálítið
skrítinn og
athyglisverður
trúarbragðagrautur, líka í
okkar óblendnu
menningu.
Eftir DAVÍÐ
ERLINGSSON
á trú og trúarbrögðum. Það hefur ekki verið
um marga aðra farvegi að ræða. Og enda
þótt hún hafi líklega oftast áður verið áhrifa-
meiri í lífi manna en núna, við lok 20. aldar,
þá skiptir hún enn miklu máli.
Ég hef hiklaust fyrir satt að hún, þ.e. for-
vígismenn hennar, ráði miklu um með hvaða
hætti og með hveiju inntaki skólakerfið fyrir
börn og unglinga veitir þeim undirstöðu-
fræðslu um trúarleg efni. Sjálf annast kirkjan
fræðslu nálega hvers unglings undir ferm-
ingu, og með fermingunni sjálfri verða ung-
mennin „staðfestir" félagar og raunar eið-
svarnir í samfélagi lútherskra trúarbragða
nema þau taki fram, annaðhvort fyrr eða
síðar, að vilja ekki vera eiðsvarin í þann fé-
lagsskap.
Fáfræði Eða Hvað?
Sumir athugendur menningarástandsins á
íslandi hafa orð á því, hve lítt fróður og óljóst
meðvitaður almenningur á landi hér sé um
margar undirstöðuhugmyndir kristindóms og
kristinnar siðmenningar, þ.e. um ýmis þau
mæti sem höfuðmáli skipta um sjálfsmynd
og siðferði manna í þeim (gyðinglega og)
kristna sið, sem mótað hefur þann evrópska
menningarheim, sem við erum hluti af, þrátt
fyrir allt. Ekki þarf að vera lengi áheyrandi
bæði opinberrar og minna opinberrar umræðu
á Islandi til að sannfærast um, að mikið er
hæft í þessari staðhæfíngu. Þótt einhver
kynni að vilja sakast um þetta, væri vitan-
lega ekki kirkjuna eina að álasa, en þó hlýt-
ur hún að eiga sinn þátt í því. í erfðagóssi
íslenzks hugarfars er líka fleira en kristið
eitt. Heiðinn var siður Islendinga einu sinni
og vafamál er, hvort undirstöðuhugmyndir
þess siðar hafí verið nokkuð síðri fyrir mann-
eskjuna að þroskast við en þær sem síðar
komu til og urðu yfirsterkari. Kristnir menn
kalla heiðna trú og sið márgra þjóða sem
áttu sér merkilega siðmenningu og vísindi
bæði fyrir og eftir daga Krists, og margt það
sem kristið er nú kallað átti sér aðrar
menningarlegar rætur. Forvígismenn kristin-
dómsins fundu það ekki upp. Á forngrískri
rót standa stærðfræði og eðlisfræði vestur-
landa að miklu leyti. Mergurinn málsins er,
að eigi einstaklingur að geta fótað sig sæmi-
lega í lífínu, skilja hvað um er að ræða í
menningu og hugmyndum, þarf hann að vita
talsverð deili á þeim, menningarsöguleg deili.
Fermingarbarn, sem ekki hefur skilizt, hvers
vegna það er nauðsynlegt að vita hveijar séu
hinar þijár persónur guðdómsins, hefur ekki
verið vakið til þeirrar menningarlegu forvitni
sem því er nauðsynleg, ef það á að verða
skynbær þátttakandi í menningarlífí og þjóð-
lífi, en ekki sá þræll sem því skár er staddur
sem hann skynjar og skilur minna.
rækslu trúarbragða, sem eru að mínum skiln-
ingi ílátið sem hún býður okkur að hafa trú
okkar í. Svo samkeppnislaus sem kirkjan
hefur verið á landi hér um framboð á ílátum
undir trú okkar fram undir þennan dag, skipt-
ir það í rauninni litlu, að hún er þjóðkirkja,
þ.e. ríkiskirkja. Með því er átt við það lög-
tekna skipulag að hún og starfsmenn hennar
eru almenningsþjónar sem taka við launum
sínum af almannafé. Kirkjan er þannig ríkis-
stofnun við hliðina á t.d. háskólanum, og
með því hefur löggjafi okkar eiginlega gert
ílát hennar, lútherskuna, að ríkistrúarbrögð-
um. Af því hefur leitt, að það kostar hvern
einstakling í þjóðfélaginu talsvert framtak
og átak að losna við að styrkja þessa stofnun
með skattfé sínu, ef hann er trúarbrögðum
hennar ósamþykkur. Af þessari forréttinda-
stöðu lútherskunnar hlýtur síðan að mega
álykta, að löggjafi okkar hafi hlaðið á herðar
4