Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1992, Blaðsíða 5

kirkjunnar því hlutverki að annast bærilega
vel rækslu þess heilaga og guðdómlega fyrir
okkur. Hvernig mætti annað vera? Þessu
fylgir þung siðferðileg skylda, sem gerir til-
vistarvanda kirkjunnar ekki minni, nema síð-
ur væri.
VlÐBRÖGÐ VlÐ ÞVÍ NÝJA
Ætla mætti að sú linun eða rýmkun efnis-
hyggjunnar sem nú á sér stað um leið og
aimennari viðurkenning en áður á trúar-
legri þörf mannskepnunnar búi kirkjunni
betri skilyrði en áður til þess að rækja hlut-
verk sitt. Nokkuð margvíslegar trúarhrær-
ingar fara nú um heiminn, og slíkar sem
andlegar samgöngur í heiminum eru nú
orðnar, gætir þeirra vitanlega einnig hér.
Hefði nokkrum þótt það sennilegt árið 1900,
að 80 árum síðar yrði söfnuður Bahai orðinn
fastur í sessi á íslandi, aðeins fáum áratug-
um eftir að hugmyndahöfundur hans var
uppi á dögum? Ýmsar hugmyndakveikjur,
sem sumar tengjast sívaxandi vitund um
heiminn sem lífkerfí og um þá hættu sem
hann er í af hendi mannsins, sumar austur-
lenzkum trúarbrögðum og heimspekikenn-
ingum, fara nú um heiminn og eiga sér
áhangendur víða. Nýaldarhreyfingin er stað-
reynd, þótt torvelt sé að átta sig nákvæm-
lega á, hvað heima eigi undir því safnheiti
og hvað ekki. Sumt af því efni eru athyglis-
verðar hugmyndir og kenningar, annað
sjálfsagt vafasamt, og vitanlega er hér
margt knúið áfram af gróðahvötum ekki
síður en góðum hugsjónum eða af innilegri
þörf til að segja heiminum „sannleikann".
En þetta er varla annað en það sem við
þekkjum vel í fari kristinnar kirkju líka, að
blóm kærleikans spretta kringum hitt og
þetta.
Viðbragð kirkjuþings haustið 1991 við
þessum hræringum er tilefni þessarar hug-
leiðingar um það, hvort kirkjan sé líkleg til
að standa við þá almennu en miklu tilætlun
að vera (ríkisskipuð) umsýslustofnun þess
heilaga.
Á þessu þingi hóf íslenzka þjóðkirkjan
upp raust sína og varaði við hættulegum
glundroða í trúarefnum, sérstaklega þeim
hugmyndum sem komnar eru til okkar með
nýaldarhræringunum, þannig að það gæti
verið að verða til dálítið skrítinn og athygiis-
verður trúarbragðagrautur, líka í okkar
óblendnu menningu. Því var haldið fram að
ýmislegt í kenningum þessum gæti verið
óhollt, eða jafnvel hættulegt.
En Vandinn Er Annar
Kirkjan er að vísu í vanda, en sá vandi
kemur ekki frá nýaldarhreyfingunni nema í
litlu einu, heldur er hann miklu meiri og á
sér eldri rætur. Það er svo margt sem í
manninum býr, rétt eins og þokunni. Ef til
vill hefur farið að koma vöxtur í eina undir-
rót þessa vanda þegar í rómverskri fomöld
þegar Cicero gamli (ef það var þá hann?)
bjó til orðið realis, hlut-legur. Af því spratt
svo orðið realitas, hlutlegleiki, raunveruleiki,
en það barst svo_ hátt í tveimur árþúsundum
síðar til okkar íslendinga sem sá veruleiki
eða hugmynd um veruleika - raunveruleiki
(orðið var víst ekki til hjá okkur fyrr en
undir síðustu aldamót, en lýsingarorðið veru-
legur er að vísu til í gömlu máli og þá í
annarri merkingu) - sem við hugsum í nú
orðið, hvað sem það er nú annars. Áður verð-
um við að ætla að bara hafi verið til sannleik-
urinn. Sú veruleikahugmynd sem fylgir þessu
orði síðar hefur blátt áfram, með tilkomu
raunvísindahyggjunnar, ýtt sannleikanum út
úr því hásæti sem hann átti áður. Meðan
kirkjan var hirðir og fulltrúi þess sannleiks
sem mestu skipti manneskjuna, var þetta
hásæti líka hennar hásæti. En hún hlaut að
missa það - og virðinguna - um leið og
annar sannleikur, veruleiki raunvísindahyggj-
unnar, bolaði hinum frá og tók til sín nálega
alla virðinguna, með því að telja trú um að
hún byggi yfír, eða mundi verða í færum um,
að finna og gefa manninum þann sannleik
um heiminn og hann sjálfan sem allra mestu
skipti. Nú eru þess á hinn bóginn mörg merki
sýnileg, að trúin á getu vísindanna til þess
að uppfylla þetta loforð er að veiklast, þrátt
fyrir öll afrekin, mikil og óumdeilanleg. Þetta
er vitanlega ein af ástæðum nýju hreyfing-
anna. Raunvísindi leiða fram merkilega þekk-
ingu, en þau fylla ekki þörf manneskjunnar,
og hún leitar fyrir sér; raunvísindi skýra
ekki undur lífsins, það undur sjálft að gras
vex og líf kviknar í líkama móður og hún
verður að fleirum. Raunvísindahyggjan hefur
leitt af sér vissa tómleikakennd að þessu leyti.
í slíku andrúmslofti eiga ný trúarbrögð góð
tækifæri. Og fólk leitar heimsmyndar sem
er heildstæð, en ekki í brotum. Þess geta
nýjar hræringar einnig neytt. Merkilegt er
það, að í vísindum um eðli efnisins eru sum-
ir rannsakendur farnir að taka með í
reikninginn nokkuð sem okkur, sem utan við
stöndum, þykir vera farið að líkjast einhveiju
„Kirkjan er að
vísu í vanda, en sá
vandi kemur ekki
frá nýaldarhreyf-
ingunni nema í
litlu einu, heldur
er hann miklu
meiri og á sér
eldri rætur“.
Myndimar eru frá
trúarlegum sam-
konium þar sem
aðrar leiðir eru
farnar en í þjóð-
kirkjunni. Að
ofan: Frá sam-
komu í Krossin-
um.Að neðan: Að-
ventistar á sumar-
móti.
yfimáttúrlegu og vera ef til vill í ætt við
guðshugmynd. Þetta eitthvað er orðið að
áhrifaþætti í þeim reiknilíkönum um hræring-
ar efniseinda, sem vísindamenn beita í leit
sinni að skilningi. Menn hafa einnig fundið
að í veröldum öreinda sem eru minni en atóm-
ið virðist athugandinn ekki komast hjá að
hafa áhrif á það sem hann athugar, heldur
er sjálfur með í hreyfidæminu, ef svo mætti
segja.
Annað mál, sem ekki er auðvelt að skil-
greina á hvem hátt tengist þessu, er það sem
blindað tröll þyrfti til að neita, að það hvað
menn fínna hlýtur ætíð nokkuð að fara eftir
því, hvaðan og með hvetju menn leita, það
er að segja mannshuganum með þeim hug-
myndum og möguleikum sem í honum búa.
Þetta er náttúrlega sama og játa, að fyrst
kemur mannshugurinn, og að öll þekking er
honum háð, getur aldrei orðið óháð honum.
Þess vegna em líka mannvísindi fmmburður-
inn meðal vísinda og hafa eiginleg réttindi
og skyldur eftir því. Því em öll raunvísindi
líka að merkilegum eðlishluta hugvísindi, og
því er það líka, að raunvísindi geta orðið að
mannskaðlegum eða jafnvel mannkynshættu-
legum villutrúarbrögðum, þegar þeim líðst
að gleyma uppmna sínum og eðli.
Leit Mannsins Og VÍSINDI
Mikil trú á sérhæfíngu, sérrækt sem hefur
vissa tegund einangrunar í för með sér, hef-
ur einkennt stefnu og störf í nálega hvers
kyns vísindum síðustu öldina. Hvað sem líður
árangri sérgreinanna, er erfitt að bera á
móti því, að sérræktunin hafi að sínu leyti
verið meinsemd í andlegu lífi, háskólalífí og
rannsóknum. Það liggur vitanlega í orðinu
mannvísindi að með því er átt við þau vísindi
í samfellu sem fjalla um manninn. Þau fást
í fyrsta lagi við mannshugann, eiginleika
hans og það sem hann framleiðir, hvemig
maðurinn kannar umhverfí sitt (einnig örófs-
veraldir öreindanna) og býr til og miðlar vitn-
eskju sinni á einhvers konar máli, sem við
getum kallað sögu (enda þótt það sögumál
sé sértækar formúlur eðlisvísinda). Þekking-
arleit og þekkingarsöfnun er lífsnauðsyn, sem
sjálfsagt má telja eðlislæga manninum. Svo
einfalt virðist það.
Þess vegna ætti vitanlega aldrei að meina
manneskjunni að leita. Það verður hún að
gera. Að leita er að sínu Ieyti það að vera
manneskja.
Það hlýtur að vera helzta mark og mæli-
kvarði á lífshæfni (þjóð)menningar og trúar-
bragða hennar að sínu leyti, hvemig henni
tekst að gegna þessari þörf, ekki aðeins að
leyfa hana, heldur einnig að vera vettvangur
fyrir hana með því að styðja manninn í leit
hans. Þótt menn skirrist oft við að skilgreina
hugtök á borð við menningu, vil ég þó gera
tilraun til að hjálpa lesanda til að sjá yfír
það svið sem til íhugunar er með því að taka
það saman í þremur samtengdum atriðum.
Kjami þjóðmenningar álít ég að sé 1) það
safn sameiginlegra hugmynda og skoðana
um sannleika og veruleika, sem gerir fólki
fært og eðlilegt að búa saman í samfélagi;
2) samkomulag um aðferðir til að jafna
ágreining hvers konar, en ekki sízt um þau
undirstöðuefni sannleiksins sem varða heims-
mynd og sjálfsmynd; 3) nægilegt rými,
sveigjanleiki og vilji til að leita að og taka
við nýjum, lífsendurnýjandi sannindum.
Sjálfsagt er sitthvað á kreiki núna, hér
og þar, sem er varasamt eða jafnvel hættu-
legt. Það er hluti eðlilegra tjáskipta að benda
á slíkt, og deila getur verið nauðsynlegur
hluti sannleiksleitar og ágreiningsjöfnunar.
En hvenær hefur manninum ekki stafað
hætta af hættulegum hugmyndum? í raun-
inni er staða kirkjunnar þannig, nú og máski
stundum áður, að hún er einn af keppendun-
um í þeim kappleik, meðal annars við hliðina
á allri nýrri öld, að bjóða (eða jafnvel selja?)
leitandi manneskjum kosti sína í þvi efni að
skilja sjálfar sig og fínna sér samastað í til-
veru í heiminum og laga sig að honum (í
samræmi við einhveija sögu sem trúað er).
Takmörkun Umræðunnar
Þó að ég sé ekki öflugur stuðningsmaður
Lúthers né annarra upphafsmanna trúar-
bragða, varð mér það talsVert sárt, - þegar
ég fór að gefa því gaum í málflutningi bisk-
ups og annarra klerka sem voru að tala um
þetta efni, eða jafnvel önnur sem þá urðu
uppi „á döfínni" - að þeim virtist fyrirmunað
að láta heyra sig ræða um trú nema i merk-
ingunni: sú einhvern veginn lögskipaða
kristna og helzt lútherska guðstrú, þannig
að mér fannst af því leiða bæði hugtakarugl-
ing og einnig það, að ekki varð gerlegt að
tala um kjarna vandamálsins, þegar kirkjan
var að hefja upp vörunarrödd sína gegn trúar-
bragðalegu villusveimi. Umræðan, eða það
sem ég heyrði af henni, virtist mér því ekki
ná vitrænum tilgangi. Mér virtist jafnvel að
þessi fyrirmunun (ef það er rétta orðið) gæti
verið hættuleg, mannskaðleg með því að
vera þröskuldur í götu vitrænnar umræðu.
Er þjóðkirkjunnar mönnum, af krafti stöðu
sinnar, bundið fyrir munninn að tala opin-
skátt frammi fyrir þjóðinni um þau fyrirbæri
sem eru: trú, trúarþörf, trúarvandi og trúar-
bragðavandi manneskjunnar, hvers manns?
Ekki get ég^skilið, hví svo ætti að vera. En
ef það er þannig, að verkefni þjóðkirkjunnar
og presta hennar takmarkist við það að boða
og rækja trú á einn guð nafngetinn og hans
sérstaka fagnaðarerindi, og kirkjan eigi því
ekki að vera til viðtals um uppsprettu alls
þessa i manneðlinu, þá eru því með þessu
settar mjög þröngar skprður á hvern hátt sú
stofnun geti tekið þátt í og stutt fólk í and-
legu og trúarlegu lífi þess. Þá væri vissulega
orðið alvarlegt álitamál, hvort ekki væri sjálf-
sagt réttlæti að búa þeirri trúarbragðastofn-
un sömu lífskjör og öðrum slíkum með því
að taka hana út úr fjárlögum okkar allra.
Spumingin er mikilvæg. Hún hlýtur að vera
það fyrir allt fólk sem hugsar um félagslíf
sitt, en niðurstaða um svar kemur auðvitað
ekki hér.
Því að ef trú/guðstrú er ekki skilin öðru-
vísi og víðara en það sama og lúterska boðun-
in eða hvaða sérgreind trúarbragðaboðun sem
væri, kemst skilningurinn ekki af stað úr
sporunum; af orðræðu sem þannig er tak-
mörkuð að upphafi sprettur ekki það sem
víkkar hugsun, né umræða sem gæti orðið
góður þáttur í andlegu uppeldi manna: Efni
handa þeim að byggja sig upp af og með.
Það sem ég á við er: hví segja mennirnir
ekki það, sem ég held að sæmilega viti borið
og hugsandi fólk viti í rauninni - (og skáld-
in, sem em í raun og veni höfundar allrar
rýni, hafa iðulega sagt, t.d. í þeirri setningu,
að sannleikurinn býr ekki í bókum, heldur í
fólki sem hefur gott hjartalag; núr eða fólk
sem eftir er haft, að það trúi á „það góða
og fagra") - eða mundi vita, nema þá af
því að almenna orðræðan (sú opinbera, lög-
gilta sannleiksgerð okkar) hefur haft ríka
tilhneigingu til að loka fyrir aðgang að því
að hugsa það (í því sjást víslega líka gömul
og sterk áhrif kirkjunnar), nefnilega: að trú
er lífsnauðsyn, ef til vill eðlislæg, eða að
minnsta kosti mjög frumlæg og óhjákvæmi-
leg, huglæg (upphaflega ómeðvituð) afstaða
í þeim sem er lifandi, óhjákvæmilegur þáttur
þess að lifa, þykist ég mega segja. Um orðið
má sjálfsagt deila, en varla þessa verueigind.
Sá sem ekki er haldinn og styrktur henni,
nefnilega grunnlægri jákvæðri afstöðu til lífs-
ins, og berst því af mætti sinnar eigin skepnu
fyrir lífinu, - um hann held ég við mundum
viðhafa orðið sjúkur, og hann er sá sem engu
ann og „manngi ann, hvat skal hann lengi
lifa?“. Og hugsa skal til barnstrúarinnar,
þeirrar sem er til, og skynibornu fólki skiljan-
leg eða að minnsta kosti skynjanleg, löngu
áður en nokkuð í líkingu við guðshugtak
tungumálsins er orðið til í vitund barnsins,
að því er við fáum skilið. í þessu er líka að
greina það sem í ritningum má lesa eða ráða,
nefnilega um kærleikann sem þennan lífs-
kraft frumtrúarinnar, lífið sjálft í þeim skiln-
ingi.
Lífsjákvæði sem er sjálfsagt og óefað og
verður að vilja i manni, það er í raun frumtrú-
in, að ég hygg. Trúarbrögð eru að sínu leyti
(en ekki öllu) margvíslegar ofanábyggingar
og útfærslur þessa. í rauninni er sá, sam-
kvæmt því, ekkert síður trúaður sem afneitar
bæði trú og guði eða guðum, en hann er
auðvitað ekki trúaður maður í venjulegum
skilningi trúarbragðanna.
Niðurlag í næsta blaði.
Höfundur er dósent við Háskóla íslands.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS 27. JÚNl 1992 5