Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1992, Blaðsíða 9

meiri áhrif á uppbyggingu borganna hafði
þó félagsleg þróun. Langflestir borgarkjarnar
héraðsins mótuðust snemma á miðöldum. A
13. öld myndaðist hér lýðveldi einstakra
borga, ólíkt okkar í dag að því leyti að venju-
legur borgari hafði mikil og bein afskipti af
stjórnmálum. í alþýðuráðið, Primo Popolo,
var kosið með hlutkesti á nokkurra mánaða
fresti, til að forðast langa setu á valdastól.
Þetta almenna og breiða lýðveldi varð að
hluta að veruleika með aðstoð kirkjunnar.
Klaustrin lögðu rækt við gersemar gamalla
menninga auk iðngreina og fræddu lýðinn.
Þessi tvö öfl, trúin og lýðveldi borgaranna,
voru undirstaða sterkrar samfélagstilfinning-
ar. Metnaður hverrar borgar beindist m.a.
að uppbyggingu og að skipulag væri í háum
gæðaflokki. Megináhersla var lögð á að vinna
úr sérkennum staðhátta (genius loci) og á
grundvelli þeirrar hefðar sem skapast hafði
með tímanum. Til að koma þessum markmið-
um í framkvæmd voru settar strangar reglu-
gerðir og sýna skýrslur frá þessum tímum
hversu mikill misskilningur það er, að borg-
irnar hafi „vaxið“ meira eða minna af tilvilj-
un.
Við nánari athugun einstakra bygginga
kemur í ljós, að tengslin við fortíðina slitnuðu
aldrei. Menning Etrúska og Rómveija var
þróuð áfram. Fyrirmyndir í arkitektúr voru
til staðar og engin ástæða til að leita út fyr-
ir héraðið. Menn voru sjálfum sér samkvæm-
ir, engin tískufyrirbrigði eins og gotík eða
barrokk náðu hér verulegri fótfestu. Arkitekt-
úr Toscana ber ávallt einkenni klassísks ein-
faldleika. Heildarform jafnt sem smáatriði
eru „geometrísk“, ströng og þar af leiðandi
skýr. Leitað er eftir látlausri tign og fágun,
þeirri hófsemi, sem fínna má í landslaginu.
Söguleg verðmæti og skilgreining á staðhátt-
um voru undirstaða nýrra listrænna tjáninga.
Ef litið er á hverfl nútímans til samanburðar
verður ljóst hversu mjög þessi atriði eru van-
rækt í dag.
Mismunur gamla og nýja tímans er mest
áberandi í rýmistúlkun. A Ítalíu er þörfin
fyrir útirými vissulega áberandi sterkari en
t.d. norðan Alpanna. Veðurfar leyfir meiri
hreyfingar á götum og torgum. Til að stoltur
limaburður og Iifandi framkoma Toscana-
búans fái að njóta sín er þörf á rými bæði
Sá geypilegi kostnaður og fyrirhöfn
sem lagður var í byggingar, vekur til
umhugsunar um margar nútíma bygg-
ingar, þar sem einblínt hefur verið á
kostnaðarhliðina.
á götum sem torgúm. Samfélagsgerðin er
minnst var á hafði mikil áhrif á gerð útirýma
og þá sérstaklega torga. Mikilfenglegustu
og listrænustu torgin eru tákn hugsjóna al-
þýðunnar. Á öðrum torgum voru markaðir,
enn önnur mynduðust fyrir framan kirkjur.
Öllum er sameiginlegt, að manneskjan er
mælikvarðinn. Höggmyndir og brunnar voru
aldrei sett á mitt torgið, þannig að rýmið
gat notast fyrir óþvingaðar hreyfingar. Hér
kemur fólk saman og rökræðir öll hugsanleg
mál. Líkja má þessum uppákomum við útileik-
hús með samsvarandi handahreyfingum,
svipbrigðalist og mælsku, allt kryddað mik-
illi lífsgleði. Einkenni látlausrar tignar koma
í ljós á torgunum, þar sem engu er ofhlaðið
eða misgert, engum tilviljunarkenndum hlut-
um fyrirkomið. Höggmyndir höfðu ákveðnu
hlutverki að gegna, t.d. bendir David eftir
Michelangelo á Piazza della Signoria í Flór-
ens á innganginn í ráðhúsið, brúar bilið milli
úti- og innirýmis.
Á mörgum öðrum sviðum hefur þetta ein-
kenni látleysis haldið sér að miklu leyti. Má
þar nefna matargerð, sem er rómuð fyrir
einfaldleika, þar sem hver hluti fær að njóta
sín. Almennt er viðurkennt, að ítalska er
hvað „hreinust" á þessum slóðum. Útlit versl-
ana, fatatíska og annar handiðnaður endur-
spegla sérkenni héraðsins.
Þetta má í dag sannprófa með því að forð-
Snemma á miðöldum myndaðist lýðræði einstakra borga í Toscana. Ráðhúsin
voru tákn sjálfsstjórnar borganna og ólíkt Ráðhúsi Reykjavíkur voru ráðhúsin
látin sýna þetta tákn út á við.
nálægt, Bolgeri, er einnig ósvikin stemmn-
ing. Af stærri borgum nálægt ströndinni
hefur Lucca, upphaflega byggð af Rómveij-
um, varðveist best. Piazza San Michele og
Anfíteatro í Lucca eru tvö meiriháttar torg
og leiksvið lífsfjörs. Hringleikahús Rómveija
er enn í dag notað fyrir íbúðir, verslanir og
markaði. í hvelfingu frá dögum Rómveija
eru á boðstólum bestu vín héraðsins, Brun-
ello og Vernaccia (Via dell Anfíteatro 5).
Kjarni Volterra hefur algjörlega haldið and-
rúmslofti miðalda, með eðlilegu borgarlífi og
þess vegna áhugaverðari en borgin S. Gi-
mignano, sem orðin er miðstöð ferðamanna.
I Volterra má finna arfleifð Etrúska í vönd-
uðu safni. Alabastur-iðnaðurinn blómstrar
og í verslunum getur að líta margan kosta-
gripinn á milli ómynda. Sérlega fagur tijá-
garður er við hliðina á kastalanum gamla,
upplagður staður til hressingar. Olívur,
prosciutto, pane, vernaccia fást hjá næsta
kaupmanni á horninu. Samband af fugla-
söng, leik og söng skólabarna ásamt stórkost-
legu útsýni gerir svona stað ógleymanlega
töfrandi.
Örlítið sunnar er borgin Massa Maritima;
Citta Veccia hefur ekkert breyst frá 13. öld.
Torgið er fullkomið dæmi um stórbrotið úti-
rými, tröppur notaðar líkt og bekkir í leik-
húsi gefa möguleika á að fylgjast með því
sem gerist á torginu. Hér getur að líta eina
af perlum Toscana. Á þessum slóðum eru
einnig hrífandi fiskiþorp, eins og Castilglione
della Pescia, Port’Ercole og Talamone, sem
öll bjóða uppá góða gistingu ásamt afbragðs
fiskréttum, sérstaklega Ristorante „la Buca“
og gististaðurinn Capo d’Umo (apríl—sept.)
í Talamone.
Kalkhæðirnar sunnan Siena eru gróður-
minni og stórbrotnari en „klassískt” landslag
Chanti-fjallanna, miðdepils Toscana. Í þess-
um kalkhæðum er'þekktust borgin Montalc-
ino vegna mest rómaða og dýrasta rauðvíns
Ítalíu, Brunello. Bragða má þó mun ódýrari
yngri árganga, t.d. í Giglio. Nálægt borginni
eru frægar freskur eftir Signorelli í klaustri,
sem að hluta er opið; Monte Oliveto Maggiore.
Monti del Chianti-fjallahryggurinn er mið-
depill héraðsins með klassíska Chanti-rauð-
vínið og dæmigerð bændabýli ásamt ólívuökr-
um. Merkilegasta borg þessa svæðis er
Arezzo, m.a. vegna stórkostlegs útirýmis,
Piazza Grande og dómkirkjunnar, þar sem —
ólíkt norrænni gotík miðalda — hugmyndinni
um kirkju sem „sal borgaranna” var hrint í
framkvæmd. í munkareglukirkju fransísk-
ana, S. Francesco, eru freskur eftir Piero,
sem síðar nefndist „della Francesca” eftir
14 ára vinnu við þessar myndir. Þeim má
líkja við kvikmyndagerð í dag og málaranum
við leikstjóra. Þessi stórbrotni leikstjóri, vís-
indamaður, menntamaður og málari er ætt-
aður úr héraðinu norðan Arezzo. 1 listasafn-
inu í Sansepolcro eru nokkur verk eftir Pi-
ero, m.a. Upprisa Krists, sem Aldous Huxley
nefndi „mikilvægasta málverk heims". í hlíð-
unum fyrir ofan Sansepolcro er lítill bær,
Angiari, með stórkostlegt útsýni yfir Tiber-
Dýrasta og besta rauðvín Ítalíu er framleitt í Montalcino; það er dæmigerður
Toscanabær, byggður utaní hæð. í þessum bæjum voru settar reglur um skipu-
lag og gerð og slá þær flest út, sem reynt hefur verið í skipulagi á 20. öld.
Arkitektúr Toscana ber ávallt einkenni
klassísks einfaldleika. Heildarform og
smáatriði eru geómetrísk, ströng og
skýr. Gömlu klaustrin vekja til umhugs-
unar um, hvað fegurð og friður hefur
að segja okkur, sem háð erum valdi
samkeppninnar og hinna efnislegu
gæða.
ast slóðir ferðamanna. Skáldið og málarinn
Hermann Hesse, höfundur Steppenwolf, sem
á tímum hippanna varð þekktur, varð einna
fyrstur til að uppgötva perlur Toscana í byij-
un aldarinnar. í leit að upprunalegri bænda-
og borgarmenningu ásamt listaverkum gerð-
um af hugsjón og innblæstri fór hann fót-
gangandi vikum saman um þessar slóðir
(dagbækur og næmur fróðleikur er sett sam-
an í vasabók: Hesse: Italien, Suhrkamp). Við
sem búum við tímaskynjun kapítalismans
notum yfirleitt aðrar aðferðir til að kynnast
slíku. Til að mynda er það góður kostur að
hreiðra um sig við Tyrrena-hafið, sunnan
Livorno (Cesina Mare / S. Vicenzo) og heim-
sækja borgir í stuttum dagsferðum. Mesta
fegurð bæja við sjávarströndina er að finna
í Castagneto Carducci. í örlitlu þorpi þar
sléttuna. í þeim bæ hefur Piero haft einstakt
tækifæri til að rannsaka samband nálægðar
og fjarlægðar, sem hann síðan hefur nýtt í
myndum sínum. Við í dag njótum gamla
bæjarins Angiari (gisting La Meridiana) og
frumleika vinsæls og ódýrs matstaðar rétt
fyrir sunnan; Locanda al Castello.
Með því að halda sér að minni borgum
og bæjum er mögulegt að uppgötva þá upp-
runalegu borgmenningu, sem Hesse leitaði
að á sínum tíma. Yfirleitt er þar ósvikin
stemmning, oft ótnilega óháð tímabundnum
hagsmunaframkvæmdum, þannig að upp-
runalegt umhverfi er enn óskert. Þessi stað-
reynd gerir ferð um Toscana-héraðið ögrandi
og ógleymanlega.
Höfundur er arkitekt og starfar í Þýskalandi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. JÚNl 1992 9