Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1992, Blaðsíða 5

á hugtakinu. Ef við líkjum mannlegum sam-
skiptum við spilamennsku þá eru réttindin
eins og tromp. Hinir litirnir þrír eru svo eitt-
hvað á borð við markmið, hagsmuni og óskir.
Sá sem hefur réttinn má taka slaginn þótt
aðrir láti út miklu hærri spil í öðrum lit. Ef
við tökum réttindi alvarlega þá lítum við svo
á að jafnvel mikilvæg markmið, hagsmunir
og óskir verði að víkja fyrir réttindum sem
kunna að virðast léttvæg. Ef stjómarand-
stöðumennimir í sögunni hafa rétt til að tala
gegn stefnu stjómvalda þá trompar þessi rétt-
ur þann hág sem ríkið hefur af því að þagga
niður í þeim.
Þetta var um réttindi almennt og yfírleitt.
Snúum okkur nú að mannréttindum. í hvers-
dagslegri umræðu er nokkuð á reiki hvaða
réttindi skuli telja til mannréttinda. Mér virð-
ist vera nokkur tilhneiging til að nota þetta
sæmdarheiti á öll réttindi sem menn hafa
dálæti á eða telja sérstaklega mikilvæg.
Þessi tilhneiging er skiljanleg því yfirleitt
er litið svo á að mannréttindi vegi þyngra en
önnur réttindi og með því að spila þeim út
sé hægt að trompa ríkari hagsmuni en ella.
Því er mörgum í mun að nefna sín spil mann-
réttindi, eða jafnvel grundvallarmannréttindi.
Þannig mátti til dæmis heyra fyrir nokkrum
árum að sumir kölluðu það mannréttindi að
fá að kaupa áfengan bjór.
4. HVAÐA RÉTTINDIBER AÐ
TELJA TIL MANNRÉTTINDA?
Þeir stjómspekingar sem mótuðu mannrétt-
indahugtakið á síðustu árum 17. aldar og í
upphafi þeirrar 18. litu svo á að til væru sið-
ferðileg réttindi sem allir menn hafa, vegna
þess eins að þeir eru menn. Frægasta greinar-
gerðin fyrir siðferðilegum rétti allra manna
er líklega Ritgerð um ríkisvald eftir enska
heimspekinginn John Locke, sem uppi var á
árunum 1632 til 1704. Þar heldur Locke því
fram að sérhver maður hafi rétt til lífs, frels-
is og eigna og helsta hlutverk ríkisvaldsins
sé að verja þessi réttindi. Kenningar Locke
um mannréttindi og hlutverk ríkisvaldsins
urðu síðar grundvöllur frjálslyndra stjóm-
málaskoðana á Englandi og í Vesturheimi.
Síðan á dögum Locke hafa margir reynt
að gera ítarlegri grein fyrir mannréttindum,
það er þeim réttindum sem allir menn hafa.
Undir áhrifum frá stjórnspeki hans vom ritað-
ar réttindaskrár af ýmsu tagi og síðar stjóm-
arskrár þar sem helstu mannréttindi eru tí-
unduð. A þessari öld má sjá svipaða upptaln-
ingu á mannréttindum í ýmsum alþjóðasátt-
málum. Réttindaskrár 17. og 18. aldar, stjóm-
arskrár þeirrar 18. og 19. og alþjóðasáttmál-
ar þeirrar 20. gera yfirleitt ráð fyrir að hin
mikilvægustu mannréttindi séu siðferðilegur
réttur hver manns til lífs, heilsu, frelsis og
eigna. Þessi réttindi eiga að mynda eins kon-
ar vamargarð um hvem mann og koma í veg
fyrir að honum sé fómað fyrir hagsmuni,
óskir eða markmið annarra. Þau eru stundum
kölluð gmndvallarmannréttindi. Ég kýs frem-
ur að kalla þau náttúruleg réttindi því tilvist
þeirra veltur hvorki á lögum né öðmm manna-
setningum. Náttúmleg réttindi tryggja mönn-
um hvorki líf, heilsu, frelsi né eignir. Þeirra
eina hlutverk er að leggja blátt bann við því
að menn séu drepnir, þeim misþyrmt, þeir
sviptir frelsi eða rændir eigum sínum.
Þegar talað em um mannréttindi er stund-
um aðeins átt við náttúmleg réttindi. Það er
að segja siðferðileg réttindi sem hver maður
hefur andspænis öllum öðmm mönnum og
banna að honum sé fómað fyrir hagsmuni
eða markmið annarra. Oftast em þó svokölluð
borgaraleg réttindi líka talin til mannréttinda.
Borgaraleg réttindi em að hálfu lagaleg
og að hálfu siðferðiieg. Þeirra helsta hlutverk
er að tryggja að menn fái notið náttúruiegra
réttinda í friði fyrir valdhöfum. Meðal borg-
aralegra réttinda má nefna: trúfrelsi, félaga-
frelsi, atvinnufrelsi og rétt á óvilhallri máls-
meðferð fyrir dómstólum. Þessi réttindi em
ekki til nema þau séu bundin í lögum og það
er hægt að útfæra þau á ýmsa vegu. En
reynslan sýnir að þau em forsenda þess að
náttúruleg réttindi séu virt.
Á þessari öld hafa fleiri réttindi verið talin
til mannréttinda. í Mannréttindayfirlýsingu
Sameinuðu þjóðanna em til dæmis tíunduð
ýmis félagsleg réttindi auk hinna náttúrulegu
og borgaralegu. Þau helstu em réttur á
menntun og lágmarksviðurværi. Þessi félags-
legu réttindi em lagaleg og þótt hæpið sé að
setja þau á sama bekk og gmndvallarmann-
réttindi þá em þau á vissan hátt rökrétt fram-
hald þeirra náttúrulegu og borgaralegu, því
eins og borgaraleg réttindi em forsenda þess
að menn fái notið náttúmlegra réttinda em
félagsleg réttindi oft forsenda þess að menn
fái notið hinna borgaralegu.
Mannréttindi em semsagt af þrennu tagi;
náttúraleg, borgaraleg og félagsleg. Hin nátt-
úralegu em siðferðileg réttindi sem glæpsam-
legt er að bijóta gegn hvað sem lögin kunna
að segja. Borgaraleg réttindi em hálflagaleg
og hálfsiðferðileg og tryggja mönnum að þeir
fái notið náttúmlegra réttinda. Félagsleg rétt-
M'Atfrt í F S P I S T I L L
Óskar fær orðin
til að syngja
indi ern; lagalegur:: réttpr til., iífsgæða. sem
æskilegt er að tryggja mönnum eftir því sem
kostur er, meðal annars til þess að þeir geti
notið borgaralegra réttinda.
Þegar ríkisstjómir em sakaðar um mann-
réttindabrot er oftast átt við brot gegn nátt-
úmlegum eða borgaralegum réttindum. Þær
hafa sjaldnar ástæður til að bijóta gegn fé-
lagslegum réttindum þvj þar sem þau era
afsprengi laganna geta valdhafar afnumið þau
eða skert með nýrri lagaSetningu.
5. Á Að Taka Mannréttindi
Alvarlega?
Nú þykist ég hafa gert nokkra grein fyrir
hvað átt er við þegar talað er um mannrétt-
indi. En spurningunum sem sagan vakti er
enn ósvarað. Á að taka mannréttindi alvar-
lega? Er ekki stundum nauðsynlegt að láta
þau víkja fyrir hagsmunum ríkisins eða al-
mennings? Hvaða rétt höfum við til að for-
dæma stjórnarherrana í sögunni? Þeir geta
rökstutt meðferð sína á stjórnarandstöðunni
á að minnsta kosti tvo vegu:
Annars vegar geta þeir sagt að vissulega
séu mannréttindi mikils virði. Þau trompi tölu-
vert mikilsverða hagsmuni en þegar þjóðar-
heill sé í húfí verði réttindi einstaklinganna
að víkja, nauðsyn bijóti lög. Það er að segja
þeir geta haldið því fram að réttindi trompi
hagsmuni aðeins að vissu marki. Þetta er eins
og spilað væri tromp en sú undantekning
gerð að ás í öðmm lit taki slaginn af lágspil-
um í trompi.
Hins vegar geta þeir hafnað öllu tali um
réttindi og sagt að í mannlegum samskiptum
séu engin tromp. Það eigi að spila grand. Sá
sem spilar út miklum hagsmunum tekur þá
slaginn ef andstæðingurinn getur ekki sett
annað í en sitt litla líf.
Þessi rök sem stjórnarherrarnir geta notað
til að réttlæta meðferðina á stjórnarandstöð-
unni virðast hreint ekki svo vitlaus. En ef við
ætlum okkur að halda því fram að stjómvöld
eigi ekki að fangelsa menn fyrir það eitt að
segja skoðun sína þá verðum við að hrekja
þau.
Hér ætti ég kannski að hætta. Hlutverk
mitt sem heimspekings er að vekja til umhugs-
unar, leggja til spumingar fremur en svör.
Ég get nú samt ekki stillt mig um að benda
á nokkrar veilur í þeim rökum sem ég hef
lagt stjómarliðum í munn.
Þeir sem réttlæta mannréttindabrot með
því að segja að nauðsyn bijóti lög em í reynd
að fara fram á undanþágu frá því að hlýða
lögunum. Valdhafar sem bijóta gegn náttúm-
legum réttindum þegnanna dirfast yfirleitt
ekki að setja almennar lagareglur sem leyfa
slíkt athæfi heldur veita þeir sjálfum sér und-
anþágu frá því að fara að lögum. En for-
senda mannúðlegra stjómarhátta er réttar-
ríki, það er að stjómvöld lúti almennum laga-
reglum.
Með því að segja að réttindi trompi hags-
muni aðeins að vissu marki en víki þegar
miklir hagsmunir em í húfi era stjórnarliðar
raunar að krefjast sjálfdæmis um hvenær
þeir þurfí að virða mannréttindi. í reynd þýð-
ir þetta að valdhafar megi bijóta gegn rétti
einstaklinga þegar þeir telja mikið í húfi. í
stjómmálum er oftast nær mikið í húfi svo
væri leyfilegt að fóma einum þegar almanna-
hagur krefst þess þá krefðust hagsmunir al-
mennings endalausra mannfóma. En sé bann-
að að fórna einstaklingum á þann hátt sem
stjómarherramir í sögunni gerðu verða þeir
sem standa í svipuðum spomm að finna aðrar
leiðir til að bjarga málunum. Og ef þeir verða
að fmna aðrar leiðir er trúlegast að það tak-
ist, því neyðin kennir naktri konu að spinna.
Þetta var um fyrri rökin sem ég lagði stjórn-
arliðum í munn. Lítum nú á þau seinni. Þau
em á þá leið að mannréttindi séu ekki til, það
sé spilað grand og svokölluð réttindi skuli
sett á sömu vogarskálar og hveijir aðrir hags-
munir og látin víkja ef þau reynast léttvægari.
Gegn þessum rökum má segja allt það sem
ég sagði gegn hinum fyrri og meira til. Mann-
réttindi eru nefnilega ekki bara upp á punt.
Þau eru til þess að fólk beri virðingu fyrir
sjálfu sér og náunganum. Hlutverk þeirra er
ekki að tryggja mönnum öll möguleg lífsgæði
heldur að veija hvern mann gegn því að vera
niðurlægður, kúgaður eða beittur ofbeldi.
Sé því hafnað að réttindi einstaklinga
trompi hagsmuni ríkisins þá er líf manna og
frelsi lagt á vogarskálar eins og hver önnur
verðmæti. Slíkur hugsunarháttur getur aldrei
gengið í samfélagi jafningja, því þótt einhveij-
ir séu ef til vill tilbúnir að meta líf og frelsi
annarra til fjár þá hugsar enginn maður á
þann hátt um sitt eigið líf. Valdhafar sem
neita að taka mannréttindi alvarlega geta því
ekki talið sömu lög gilda fyrir sig og aðra.
Þeir hljóta að líta svo á að þeir séu af æðri
tegund en þegnamir.
Höfundur er heimspekingur og kennari á Akra-
nesi. Greinin er byggð á erindi, sem flutt var
á samkomu Amnesty International á Mannrétt-
indadaginn, 10. des. í fyrra.
ú hafa þau látið af störfum hún
Hanna og hann Óskar Aðal-
steinn á Reykjanesvita.
Þetta er ekki minningar-
grein, heldur lítill pistill um
fólk. Fólk sem í næstum hálfa
öld hefur verið ljósberar ís-
lenskra sjófarenda. Fólk sem er gætt miklu
meira lífi en margir sem enn eru ungir.
Þess vegna er þetta ekki minningargrein,
heldur pistill um lífið.
Mér finnst ég hafa þekkt þau í áratugi,
eða allt frá því ég las bókina „Dísir drauma
minna“ um árið. Þá var ég ungur og vildi
svo gjarnan vera rithöfundur, en þorði það
ekki. Þess vegna virti ég þann kjark sem
þarf til að skrifa svona bók.
Bókina um ástina.
Lengst vom þau á Galtarvita og þar ólu
þau börnin sín upp. Svarrandi brimið lék
þar stöðugt sína endalausu sinfóníu sem
ekki verður skilin nema hafa tíma. Tíma til
að hlusta og skilja, — enda er það einmitt
einkenni þessara síungu hjóna. Þau gefa sér
tíma til að skilja, — nokkuð sem nútíminn
mætti læra af.
Vestan úr hafi komu þær stöðugt, lægð-
irnar sem þeim bar að fylgjast með, — enda
upplýsingar um þær til Veðurstofunnar. Úr
þeim upplýsingum var svo unnið til að unnt
væri að spá fyrir um veðurfar næsta dags.
En mér býr í huga, að hjónin á Galtarvita
hafi ekki endilega litið lægðirnar þeim aug-
um, heldur hafí þau talið að þar væm á
ferðinni kærkomnir gestir úr ríki náttúmnn-
ar, — því náttúra þessa harðbýla lands er
einmitt vinur þeirra og frændi.
Ég þekki ekkert náttúralegra fólk.
Þessar vinkonur vestan úr hafí boðuðu
komu sína með bliku. Síðan birtust þær,
mismunandi útlits, — með ólíkt viðmót.
Sumar stormasamar, með ölduróti og brimi
við klettótta strönd. Þær lömdu rennvotri
hendi á gluggann, vældu ámátlega við burst-
ir og þil. Rödd þeirra minnti á huldar vætt-
ir, sem löngum hafa átt samastað í hug-
skoti Vestfírðinga og hamraveggjum hrika-
legra fy'alla. Aðrar hægfara og blíðlyndar.
Þær liðu yfír heimili hjónanna á Galtarvita
og vökvuðu þyrsta jörðina. Sjálf sólin að
baki þeirra, tilbúin að bijótast fram þegar
minnst varði, til að næra anda alls þess sem
lifði á þessum afskekkta stað, — manna,
dýra og grasa. En öllum var þeim fagnað
jafnt. Ollu eðlilegu og náttúralegu er gert
jafn hátt undir höfði hjá Óskari og Hönnu.
GUÐJÓN SVEINSSON
Trén í
gardinum
Ég veitti því áðan athygli
að trén í garðinum
hafa vaxið mér yfir höfuð
hafa gert það
í hljóðlausri ró og kyrrð
koniu hér smá
vorkaldan dag
langa leið
með eilítinn kvíða
í grænu barri
og nýútsprungnu brumi.
Horfa nú niður til mín
kvíðalaus
hafa fest hér rætur
þar hendur hlúðu
að litlum rótum það vor.
Þessir angar námu
hjarta mitt
limfagrir stofnamir
hrífa hug
, sem genginn er í
bamdóm.
Höfundur býr á Breiðdalsvík.
Með sama hætti hafa þau jafnan fagnað
mér.
Þetta er fólk með önnur viðhorf og
ómælda sannfæringu. Sannfæringu sem
dugar til að hefja upp steininn sem liggur
í götunni og geta sannað það. Þessi viðhorf
birtast ekki síst í bókum skáldsins á Reykja-
nesvita. Yrkisefnið er ekki endilega eitthvað
stórbrotið eða ógurlegt, — öllu heldur nokk-
uð sem maður hefur fyrir augum dags dag-
lega en sér ekki.
Skáldið bendir. •---
Bendingin er hnitmiðuð og óumdeilanlega
rétt. Sá sem þú hélst að væri lítilsigldur
bóndi í afdölum, er í raun konungur í ríki
sínu, — ríki náttúmnnar. En hinn sem í
augum lýðsins er stórbrotinn valdhafí er í
raun fátækur kotbóndi í afdölum.
Þetta er að vera „ljós heimsins“, — vita-
ljósið sem aðrir stýra eftir.
Þetta er að vera skáld.
Sennilega væri best, ef unnt væri að
koma málum svo fyrir að allir rithöfundar
væm jafnframt vitaverðir. Úr vitunum er
unnt að skoða mannlífið utanfrá, — eða
eins og Óskar segir gjarnan: „Horfa á lífíð
líkt og úr Hliðskjálf, eins og gömlu guðim-
ir. Skoða það úr fjarlægð, án þess að vera
virkur þátttakandi nema þegar maður vill.“
Með þessum hætti er hægt að varpa nýju
ljósi á menn og málefni; kafa niður í undir-
djúp vitundarinnar og bera allt það sem þar
fínnst saman við það sem fyrir ber á torgum
og strætum lífsins. Þetta hefur rithöfundur-
inn Óskar Aðalsteinn gert í verkum sínum
á svo listilegan hátt.
En hvað einkennir þennan rithöfund
mest?
Að mínum dómi er það tónlistin í verkum
hans. Það þarf mikinn sköpunarmátt, til að
fá dauða bókstafi á blaði, til að syngja.
Orðin til að stíga dans. Og þegar þessi orð
og setningar hafa myndað með sér bandalag
sem verður í fyllingu tímans stofn að sögu-
persónum sem skapa sín eigin örlög svo
maður gleymir því að hér hafi nokkur höf-
undur komið nærri, — þá fer atburðarásin
af stað. Sagan verður til. Leyndardómurinn
sem fær lesandann til að gleyma höfundin-
um en ganga þess í stað sjálfur inn í sög-
una, hann er í rauninni það eina sem höfund-
urinn á. Söguna eigum við.
Óskar Aðalstein eigum við, því sagan og
hann em eitt.
Grétar kristjónsson.
MAGNÚSFREYR
ÓLAFSSON
Væng-
brotinn
Ég er eins og vængbrotinn
fugl
sem lítur upp til himins
ogsérhópinn sinn svífa þönd-
um vængjum
hverfa handan sjóndeildar-
hringsins
Kannski finnur mig einhver
og gerir að sárum mínum
svo ég geti rétt úr vængnum
og hafið mig til flugs
séð bjartan heiminn
endurspeglast frá geislum
sólarinnar
eins og áður
Höfundur býr á Akureyri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. DESEMBER1992 5