Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 7

Á Danmerkurárunum: Gunnar og Fransiska með soninn Gunnar.
artikel index, sem er efnisgreining bókasafn-
anna á innihaldi danskra tímarita. Það ágæta
verk nær aftur til ársins 1916, allt sem er
eldra en það verður maður að elta uppi sjálf-
ur með því að taka hvert tímaritshefti í eigin
hönd og fletta. Þá hafa bókasöfnin einnig
Avis kronik index, en því miður hefst sú grein-
ing með árinu 1940. Allt dagblaðaefni sem
er eldra en það verður því að leita á þann
hátt að sitja sjálfur með dagblöðin og fletta.
Og það getur ært óstöðugan, það lætur nærri
að vera um 40 dagblöð sem um er að ræða,
tímabilið er 1909-1940, og hafi nú hvert dag-
blað komið út að jafnaði 320 daga á ári,
verða það alls 396.800 eintök. Ætli mér fyrir-
gefist ekki þótt ég næði ekki að efnistaka
þau öll á þeim mánuði sem mér var skammtað-
ur fyrir sumarþing Félags áhugafólks um
bókmenntir til að rannsaka stöðu Gunnars
Gunnarssonar í danskri bókmenntasögu.
Tímarit áranna 1909-1916 eru mun færri,
líklega ekki fleiri en 15, en einnig það að
fletta hverju einasta eintaki þeirra í 7 ár er
mikið verk fyrir seinvirkan mann á skömmum
tíma. Það sem ég hafði fram að færa var því
fyrst og fremst það sem ég gat grafið fram
með hjálp ævisögulegra uppsláttarrita, við
lestur góðra greina fræðimanna sem fjallað
hafa um Gunnar Gunnarsson og svo danski
tímaritaindexinn eftir 1916 og dagblaða-
indexinn eftir 1940.
Alltaf leggst manni þó til eitthvert ráð. Á
bókmenntaþinginu kom Jón Viðar Jónsson
leikhúsfræðingur að máli við mig og var svo
vinsamlegur að benda mér á að forlag Gunn-
ars Gunnarssonar ' í Danmörku, Gyldendal,
ætti sér úrklippusafn með ritdómum um verk
Gunnars. Þessu hafði ég alls ekki gert mér
grein fyrir. Ég hringdi því í Gyldendalforlag-
ið er ég var aftur kominn heim til mín og
fékk samband við skjala-vörð þess sem sagði
mér velkomið að líta við og skoða það sem
hjá sér leyndist. Við komum okkur saman
um tíma sem báðum hentaði og svo trítlaði
ég spenntur einn morgun snemma niður í
kjallara á stórhýsinu Klarebodene númer 3,
skammt frá gamla háskólanum í Kaupmanna-
höfn og hitti þar fyrir skjalavörðinn, elskuleg-
an eldri mann sem hafði fundið fyrir mig
borð og stól og fullan pappakassa með númer-
uðum umslögum, troðnum af blaðaúrklippum
með efni varðandi Gunnar Gunnarsson, eftir
hann og um. Og auk þess hafði hann sótt
handa mér stóran kaffifant og vildi yfírleitt
allt fyrir mig gera. „Já, Gunnar Gunnars-
son,“ sagði hann, „sú var tíð að öll fermingar-
börn í Danmörku fengu Gunnar Gunnarsson
í skinnbandi. Það er langt síðan það var!“
★
Mér er ekki grunlaust um að til séu nokkr-
ar skýringarsagnir eða mýtur á reiki á ís-
landi um þögn danskrar bókmenntasögu um
Gunnar Gunnarsson. Og ég held að það kasti
engum skugga á minningu þess heiðursmanns
þótt ég staldri örlítið við nokkrar þeirra í
upphafi. Og það gæti verið fróðlegt að sjá
hvemig þær ríma við fáanlegar heimildir um
þátttöku Gunnars og stöðu í danskri menning-
arstarfsemi á árunum 1909-1939.
Þá skýringu hef ég heyrt, að sökum mikils
og opinbers stuðnings Gunnars Gunnarssonar
við nasismann hafi hann verið exkommúníker-
aður úr danskri bókmenntasögu. Ég mun
víkja síðar meir að þessari frumlegu kenn-
ingu, en slæ því þó fram hér og nú að hún
eigi sér heldur haldlítil rök, sem best koma
í ljós við lestur ritverka Gunnars. Mér er
reyndar ekki grunlaust um að þessi kenning
eigi sér rætur í þeirri bókmenntaumræðu sem
fram fór á árunum eftir síðari heimsstyijöld,
þ.e. í bytjun kaida stríðsins, þar sem hver sá
rithöfundur sem ekki aðhylltist róttækar
stjórnmálaskoðanir var af róttækum mennta-
mönnum álitinn annaðhvort auli eða ill-
menni, nema hvort tveggja væri. Þeir tímar
eru sem betur fer liðnir og það ætti að vera
einhver möguleiki á að velta þögninni um
Gunnar Gunnarsson í dönskum bókmennta-
söguskrifum fyrir sér af minni tilfinninga-
semi.
Þá hef ég einnig heyrt þá kenningu að rit
Gunnars Gunnarssonar hafi þótt svo ómerki-
leg og verið lesin af svo fáum, að enginn
bókmenntasöguhöfundur hafi viljað leggja
fræðimannsheiður sinn að veði með því að
eyða á hann bleki og pappír. Það er ekki
mitt hlutverk hér og nú að sanna þetta eða
afsanna, en fjarskalega skýtur þetta nú samt
skökku við þau skrif sem ég hef verið að tina
saman undangengna mánuði.
Loks er svo hin hefðbundna paranoiða
söguskoðun margra íslendinga, sem með
réttu má flokka undir það sem meistari Þór-
bergur kallaði heimspeki eymdarinnar, að
Danir séu svo óskaplega vondir við aumingja
litlu, saklausu íslendingana sem allir vita að
eru bæði fáir, fátækir og smáir, að þeir geti
af tuddaskap sínum ekki unnt þeim þess að
vera taldir menn með mönnum eða rithöfund-
ar með dönskum rithöfundum.
Einnig þessa kenningu leyfi ég mér að
draga í efa, en áður en ég kem að því vil ég
víkja að stöðu Gunnars Gunnarssonar í dönsk-
um bókmenntaskrifum, öðrum en þeim bók-
menntasögum sem ég þegar hef getið. Þau
skrif eru fyrst og fremst einstakar bækur og
greinar í blöðum og tímaritum sem bók-
menntaskríbentar sendu frá sér við útkomu
bóka hans og við önnur tækifæri. Og það er
hreint ekki svo lítið.
★
Það elsta sem ég hef fundið skrifað um
Gunnar Gunnarsson í dönsku riti fann ég við
lestur greinar Sveins Skorra Höskuldssonar
í tímaritinu Gardar 1977 (8) um fyrsta ár
Gunnars í Danmörku. Þar er vitnað til Af-
holdsdagbladet Reform 10. maí 1910, en í
þar stendur „að hinn ungi, íslenski rithöfund-
ur, herra Gunnah Gunnarsson, sem er félagi
í I.O.G.T. og hefur dvalist um skeið hér á
landi, ætlar að dvelja hér líka næsta vetur
og fara í fyrirlestraferð, halda erindi og sýna
skuggamyndir frá Islandi.“
Þessi litla frétt segir svo sem ekki mikið,
enda ritverk Gunnars Gunnarssonar ekki
mikil að vöxtum árið 1910, en það sem er
eftirtektarvert er þjóðemisgreining höfundar,
„hinn ungi íslenski rithöfundur", sem ég mun
víkja að síðar.
Arin 1910-1912 voru ströng fyrir „hinn
unga íslenska rithöfund", en þó má með ólík-
indum telja hvað hann sló fljótt í gegn. Um-
sagnir danskra dagblaða um fyrsta bindi
Sögu Borgarættarinnar em hreint ótrúlega
margar, það mundi æra óstöðugan að telja
allt upp sem um það var sagt, bæði jákvætt
og neikvætt, en staðreynd er að öll helstu
dagblöð Danmerkur á þeim tíma birtu ritdóma
um verkið. En það er fyrst og fremst með
útkomu Gests eineygða, 1913, sem skriður
kemst á sölu þess og umfjöllun ritdómara fer
að bera þess vott að nýtt stórskáld sé komið
fram á ritvöllinn. í ritgerðasafni eftir heim-
spekinginn og bókmenntamanninn Harald
Nielsen sem hann nefnir VejogSti, æstetiske
afhandlinger, og kom út í Kaupmannahöfn
árið 1916, heitir ein ritgerðin Borgslægtens
Historie og er skrifuð árið 1915. Ritgerðin
hefst á almennri umijöllun um stór skáldsögu-
verk í mörgum bindum, sem Nielsen segir
vera „en Skik, der er bleven ret almindelig i
de senere Aar“. Og hann heldur áfram (bls.
151-158): „Best hefur Pontoppidan tekist til
með þess háttar seríuskáldsögur í „Lykke-
per“, maður fann að loknum lestri að sagan
var djúpstæð og yfirveguð heild og auk þess
ná einstakir þættir hennar að lifa sjálfstæðu
lífi ár eftir ár. Veikleiki slíks skáldsöguforms
kemur greinilegar í Ijós í öðru stórvirki nú-
tímabókmenntanna, Pelle Erobreren eftir
Andersen Nexe. Hér eru hin einstöku atriði,
stór og smá, framúrskarandi í sjálfu sér, en
heildin er veik og vaklandi [...] Svipað er
að segja um seríufrásögn íslenska rithöfund-
arins Gunnars Gunnarssonar, sem nú er kom-
in út í tveimur bindum; einnig hér eru ein-
stöku atriði sterkari en heildin.“
Síðan rekur Nielsen efni Sögu Borgarætt-
arinnar, rökstyður fullyrðingu sína með dæm-
um og kemst að þeirri niðurstöðu að „höf-
undi láti vel að lýsa örlögþrungnum atburð-
um, þótt saklaus sveitasæla standi auðsjáan-
lega hug hans næst.“
Harald Nielsen bendir síðan á hvað Gunnar
Gunnarsson hafi lært og þegið af Selmu Lag-
erlöf. Og hann lýkur ritgerðinni með þessum
orðum: „Það er hinn ósvikni og innilegi andi
þeirra orða [Gests eineygða] sem ber bókina
uppi og gefur henni gildi, þó svo að Iist henn-
ar sé hvorki djúpstæð né brestalaus."
★
Á árunum í kringum 1920 var Gunnar
Gunnarsson orðinn þekktur af öllu bókelsku
fólki í Danmörku, 10. útgáfa Sögu Borgarætt-
arinnar kom út árið 1921. Ströndin eða Li-
vets Strand kom út hjá Gyldendal 1915 og
tvö smásagnasöfn árið 1916-18. Skáldsagan
Vargur í véum kom árið 1916, Dreng- urinn
1917, Fóstbræður 1918. Þetta er gífurlega
mikil framleiðsla og sala bókanna og endurút-
gáfa sýna best hveijar viðtökumar voru.
Blaðadómar þessara ára fýlla fimm þykk
umslög í kassanum góða á skjalasafni Gylden-
dals.
Árið 1924 kom út ritgerðasafn á bók eftir
Peder Hesselaa, bókina nefndi hann einfald-
lega Essays. Á blaðsíðum 9-49 er ritgerð sem
heitir Gunnar Gunnarsson. Hún hefát á ævi-
sögubroti, ef til vill dálítið rómantísku, um
barnið sem sat lömb á daginn eða gekk að
öðrum daglegum störfum en vakti á laun um
nætur og las bækur og kenndi sjálfu sér
dönsku. Síðan er rithöfundarferill Gunnars
rakinn frá Vorljóðum 1907 til áranna um
1920. Það er afdráttarlaus aðdáandi Gunnars
Gunnarssonar sem hér stýrir penna, það er
talað um „poetiskt genialitet" og j,en Teknik,
der virker saa overbevisende, at man griber
sig selv i at sige: Det er Livets tunge Virkel-
ighed, du læser om“.‘ í flestum blaðadómum
frá fyrri tíð er Gunnars getið sem „íslensks
rithöfundar", en í ritgerð Hesselaa er lítil sem
engin áhersla lögð á þjóðemi hans. og loka-
dómurinn um Gunnar Gunnarsson er þessi:
„Hann er hinn heiðskíri, engilsaxneski vits-
munamaður með fullt vald á tilfmningum sín-
um. Engu að síður rúmar hin djúpa sál hans
innilega og milda hjartahlýju gem hefur fært
honum ást og aðdáun fjöldans.“
Árið 1925 kom út í Kaupmannahöfn bók
eftir Kjeld Elfelt sem heitir Den lykkelige
Flugt (Essays om modeme Digtere). Á blaðs-
íðum 48-60 er kafli sem heitir Islands Litter-
atur i Danmark. Þar fjallar hann um Jónas
Guðlaugsson, Jóhann Siguijónsson, Guðmund
Kamban og loks um Gunnar Gunnarsson.
Aðdáun hans er ósvikin og niðurstaða hans
afdráttarlaus: „Og hann [Gunnar Gunnars-
son] veldur hinu epíska formi af þeirri list
að það gerir enginn danskur rithöfundur bet-
ur.“
Sami höfundur, Kjeld Elfelt, sendir svo
aðra bók á markað árið eftir, eða 1926, hún
heitir Litteraturen i dag og eins og nafnið
bendir til fjallar hún um danskar samtímabók-
menntir. Á blaðsíðu 56-58 fjallar hann um
Leik að stráum og Skip heiðrikjunnar og
bendir sérstaklega á sálrænt innsæi höfundar
og frjálst ímyndunarafl hans.
Sama ár kom svo út eftir Otto Gelsted bók
sem heitir Gunnar Gunnarsson. Höfundur
hennar var um langt árabil með fyrirferð-
armestu mönnum í dönsku menningarlífi,
hann var heimspekingur og ljóðskáld en skrif-
aði jafnframt mikið um bókmenntir og átti
til að vera harður í dómum og rökræðum. Á
kreppuárunum fór honum eins og mörgum
öðrum menntamanni víða um heim, að hann
aðhylltist róttækar stjórnmálaskoðanir og sá
þar helst von um viðnám gegn vaxandi fas-
isma.
Bók Ottos Gelsteds um Gunnar Gunnarsson
er ekki stór í sniðum, aðeins 84 blaðsíður. í
henni er úttekt á helstu ritverkum Gunnars
Gunnarssonar á síðustu 15 árum, þ.e. Sögu
Borgarættarinnar, sem höfundur kallar „fol-
kelig romantik", Ströndinni, Vargi í véum og
Sælir eru einfaldir, sem hann kallar „livs-
anskuelsesromaner" og einnig Fóstbræðrum
í sérstökum kafla sem hann nefnir Historisk
Perspektif. Þá fjallar hann einnig um ieikrit
Gunnars óg smásögur, og loks um Leik að
stráum og Skip heiðríkjunnar. Þá er sérstak-
uf kafli um „ófaraminnið" (Katastrofemoti-
vet, þ.e. örlögþrungnir atburðir hlaðast upp
uns ósköpin bresta á, prestar kasta trúnni,
konur sturlast, karlar fá hjartaslag o.s.frv.)
sem er mjög áberandi í ritum Gunnars og svo
lokakafli um Norðurlandapólitík hans, en á
þessum árum og alveg fram að því að hann
flutti til íslands var Gunnar ákafur talsmaður
fyrir sameiginlegu ríki allra Norðurlanda.
Gunnar hélt fjölmörg erindi um þetta áhuga-
mál sitt og skrifaði um það greinar, m.a.
heila bók, Det nordiske Rige, sem kom út
hjá Gyldendal 1927.
í bók sinni um Gunnar Gunnarsson segir
Otto Gelsted í fullri hreinskilni það sem hon-
um finnst kostur og löstur á ritum hans.
Hrifning Gelsteds á Sögu Borgarættarinnar
er t.d. takmörkuð og hér gagnrýnir hann einn-
ig dönsku Gunnars, en það er ekki algengt
og hlýtur að hafa verið sárt að sitja undir,
svo mjög sem Gunnar Gunnarsson hafði lagt
á sig til að öðlast listræn tök á dönsku. Síðar
í bókinni víkur Otto Gelsted aftur að dönsku
málfari Gunnars. Það er í umfjölluninni um
smásöguna Den glade Gaard, sem hann seg-
ir annars ágæta sögu, en tilraunir höfundar
til stuðlunar á dönsku máli eru Otto Gelsted
lítt að skapi (bls. 45): „Sorglegur misskilning-
ur! í krafti tungumálaruglings (sproglig For-
vildelse) ætlar Gunnar Gunnarsson að gera
fornnorræna stuðlasetningu að burðarási í
dönskum nútímaprósa. Sú mikla fyrirhöfn
sem Gunnar Gunnarsson hefur lagt á sig til
að læra að skrifa á tungumáli sem ekki er
hans eigið móðurmál er ella ekki áberandi í
skrifum hans. Hér skagar allt í einu framand-
legt orðalag eins og klettadrangur fáránleik-
ans upp iir þeirri sléttu og felldu dönsku sem
hann er annars vanur að skrifa.“
Ég ætla að staldra aðeins við þessa athuga-
semd. Ég veit ekki hversu margir þeirra sem
þessi orð mín sjá hafa reynt að setja fram
meitlaða hugsun í skrifuðum texta á erlendu
tungumáli. Yfirleitt hefur fólk tilhneigingu
til að gera lítið úr þeim vanda sem það er,
hvaða ástæður sem nú liggja fyrir því. En
það er nokkuð samdóma álit þeirra sem hafa
rannsakað mun þess sem fólk segir og skrif-
ar á móðurmáli sínu og þvi sem það segir
og skrifar á tillærðu tungumáli, að hann sé
verulegur. í Nýjum menntamálum, 3. tbl.
1991, er grein eftir Heimi Pálsson sem hann
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1992 7