Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Qupperneq 9

Peder Hqsselaa, Kjeld Elfelt, Jorgen BukdaP-
og Hans Brix.
Um þá þagnarkenningu sem gengur út á
það að Gunnars sé ekki getið frekar í danskri
bókmenntasögu sökum stuðnings við nasis-
mann hef ég það að segja, að ég hef hvergi
í skrifum Gunnars Gunnarssonar séð stafkrók
vikið að slíku. En hitt er svo önnur saga að
Gunnar lét málefni Þýskalands til sín taka,
bækur hans seldust í risaupplögum í Þýska-
landi og hann hlaut þar bæði verðlaun og
viðurkenningu, m.a. var hann gerður heiðurs-
doktor háskólans í Heidelberg. Það kann að
vera að hann hafi ekki verið skyggn á allt
sem var að gerast í Þýskalandi í lok flórða
áratugarins, hann trúði á skynsamlega og
friðsama lausn mála, alveg eins og Cham-
berlain! Nú átti Danmörk landamæri að
Þýskalandi og einmitt það skapaði ákveðna
viðsjá í Danmörku. Þess vegna var félagið
Ungir landamæraverðir stofnað, en það hafði
að meginmarkmiði að varðveita frið á landa-
mærunum án þess að beita vopnavaldi. Á
fundi félagsins í Kaupmannahöfn vorið 1938
hélt Gunnar Gunnarsson ræðu það sem hann
krafðist þess að þáverandi landamæri skyldu
virt af öllum aðilum og að allir Norður-
landabúar ættu að standa saman um það og
vinna að því að friður héldist á landamærum
Danmerkur og Þýskalands líkt og á landa-
mærum Norðurlandanna. Þetta mæltist nú
ekki allt of vel fyrir alls staðar og þýsk blöð
gerðu nokkuð harðorða hríð að Gunnari. En
norrænafélagið í Þýskalandi, Nordische Ges-
ellschaft, tók málstað hans og gaf út yfirlýs-
ingu um að viðhorf Gunnars Gunnarssonar
hafi ekki breyst. Það er ekki svo auðvelt að
grafa fram hvert það viðhorf í raun og veru
var, en í vitali sem Holger Jerild hefur við
Gunnar Gunnarsson í Gads danske Magasin
1838 er í inngangi vikið að einhveijum um-
mælum einhverra aðila, ég hef ekki fundið
hverra, en þar stendur (bls. 452 og áfram)
að hann hafi, eins og Knut Hamsun, verið
mætt með spotti og spéi er hann tók málstað
Þriðja ríkisins, þannig hafi Gunnar Gunnars-
son mætt kulda og reiði er hann gerðist
málsvari góðs sambands við Þýskaland, og
honum hafi verið legið á hálsi að hann væri
eingöngu að gæta útgáfuhagsmuna sinna.
Síðar í viðtalinu víkur svo viðmælandinn,
Holger Jerild, beint að viðhorfi Gunnars til
Þýskalands (bls. 455) og Gunnar svarar: „Ég
er ekki stjórnmálamaður, en minn stuðningur
við Þýskaland varð til á þann hátt, að mér
fannst að það væri vansæmandi að með-
höndla mikilhæfa þjóð eins og Þjóðverja á
þann hátt sem gert varí Versailles og Genéve.
Ég hef verið nálægur og horft á Þjóðverja í
þeirra ýtrustu neyð, þar sem allur fjöldi fólks-
ins hálfsvalt og hafði varla klæði til að hylja
með nekt sína. Og ég hef séð Þjóðverja rísa
upp undir hinni nýju forystu með aðdáunar-
verðum krafti og öðlast frelsi, það frelsi sem
við Norðurlandabúar vorum fyrstir til að
syngja lof. Auðvitað eru þættir þróunarinn-
ar, sem ég hefði óskað öðruvísi, en — það
er svo auðvelt að dæma og fordæma [.. .]
Við Norðurlandabúar teljuni okkur skylt að
framfylgja réttlætinu, en það verður að vera
hlutlaust. Við hefðum t.d. ekki átt að taka
sæti í Alþjóðasambandinu sem fullgildir aðil-
ar, meðan hinn stóri nágranni okkar í suðri
átti einungis rétt á helmingsþátttöku, menn-
ingarþjóð sem hefurgefið okkur svo mikilvæg
andleg verðmæti í tímanna rás [...] Ég trúi
í raun og veru á friðarvilja Þjóðverja ..."
Meira hef ég ekki getað fundið markvert
um samskipti Gunnars við Þriðja ríkið á árun-
um sem hann bjó í Danmörku. Ég hef ekki
heldur getað fundið þau bituryrði sem Hakon
Stangerup víkur að í afmælisræðu sinni.
En nú skal því ekki gleymt, að um það
bil sem Gunnar fór að hugsa til heimferðar
voru erfiðir tímar og það þurfti lítið að segja
svo að ekki dygði til pólitískra hártogana.
Þau einu beinu afskipti Gunnars af stjómmál-
um sem ég hef orðið var við em skrif hans
og ræður varðandi sameiningu Norðurlanda
í eitt ríki, en eins og fyrr sagði var hann
ákafur stuðningsmaður þess. Kannski hefur
honum sámað hve fálega þeim hugmyndum
var tekið, kannski sökum þess að vera eignað-
ar skoðanir sem ekki vom hans eigin. Og
kannski hefur það einmitt ýtt undir nasista-
orðróminn að Gunnar þáði heimboð til Þýska-
lands í byijun síðari heimsstyrjaldar. Það var
í ársbyijun 1940. í Soro Amtstidende frá 18.
janúar það ár er smáfrétt sem segir: „Gunn-
ar Gunnarsson er nú í Þýskalandi í boði
Nordische Gesellschaft oghefurlesið úr verk-
um sínum í 40 borgum og bæjum."
Á heimleið frá Þýskalandi kom Gunnar
við í Kaupmannahöfn og þar hafði Berl-
ingske tidende við hann viðtal. Gunnar fer
undan þegar spyijandi spyr beinna pólitískra
spurninga, en segir þó frá fundi sínum við
þáverandi ríkiskanslara Þýskalands, Adolf
Hitler: „Já, ég ræddi persónulega við ríkis-
kanslarann. Hitler ræðir mjög blátt áfram
og eðlilega við gesti sína, rétt eins og þar
röbbuðu saman góðir kunningjar. Og um-
ræðuefnið eru sömu hlutir og atburðir og
kringumstæður sem koma okkur öllum~við.
Hann minntist á hinar miklu byggingarfram-
kvæmdir um allt ríkið sem nú lágu niðri
vegna stríðsins, og hann sagði, að auðvitað
hefði hann aldrei óskað stríðs sem mundi
raska hinni miklu ráðgerð hans um uppbygg-
ingu Þýskalands.“
Sjálfur var Gunnar að byggja upp sitt
austfirska ríki með Skriðuklaustur að höfuð-
stað þegar hann lét þessi orð falla og má
vera að hann hafi hrifist að drift og mikil-
virkni hinnar.þýsku áróðurs- og stríðsvélar.
Þó fæ ég hvergi séð staðfestingu þess að
hann hafi verið baðberi _ nasjónalsósíalist-
ískrar hugmyndafræði. Árið 1942 sendi
Gunnar Gyldendal til útgáfu handrit sitt af
Brandur paa Bjarget, með handritinu skrif-
aði hann bréf til útgefanda sinna, sem nú er
á Konunglega bókasafninu. Þar biður hann
Guð að gæta Danmerkur og danskrar þjóðar
á þessum erfiðu tímum, og honum er grein-
leg þungt um hjartað. Og víst er það að
„Verkalýðsforlagið Fremad" sá ekki nasisma
í bókum Gunnars Gunnarssonar eftir stríðs-
lokin, ekki heldur sá gamli stórkommúnisti
og aðdáandi Gunnars Gunnarssonar, Otto
Gelsted, sem hélt áfram að skrifa um hann,
m.a. ritdóm um Brimhendu eða Sonate ved
Havet í Land og Folk árið 1955.
Tíminn er merkilegur, hafa nokkrir spek-
ingar sagt, og víst er um það að í hans rás
hljóðnar oft um þá sem voru áður á hvers
manns vörum. Mér er nær að halda að Gunn-
ar Gunnarsson sé ekki mikið lesinn af yngri
dönskum lesendum, og ég hef engan ritdóm
fundið í dönskum blöðum um neitt sem hann
hefur skrifað eftir 1955. Danskir bókaverðir
segja mér að Gunnar Gunnarsson sé enn
talsvert lesinn á útlánabókasöfnum, en les-
endur hans séu nær eingöngu fólk yfír sex-
tugt.
18. maí 1939 varð Gunnar Gunnarsson
fimmtugur og ég hef fundið margar afmæl-
isgreinar um hann í dönskum dagblöðum
þann dag. Áratug síðar, þegar Gunnar varð
sextugur, hef ég einungis fundið eina afmæl-
isgrein, og enga frá 18. maí 1959 þegar
hann varð sjötugur. 17. maí 1969, daginn
fyrir áttræðisafmæli hans kom ein grein í
dönsku dagblaði og það er íslendingurinn
Matthías Johannessen sem heldur þar uppi
minningu hans.
Aftur á móti gátu fjölmörg dönsk dagblöð
láts hans í nóvember 1975. Og þurfi nokkur
að velkjast í vafa um það hverrar þjóðar
Danir telja Gunnar Gunnarsson, þá stendur
í öllum bíaðagreinunum sem ég hef séð, þ.e.
Jyllandsposten, Information, Aktuelt, Land
og Folk, Kristelig dagblad, Politiken, Fred-
riksborg Amtstidende og Aarhus Stifttidende
að nú sé hinn mikli, íslenski rithöfundur,
Gunnar Gunnarsson, látinn.
Og sú þjóðernisgreining er að mínu mati
fremur en nokkuð annað ástæðan fyrir því
hve fáorð dönsk bókmenntasaga er um hann.
Danir telja hann alíslenskan og vilja ekki
móðga íslendinga, minnugir þess hvað Norð-
menn tóku það illa upp að Ibsen og Bjömson
voru eitt sinn taldir meðal danskra rithöf-
unda. Og auðvitað gleymir yngra fólk hon-
um, þrátt fýrir háværar fyrri yfirlýsingar um
að hann verði ávallt órofa hluti af dönskum
bókmenntum, Stangerup o.fl. — en íslending-
ar taka hann meir og meir að hjarta sínu.
★
Útlínum þeirrar myndar sem ég hef feng-
ið af stöðu Gunnars Gunnarsonar í danskri
bókmenntasögu, eða af rithöfundarferli hans
í Danmörku, mætti að lokum ef til vill lýsa
í stuttri samantekt á þennan hátt: Hann
náði óvenju fljótt undraverðum vinsældum
almennings, og hrifning gagnrýnenda óx
mjög er á leið, sérstaklega við útkomu Fjall-
kirkjunnar og bókum eftir hana. Hann nær
með ámnum undraverðum tökum á dönsku,
en Danir vita þó aldrei almennilega hvort
þeir eiga að telja hann danskan rithöfund
eðalslenskan; eftir að hann flytur til íslands
virðist þó það viðhorf brátt verða ofan á að
hann sé íslenskur rithöfundur. Hann fær litl-
ar undirtektir við stjórnmálabaráttu sína um
sameiginlegt ríki Norðurlanda og sætir ein-
hveijum árásum í lok 4. áratugarins sökum
þess að hann hefur tekið málstað þýsku þjóð-
arinnar „undir hinni nýju forystu". Þær ásak-
anir virðast þó ekki hafa verið alvarlegri en
svo að hann er mikið lesinn bæði af borgara-
legum og róttækum lesendum á hinum við-
kvæmu eftirstríðsárum. En hvort sem heldur
er um að kenna áhugaleysi þeirra sem sjá
um dreifingu og endurútgáfu á ritverkum
Gunnars Gunnarssonar eða gjörbreyttum tíð-
aranda, þá virðist hann í dag höfða fyrst og
fremst til þeirrar kynslóðar danskra lesenda
sem hefur náð eftirlaunaaldri, — eða eigum
við að segja, sem náð hefur þeim aldurs-
þroska að dugi til þess að njóta næðis með
góðum bókmenntum.
Höfundur er rithöfundur og býr í Danmörku.
1 Hér er talað um „ljóðræna snilli“ og „svo
sannfærandi tækni að maður stendur sjálfan
sig að þvi að segja: Það er hinn þungi veru-
leiki lífsins, sem ég er að lesa um“.
Þegar drengur ég var
varði mig oft einhver guða
fyrir öskrum og ólarhöggum mannanna.
Þá lék ég mér að hlómum
í lundi, kvfðalaus og góður,
og við mig léku sér
Ijúfvindar himins.
Og eins og þú gleður hjörtu
grasa vallarins
er lyfta þau viðkvæmum örmum
í áttina til þín,
svo gladdir þú hjarta mitt,
Helíos faðir! og sem Endymíon
var ég, heilaga Luna!
Ijúflingur þinn.
Ó allir þið vinföstu
og vinhlýju guðir!
ef vissuð þið, hve ykkur
elskað hefur sál mín!.
Eigi þá, raunar, ákallaði
ég ykkur með nafni, né heldur
nefnduð þið nafn mitt, eins og mennimir
sem nefna hver annan, líkt og þekktust þeir.
Enga þekkti ég samt betur
en ykkur nokkru sinni.
Ég skildi kyrrð upphimins,
aldrei skildi ég tal mannanna.
Blíður laufþytur
í lundi fóstraði mig,
og af blómum
lærðist mér að elska.
Undir hendi guðanna hófst ég á legg.
Friedrich Hölderlin: F. 1770 í smábænum Lauffen við Neckarfljót, d. 1843 í háskólaborginni
' Tubingen. Eitt mesta skáld sem Þjóðverjar hafa átt. Hann starfaði lítið eftir 1806 vegna geðsýki.
Ljóðið sem hér er þýtt orti Hölderlin árið 1798, og nefna sumir ritskýrendur að hann hafi ef
til vill í fyrstu ætlað sér að fella það inn í hina lýrísku og persónulegu skáldsögu sína i sendi-
bréfsformi, Hyperíon.
Nöfn úr goðafræði: Helíos: grískur sólarguð; Luna: mánagyðja í átrúnaði Rómverja, svarar
að öllu til Selene meðal Forn-Grikkja; Endymíon: konungssonur í Elis á Grikklandi. Sagnir
hermdu að hann svæfi eilífum svefni, Ijómandi af æskuþokka, í helli nokkrum á skógi vöxnu
Latmosfjalli. Mánagyðjan batt við hann svo mikla elsku, að hún sveif til hans um nætur í
því skyni að kyssa hann spfandi og dást að fegurð hans.
HEINRICH HEINE
Álfareiðin Die
Þýðing Ólafur Tryggvason g |f0p f0||tG
Út úr skógi áðan sá ég
álfa í mánaskini ríða,
bjölluklið og hornahljóma
heyrði ég um geiminn líða.
Hvítu smáu hrossin þeirra
hjartarkrónur gullnar báru,
var sem flygju fjallasvanir,
fráum vængjum loftið skáru.
Dureh den Wald im Mondenscheine
sah ich jungst die Elfen reuten,
ihre Hörner hörte ich klingen,
ihre Glöcklein hörte ich leuten.
Ihre weiEen RöSIein tmgen
giild’nes Hirschgeweih und flogen
rasch dahin wie wilde Schwáne,
kam es durch die Luft gezogen.
J
Drottning höfuð hneigði og brosti, Láchelnd nickte mir die Kön’gin,
hjá er þeysti álfalýður, láchelnd im Vorúberreuten.
var þar ást mín ung að vakna, Galt das meiner néuen Liebe,
eða dauðinn sem mín bíður? oder soll es Tod bedeuten?
Heinrich Heine, 1797-1856, var þýzkt skáld sem bjó í París frá 1831.
Þetta kunna kvæði hans hafa íslendingar löngum sungið í þýðingu sem
næstum allir kunna. Hér er er kvæðið þýtt með upprunalegum bragar-
hætti. Þýðandinn er læknir.
FRIEDRICH HÖLDERLIN
Þegar drengur ég var
Hannes
Pétursson
þýddi
Friedrich Hölderlin
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. ÐESEMBER 1992 9