Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1993, Side 3

T.EgPáHr
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Kringlunni 1. Sími691100.
Alfar og óvættir
Á Borgarfirði eystra er margt sem minnir á tilvist
álfa og verndarvættur staðarins býr í Klettaborg-
inni, en á hinn bóginn var óvætturin Naddi í Njarð-
víkurskriðum, þar sem síðan var reistur kross til
minningar um sigur Jóns Björnssonar í Gilsárvalla-
hjáleigu á óvættinni Nadda. Um þetta skrifar
Dóra Magnúsdóttir.
Montserrat
Fjallið Montserrat gnæfir yfir Katalóníu skammt
frá Barcelónu. Um aldir hafa menn haft það að
uppsprettu andargiftar og tákni tilfinninga. Nú
er það fyrst og fremst sérstætt útivistarsvæði með
sérstæðri trúar- og ferðamiðstöð.
Forsíðan
Markús ívarsson var merkur athafnamaður í
Reykjavík og stofnaði og rak Vélsmiðjuna Héðin.
Hann var einnig einlægur listunnandi og safnaði
listaverkum, sem hann gaf síðan Listasafni ís-
lands. Þar er nú verið að sýna safn Markúsar og
mun sú sýning standa fram í desember. Einnig
er sýnt þar portret Jóns Stefánssonar af Markúsi,
sem sést á forsíðunni og má telja meðal meistara-
verka í íslenzku portretmálverki. Myndin er í eigu
Vélsmiðjunnar Héðins.
Brautryðjandi
Sigurður Thoroddsen varð fyrstur Islendinga verk-
fræðingur. Það þóttu stór tíðindi þegar spurðist
að hann ætlaði að leggja stund á verkfræðinám,
en vart fyndist ópraktískara nám fyrir ungan og
efnilegan pilt. En Sigurður kláraði námið og gegndi
fyrstur manna embætti landsverkfræðings, þar
sem vegagerð og brúarsmíði voru aðalþættir.
Jón Helgason
í djúpum
míns hjarta
/ djúpum míns hjaita er ölítið leynihólf innst,
sem opnast af skyndingu þegar mig varir minnst,
og hugskotsins auga með undrun og fögnuði sér
eitt andaitak birtast þar mynd síðan forðum af þér.
Ég sá þig í morgun, og mjög varst þú orðin breytt,
svo myndin gat tæplega heitið að líktist þér neitt,
og áður en varði var hugur minn fullur af hryggð
við hverfulleik blómsins og aldursins viðurstyggð.
En aftur er myndin mér auðsýnd jafn-björt og jafn-skýr,
og aldrei hefur hún fyrr verið mér svoná dýr,
því æskan þín horfna og ást mín sem forðum var
er í henni varðveitt, og hvergi til nema þar.
Jón Helgason f. 1899, d. 1986, var skáld og fræðimaður, forstöðumaður
Árnastofnunar í Kaupmannahöfn og prófessor i norrænum fræðum við
Hafnarháskóla
B
B
BANANABRAGÐ
Stundum eru einstök ríki suður í
Afríku kölluð bananalýðveldi í
háðungarskyni. Þar er um að
ræða sumar fyrrverandi nýlend-
ur Evrópuþjóða, sem fengið hafa
sjálfstæði og þykjast vera lýð-
veldi. Raunin er hinsvegar sú
að í stað nýlenduherranna eru komnir inn-
lendir harðstjórar, sem stjórna með hervaldi
og ofbeldi og réttindi þegnanna eru fótum
troðin. Nægir að benda á fræga menn eins
og Idi Amin og Bokassa í þessu sambandi.
Samhliða ofbeldinu blómstrar takmarkalaus
spilling í ríkjum af þessu tagi og sú spilling
er þeim mun víðfeðmari sem ofar kemur í
valdapýramídann.
Þesskonar bananalýðveldi eru sem betur
fer ekki til í okkar heimshluta. Að minnsta
kosti í löndum Vestur-Evrópu og Norður
Ameríku á réttarríkið að vera hafið yfir
vafa þótt velferðarríkið sé misjafnlega langt
á veg komið. Fullkomið réttarríki í háþróuðu
velferðarríki er eins nærri hugmyndinni um
fyrirmyndarþjóðfélag og komizt verður nú
um stundir.
Að öllu þessu athuguðu er nauðsynlegt
að vera vel á verði og að þegnarnir bendi
umsvifalaust á snögga bletti og veika hlekki,
hvenær sem þeirra verður vart. Við höldum
því hiklaust fram, að við búum við hlið-
stætt lýðræðis- og velferðarskipulag og á
hinum Norðurlöndunum, sem gjarnan eru
talin vera til fyrirmyndar. Þessvegna er það
dapurlegt þegar upp koma fletir sem benda
fremur á bananalýðveldi en fyrirmyndarrík-
in.
í ríki sem státar af elztu löggjafarsam-
komu í veröldinni, gegnir furðu hvað ís-
lenzka réttarríkið hefur verið aftarlega á
merinni; jafnvel vanþróað. Við höfum látið
gott heita þangað til nýlega, að sömu emb-
ættismenn rannsökuðu mál og dæmdu síðan
í þeim. Allir ættu að geta séð að þetta er
eins frumstætt og hugsast getur. Samt
minist ég þess ekki frá umliðnum áratugum,
að lögfróðir menn væru að kveða sér hljóðs
til að benda á þennan augljósa banana,
hvað þá venjulegir borgarar, og þá sérstak-
lega þeir sem gert var að una þannig mála-
tilbúnaði og dómum.
Enda þótt nú hafi verið bætt úr þessu
með aðskilnaði umboðsvalds og dómsvalds,
er réttarkerfið ennþá stóri bananinn í okkar
samfélagi. Þetta kerfi er svo þungt í vöfum
og seinvirkt, að rnenn sleppa því stundum
að leita réttar síns vegna þess að jafnvel í
smámálum getur úrlausnin tekið áraraðir.
Það er ófært að rannsókn refsimála taki
að meðaltali 9-11 mánuði og meðferð mála
í undirrétti 7-9 mánuði. Það er ótrúlegt en
staðreynd engu að síður, að dæmi eru um
að fjögur ár liðu frá því ákært var i refsi-
máli og, þar til dómur var upp kveðinn í
undirrétti. Þá er eftir æðsta dómstigið,
Hæstiréttur og meðaltíminn þar unz dómur
er upp kveðinn hefur verið tvö ár og þrír
mánuðir. Þá er að vísu ótalinn biðtími einka-
mála fyrir Hæstarétti, sem er a.m.k. hálft
þriðja ár.
Allt er þetta með miklum ólíkindum, en
kannski er þó verst að menn treysta því
ekki að réttlætið nái fram að ganga, þegar
loksins kemur að þvi að dómar séu. kveðnir
upp. Hæstiréttur á að vera hafinn yfir vafa
að þessu leyti ef hann á að standa undir
nafni. Reynslan sýnir samt, að einstaklingur
í málarekstri gegn ríkisvaldinu, stendur
höllum fæti. Dómarar virðast hafa tilhneig-
ingu til að dæma ríkinu í vil; þeir þykja
hallir undir valdið, af hverju sem það kann
að stafa. Sumir hafa talið að rætur þessar-
ar hegðunar megi rekja allar götur til þess
tíma að íslenzkir embættismenn voru fyrst
og fremst þénarar konungsvaldsins í Kaup-
mannahöfn og að embættisvaldið líti enn á
almenning sem þegna, en ekki fijálsa borg-
ara. Kannski er sú skýring of langsótt.
Hinn almenni borgari, sem finnur að rétt-
lætinu er áfátt, er ekki einn um að vekja
máls á þessu. Eftirtektarverðasta umkvört-
unin hefur komið frá þekktum hæstaréttar-
lögmanni, Jóni Steinari Gunnlaugssyni, sem
fann sig knúinn til að skrifa bók og nefndi
hana „Deilt á dómarana“. Þar er mesta
ádeila á Hæstarétt, sem komið hefur fram
til þessa, en viðbrögð þessa þunglamalega
kerfis hafa verið þau að svara engu.
Þeir menn eru til - aðeins þrír að vísu
ennþá- sem leituðu réttar síns hjá Mannrétt-
indadómstóli Evrópu eftir dómsuppkvaðn-
ingar hér. Það er kunnugra en frá þurfi að
segja, að þar ytra gengu dómar þeim í hag.
Það þótti óvéfengjanlegt að réttindi hefðu
verið brotin á þeim öllum. Ofná allt þetta
bætist sú linkind, sem hæstaréttardómarar
þykja sýna eiturlyfja-glæpamönnum og er
með öllu óskiljanleg.
Því miður er það einn bananinn til viðbót-
ar, að nú þykir skipta mestu máli að byggja
veglegt hús yfir Hæstarétt og hefur enn
eitt ógæfuspor verið tekið með staðarvalinu,
alltof nærri Safnahúsinu við Hverfisgötu,
sem eitt fárra húsa í Reykjavík getur kall-
ast perla. Þarmeð verða endurtekin mistök-
in frá þeim tíma er Þjóðleikhúsinu var holað
niður við austurhliðina. Það sannar það forn-
kveðna, að síðast af öllu læra menn af
reynslunni. Hvort bygging yfir Hæstarétt
rís nærri miðbænum eða einhversstaðar inn-
an við Elliðaár, skiptir auðvitað engu máli
á móti því hvort þar verði hægt að treysta
á „beztu manna yfirsýn“ og að við þurfum
ekki að leita réttar okkar hjá Evrópudóm-
stólnum. Nema við viljum hafa hann sem
æðsta dómstig; þá værum við í sömu sporum
og á öldinni sem leið, þegar hægt var skjóta
dómum landsyfirréttar til „Konungs náðar“
úti í Kaupmannahöfn.
í pólitíkinni hjá okkur er ýmislegt sem
þætti sjálfsagt og eðlilegt í hvaða banana-
lýðveldi sem er, en ætti að vera útilokað
hér. Hæst ber þar „eign“ stjórnmlaflokka á
embættum. Stundum er búið að ákveða
þetta mörg ár fram í tímann og allir vita
það. Hlægilegt er þegar framámenn setja
upp bláeygan sakleysissvip og neita slíkum
„söguburði" en staðfesta hann svo fáeinum
dögum síðar. Þesskonar bananar hafa verið
tíðir uppá síðkastið.
Danskur menntamálaráðherra var látinn
fjúka fyrir nokkrum árum, þegar ljóst varð
að hann hélt sig ríkmannlega á kostnað
skattborgaranna og hafði m.a. dvalið á
nokkuð dýru hóteli í París. Brezkir ráðherr-
ar hafa fengið pokann sinn fyrir yfirsjónir
svo sem kvennafar. Einn mesti stjórnmála-
skörungur álfunnar eftir stríð, Willie Brandt,
varð að segja af sér kanslaraembætti þegar
ljóst var að maður sem hann var í vinfengi
við, reyndist vera njósnari.
Menn spyija; Hefði eitthvað. hliðstætt
getað gerzt hér? Svo hrista menn höfuðið
því þeir vita að við gerum ekki siðferðilegar
kröfur til stjórnmálamanna á sama hátt og
nágrannaþjóðirnar. Hér verður aðeins smá-
vægilegur stormur í vatnsglasi þegar eitt-
hvað vafasamt kemur upp. Fyrr á þessu ári
vöktu dagblöðin athygli á því, m.a. í leiður-
um, að yfirgengilegum fjármunum er eytt
í veizluhöld, ferðalög, dagpeninga og risnu
á vegum „hins opinbera". Hvert bananalýð-
veldi væri fullsæmt af því bruðli.
Það er margur bananinn, þegar betur er
að gáð. Einn birtist í sjónvarpinu fyrir
skömmu þegar forsætisráðherrann lét hafa
sig í að auglýsa útlendan skyndibitastað,
rétt eins og það væri einhver merkisatburð-
ur - eða að sjónvarpsáhorfendum gæti þótt
skemmtilegt að sjá hann japla á hamborgar-
anum. Allt var það með bananabragði, sak-
laust kannski, en hinsvegar bæði óþarft og
smekklaust.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 2. OKTÓBER 1993 3