Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1993, Blaðsíða 4

Menningarsagan -
í húsbúnaði
egar litið er til þeirra gripa, þar á meðal hús-
gagna, sem fundust í gröf egypzka faraósins
Tutankhamens, þá flögrar fyrst að manni að
mannkynið hafi lítið lært og litlum framförum
tekið í húsgagnagerð síðustu 2300 árin. Það
Rómanskur stíll: Grundarstóllinn úr
búi Þórunnar Jónsdóttur. Hann er nú
varðveittur á Þjóðminjasafninu.
Nokkur orð um nýlega
bók eftir HELGA
HALLGRÍMSDSON,
húsgagnaarkitekt, sem
ber heitið STÍLL
HÚSGAGNA og rekur
þá þróun í máli og
myndum frá því skráðar
sögur hófust og framyfir
miðja þessa öld.
verður manni einnig ljóst þegar flett er bók
Helga Hallgrímssonar, húsgagnaarkitekts,
sem heitir Stíll húsgagna og út kom 1991.
Það hefur verið óþarflega hljótt um þessa
bók, sem rúmar þó ekki ómerkan þátt í
menningarsögunni þessi árþúsund; nefni-
lega hvemig þeir hlutir hafa litið út, sem
menn hafa búið til og haft í kringum sig
til þæginda og yndisauka.
Helgi er meðal íslenzkra brautryðjenda í
sinni grein; hann er fæddur 1911 og lauk
prófi sem húsgagnaarkitekt frá Listiðnaðar-
skólanum í Kaupmannahöfn árið 1938.
Fjöldi íslenzkra iðnaðarmanna þekkir hann
vel, vegna þess að hann kenndi teikningu
og fleira við Iðnskólann í Reykjavík frá
1940 tii 1985 og var yfirkennari við skólann
í 16 ár.
Bókin er hin fyrsta sinnar tegundar sem
út kemur á íslandi og ætti ekki sízt þess-
vegna að þykja að henni nokkur fengur.
Hún fjallar um helztu stílstefnur sem upp
hafa komið í gerð húsgagna, fyrst í Egypta-
landi, Mesópótamíu og Persíu, þá fomgríska
tímabilið, veldistíð Rómveija og síðan það
rómanska, sem blómstraði víða um Evrópu.
Líkt og í flestum bókum um myndlistarsögu
heimsins er ævinlega miðað við Evrópu eina
og raktar stílbreytingamar sem þar urðu
með gotneskum stíl, barroki, rókókó, nýklas-
sík og loks modemisma.
Það má segja að fræðimenn horfi oft
nokkuð þröngt á heiminn, því þróuð hús-
gögn og húsbúnaður vom að sjálfsögðu til
víðar í heiminum og nægir að benda í því
sambandi á Kína, elzta samfellda menning-
arríki heimsins. Raunar gegnir nokkurri
furðu í öllum yfirlitsbókum af þessu tagi,
að sleppt er stíl víkingaaldar, þar sem sam-
an fór fáguð hönnun og mjög flókin skrey-
tilist, sem fékk hliðstæðu löngu síðar þegar
Jugendstíll og Art Noveau blómstmðu í
skamman tíma um síðustu aldamót. Spyija
má: Hversvegna er útflúr Forn-Grikkja á
súlnahöfuðum miklu merkari skreytilist en
flúr og fléttur víkingaaldar á húsmunum
og nytjahlutum eins og drykkjarhomum og
skipum?
YFIRSTÉTTAR-
GRIPIR
Gerólík skreytilist var í
hávegum höfð meðal
Forn-Egypta, en þess er
að gæta að gripir þaðan
- og ijöidi húsmuna frá
fyrri öldum - eru sérsmíð-
aðir módelhlutir handa yf-
irstéttinni. Alþýðu manna
í Egyptalandi hefur ekki
einu sinni dreymt um gull-
sleginn og fílabeinslagðan
stól með útskornum ljóns-
fótum eins og erfðaprins-
inn Tutankhamen tók með
sér í gröfina. Síðar á öldum
kemur til skjalanna tak-
mörkuð og handunnin
fjöldaframleiðsla fyrir
efnaða borgara og yfir-
stéttina. Og að lokum:
Vélvædd fjöldafram-
leiðsla handa hvaða
Meðal-Jóni sem er.
Forn-Egyptar voru
farnir að. spónleggja
og Forn-Grikkir fundu
upp tvö nytsamleg
tæki til húsgagnagerð-
ar: Rennibekk og hefil,
eða svo segir Helgi í
téðri bók. Þessar fornu
suðrænu þjóðir - og
Rómveijamir einnig -
hafa ekki verið innan-
Barokk: Skápur smíðaður í Andwerpen um 1650. Efnið hússfólk eins og við og
er harðviður, ekta gull, fílabein og skjaldbökuskel. húsgögn hafa ekki
Borð með hirzlu úr grafhýsi Tutankhamens frá því fyrir 2300 árum.
skipt höfuðmáli. Meðal Grikkja- og Rómveija
raunar einnig - var legubekkurinn öndvegis-
húsgagn. Menn lágu mestan part útaf, eða
risu upp við dogg þegar þeir mötuðust. Það
er að vonum, að Rómveijar litu umfram allt
á notagildi; í listum voru þeir ekki mjög skap-
andi. Nytjahlutir voru í grófari kantinum;
þó em til dæmi um listrænt form og fágaðar
skreytingar.
STÓLL HÚSTRÚ ÞÓRUNN-
AR
ísland kemur ekki við þessa sögu fyrr en á
rómanska skeiðinu, sem nefnt hefur verið
svo og var ríkjandi úti í Evrópu frá því um
1000 til 1200. Það má gera því skóna að
höfðingjar Sturlungaaldar á íslandi hafi átt
einhver húsgögn í rómönskum stíl, því þeir
vom sigldir menn og kunnugir tízku og tíðar-
anda úti í Evrópu. Rómanski stíllinn ríkti
einnig í húsagerð, svo sem kirkjubyggingum,
og það er merkilegt, að húsgögnin; allra
handa kistur og skápar, taka svip af bygging-
arlistinni. Algengt var t.d. að skápar væru
eins og turnar í laginu og þá með háu risi.
Kistur voru gjarnan járnslegnar, en þó með
skreytingum.
Gmndarstóllinn, sem hér er mynd af og
varðveittur er á Þjóðminjasafninu, er dæmi
um rómanskan stíl; formið traustlegt, en
ríkulegar skreytingar skornar í viðinn. Það
var Þómnn á Grund í Eyjafirði, dóttir Jóns
biskups Arasonar, sem átti stólinn. Bróðir
hennar, Ari lögmaður á Möðrufelli átti annan
samskonar, og er sá varðveittur í Kaup-
mannahöfn. Stólarnir voru lengi í kirkjunni
á Gmnd í Eyjafirði og því nefndir Grundar-
stólar. í bókinni eru myndir af norskum stól-
um í rómönskum stíl og svipar þeim mjög
til Grundarstólanna.
Gotneski stíllinn leysir af þann rómanska
og er talinn standa frá 1150-1530. Háreistar
kirkjur með súlum og fleygbogahvelfingum
höfðu sín áhrif á allskonar innanhússgripi;
það er eins og flestir hlutir togni á hæðina.
Jafnframt urðu skápar algengari hirzlur en
kistur.
Á tímabilinu 1420-1600 stóð það blóma-
skeið í myndlist og arkitektúr, sem nefnt
hefur verið Renaissance, eða Endurreisnarst-
íll. Þessi breyting, sem tók mið af glæstri
fortíð, átti upphaf sitt á Ítalíu og þessi tízka
kom vel fram í húsgögnum frá þessu tíma-
bili. Menn vom mjög með annað augað á
fornri byggingarlist Egypta og Rómveija og
þeim hnitmiðuðu hlutföllum, sem þar var
unnið með. Mikið er um kistur og skápa frá
þessu tímabili. Þrátt fyrir ríkulegan útskurð
er heildarformið einfalt og hreinlegt. Myndir
em skomar í hurðaspjöld og víða eru skorn-
ar út eftirlíkingar af grískum súlum. Á þessu
tímabili verður armstóllinn algengt húsgagn.
Fyrir utan Italíu náði þessi stíll sérstaklega
blóma í Hollandi og hollenskir renaissance-
skápar frá tímaskeiði Rembrandts eru marg-
ir stórfenglegir gripir.
KONUN GLEGUR ÍBURÐUR
Með vaxandi áherzlu á íburð verður bar-
okkið til og ríkir milli 1600 og 1700. Hús-
gögn jafnt sem byggingar urðu sífellt efnis-
meiri og má vel segja, að þetta hafi gengið út
í öfgar. Þó stíllinn eigi upprana sinn á Italíu,
þykja frönsk húsgögn þessa tímabils taka
öðram fram; stíllinn var þar í landi kenndur
við Loðvík XIV. Þarna var leið til að ná þeim
íburði, sem þótti við hæfi við konungshirðir
og gat sá íburður orðið með ólíkindum eins
og sjá má af meðfylgjandi mynd af skáp frá
Andwerpen.
Þróunin frá barokkinu hlaut að verða til
meiri léttleika og fágunar og það gerðist
með Rokokó-stílnum, sem ríkti mestalla 18.
öldina. Þessa fágun má einnig sjá í myndlist
aldarinnar, einkum franskri, en um áhrif á
ytra útlit bygginga er varla að ræða. Það
sem við þekkjum bezt frá þessu tímabili eru
armstólar í Rokokó-stíl með snúnum, grönn-
um fótum og rósflúruðu silkidamaski á sess-
um og bökum. Stólar af þessu tagi hafa orð-
ið einskonar klassík og hafa jafnvel þótt
stofuprýði við hliðina á módernískum hús-
gögnum í híbýlum nútíma góðborgara. Aðr-
ir, þar á meðal Helgi Hallgrímsson, eru á
þeirri skoðun að húsgögn í þessum fágaða
skreytistíl njóti sín ekki til hlítar nema í stof-
um eða herbergjum þar sem fyllsta samræm-
is sé gætt. Um helzta brautryðjanda stílsins,
arkitektinn, gullsmiðinn, myndhöggvarann
og skreytingateiknarann Meissonier, segir
Helgi að hann hafi lagt áherzlu á að engin
bein lína fyrirfindist i húsgagninu. Stólar
breyttust vemlega á þessu tímabili og til
varð sérstakt hægindi, mitt á milli sófa og
stóls; nefnt á frönsku Chai.se longue, og af
því dregið Sesselon í öðrum málum. Sérstakt
afbrigði stílsins þróaðist í Englandi, kennt
við Thomas Chippendale.
Eftir frönsku byltinguna verður enn stíl-
breyting: „Tími hins fijálsa forms, sem roko-
kótíminn hafði að vissu leyti verið, var nú
liðinn. í staðinn komu beinar eftirlíkingar
fornra húsgagna og skreytinga frá Egyptum
og Rómveijum ásamt vissri einföldun, sem
var að miklu leyti vegna áhrifa frá Eng-
landi“, segir Helgi í bók sinni. Vegna dálæt-
is Napóleons á rómverskum stríðshetjum
varð til sá stíll, bundinn við yfirstéttina, sem
nefndur hefur verið Empire. Hann ríkti fyrri-
part síðustu aldar. Þetta er eins og við mátti
búast í rómantísku stefnunni; menn litu til
fortíðarinnar með glýju í augum. Af sama
brunni er ausið í því sem síðan var kallað
klassík, eða nýklassík og var aðallega enskur
stíll á öldinni sem leið.