Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1994, Qupperneq 5

1920 varðandi utanríkismál falssaga, sé tekið
tillit til staðreynda sem birst hafa úr skjala-
söfnun fyrrum alþýðulýðvelda og Sovétríkj-
anna. Rússneskir sagnfræðingar telja nú, að
saga Sovétríkjanna sé hrikaleg lygasaga allt
frá 1917 og þar með hrynja þær forsendur
sem voru grundvöllur söguskilnings vest-
rænna marxista í sögutúlkun. Þessi falssaga
snerti ekki lítið viðhorfin í íslenskri prólitík
til utanríkismála. Marxistar (kommúnistar)
hér á landi voru ósparir á að brigsla pólitísk-
um andstæðingum sínum um landráð í sam-
bandi við vestræna samvinnu í varnarmálum.
En nú kemur á daginn að öll þau landráða-
brigsl og svívirðingar voru á sínum tíma lygar
einar og áttu sér upptök í þeim haganlega
ofna lygavef sem valdahópar alþýðulýðvelda
og Sovétríkjanna ófu af mikilli elju og iðni
og sem teygðist um alla heima. Trúnaðarmenn
KGB voru iðnir við vefnaðinn hér á landi sem
annars staðar. Því hærra sem hrópin „ísland
úr Nato herinn burt“ gullu því brýnni voru
hagsmunir stórveldisins í austri. Sú tengsl
voru á vitorði trúnaðarmannanna og þeirra
sem dyggast unnu að „framgangi sósíalismans
á íslandi". Því er kennslubókin „Uppruni nú-
tímans" úrelt og það sem meira er falsrit
varðandi íslensk utanríkismál á 20. öld. Aðrir
þættir ríkisins eru einnig ófullnægjandi eða
hallað réttu máli og er nánari grein gerð fyr-
ir þeim þáttum og bókinni í heild á öðrum
vettvangi sem og kennslubókum í íslands-
sögu, sem ríkisútgáfan gefur út, en þær bæk-
ur eru ritaðar frá samskonai' sjónarhóli og
þessi bók.
Á framhaldsskólastigi gefast valkostir í vali
kennslubóka, bæði í Islandssögu og mann-
kynssögu. Bækur þar sem höfundar skrifa
söguna frá víðara sjónarhomi og hinn þröngi
söguskilningur marxismans á sögulegri nauð-
syn og einstefnu „samfélagsþróunarinnar“
gildir ekki, auk þess sem menningarsögunni
er ekki sleppt, eins og í þeim þýddu kennslu-
bókum í mannkynssögu sem flokkast mega
til „skandinavískrar sagnfræði" (sbr. ritdóm
Jóhanns Hjálmarssonar um ritröð AB; 15
bindi, í sl. mánuði í Morgunblaðinu). Eina
mannkynssagan sem ætluð er grunnskólum
er „Samferða um söguna“ sem kom út í þýð-
ingu 1987, höfundur er sænskur, Bengt Ake
Háger, önnur útgáfa 1990, þá gefin út í sam-
vinnu við Námsgagnastofnun. Bók þessari er
dreift í grunnskólana af stofnuninni. í annarri
útgáfu bókarinnar leitast höfundur og þýðend-
ur við að halla réttum staðreyndum á þann
veg að byltingarnar í Austur-Evrópu verði í
rauninni framhald til lýðræðislegs sósíalisma,
í stuttu máli, leitast við að ljúga sig frá lygi
fyrri útgáfu, en lygin um fyrri tíma stendur
óbreytt.
í framhaldsskólum eru valkostir, en furðu
víða hefur ritið Mannkynssaga I—II eftir Asle
Svein og Svein A. Aastad, þýðing 1985 og
1989, verið notuð. Saga þessi er marxísk
„skandinavísk sagnfræði“ upp á sitt besta.
Nú hagar svo til að í grunnskólakerfinu er
sögu- og samfélagskennsla bundin við
kennslubækur, sem eru afmarkaðar ákveðinni
hugmyndafræði og þótt þessi hugmyndafræði
— vísindalegur sósíalismi — sé nú marklaus
og dauð með hnini valdakerfa Austur-Evr-
ópu, sem voru reist á þeim fræðum, þá er
haldið áfram að innræta nemendum grunn-
skólanna þessi úreltu fræði með falsaðri út-
málun þjóðarsögunnar og mannkynssögunnar.
Þar er ekkert val, aðeins tiltækar bækur í
þessa veru. Það var því skrýtið þegar einn
frumkvöðla hinnar nýju söguskoðunar (feluorð
um marxíska söguskoðun), kennslukraftur við
Kennaraháskóla íslands, hélt því fram í um-
ræðuþætti um skólamál í sjónvarpi nú í jan-
úar, „að eldri bækur fræðslukerfisins væru
úreltar". Séu einhverjar sögukennslubækur
úreltar, þá eru það bækur ritaðar í anda hinn-
ar nýju söguskoðunar. Minna má á að mynda-
þáttur um þær skoðanir birtist á skjánum í
þáttum Baldurs Hermannssonar, reyndar gróf
útlistun en inntakið var þaðan runnið.
í framhaldsskólakerfmu er um val kennslu-
bóka í sögu og Islandssögu að ræða, þar hafa
einokunarsinnar marxískra fræða ekki náð
aðstöðu til jafn gegndarlausrar innrætingar
og í grunnskólum.
„Fornar dyggðir koma að litlu haldi“ við
nútímalegar aðstæður, eins og segir í inn-
gangi að samfélagsfræði frá 1977. Og vissu-
lega komu „fornar dyggðir“ lítt við sögu innan
valdakerfa alþýðulýðveldanna og Sovétríkj-
anna. Þar var lygavefurinn ofinn og stjórna-
raðgerðir byggðust á lygum, svikum, stuldum
og morðum, eins og nú er almennt vitað, nema
hvað íslenskir áhangendur „vísindalegs sósíal-
isma“ virðast enn blýfastir í þeim rykfallna
vegi lyginnar og láta ekki sitt eftir liggja að
innprenta hina úreltu heimsmynd marxískrar
söguskoðunar nemendum sínum, reyndar með
smávegis tilburðum að í þá átt að „ljúga sig
út úr lyginni" en í lokin virðist eins og ekkert
hafi gerst. Skólakerfið er notað sem verk-
færi, þar sem því verður við komið.
Höfundur er rithöfundur og fynverandi kennari.
Ogöngur - brot úr hugmyndasögu
HUGHYGGJA
Eftir ATLA
HARÐARSON
að má með nokkrum sanni
segja að nútíminn hafi
byijað á 17. öld. Þá urðu
raunvísindi nútímans til
og heimsmynd vísind-
anna tók að móta hugs-
unarhátt fólks. Á 17. öld
fengu stjómmálin líka á
sig þá mynd sem þau hafa enn því þjóðrík-
ið festist í sessi og þingræði og borgaraleg-
ir stjórmálaflokkar urðu til á Englandi.
Englendingurinn John Locke (1632-
1704) er einn af þekktustu heimspekingum
17. aldar. Hann ólst upp og lifði alla ævi í
miðju umróti enskra stjómmála og um-
gekkst marga af fremstu vísindamönnum
aldarinnar, eins og Robert Boyl# (1627-
1691) og Isaac Newton (1642-1727). Boyle
var einn af upphafsmönnum nútíma efna-
fræði og talsmaður þeirrar skoðunar að
allt efni sé gert úr örsmáum eindum eða
atómum. Newton þarf ekki að kynna. Hann
er mesti eðlisfræðingur allra tíma.
Locke var næmur á hræringar í andlegu
lífi samtímans og segja má að hann hafi
grafið upp, fágað og slípað heimspekilegar
undirstöður þingræðis og borgaralegra
stjórnmálaviðhorfa og hinnar vísindalegu
heimsmyndar. Hið íslenska bókmenntafé-
lag hefur gefið út frægasta stjórnspekirit
hans, The Second Treatíse of Govemment,
undir nafninu Ritgerð um ríkisvald.
Annað af frægustu ritum Lockes heitir
An Essay Concerning Human Understand-
ing eða Ritgerð um mannlegan skilning,
og fjallar um þekkingarfræðilegar undir-
stöður vísindanna. Á 18. öld þótti talsmönn-
um hinna nýju vísinda fáar bækur merki-
legri en Ritgerð Lockes. Þeir jöfnuðu henni
helst við höfuðrit Newtons, Philosophiae
Naturalis Príncipia Mathematíca.
En ekki voru allir jafnhrifnir af heim-
speki Lockes. Konungssinnar og íhalds-
menn töldu stjórnspeki hans ala á uppreisn-
argirni og sjálfræðisfrekju hjá alþýðunni
og ýmsum ldrkjunnar mönnum þótti vís-
indaheimspeki hans líkleg til að magna upp
guðleysi og efnishyggju. Þessar aðfinnslur
voru hreint ekki úr lausu lofti ginpnar.
Stjómspeki Lockes hvatti vissulega til upp-
reisna og á 18. öld var hún notuð til að
réttlæta uppreisn Norður-Ameríkumanna
gegn yfirráðum Englendinga. Og þótt
Locke hafi verið maður trúaður er margt
í vörn hans fyrir heimsmynd vísindanna og
bollaleggingum hans í Ritgerð um mannleg-
an skilning vel líklegt til að grafa undan
hefðbundnum trúarbrögðum. Eitt af því
sem fór fyrir brjóstið á mörgum er í vi.
grein, 3. kafla IV. bókai’ Ritgerðarínnar.
Þar segir Locke:
Vér höfum hugmyndir um efni og um
hugsun, en ef til vill munum vér aldrei
verða þess umkomnir að vita hvort til
eru hugsandi verur sem eru einungis
gerðar úr efni;...
Þessi orð virðast kannski sakleysisleg,
en það er ekki langur vegur frá þeim í
hugmyndir um að mannshugurinn sé gerð-
ur úr forgengilegu efni, hann sé ef til vill
ekkert annað en heilinn eða partur af hei-
lanum, og maðurinn þar með dauðlegur.
Einn þeirra sem töldu ritgerð Lockes
grafa undan trúnni á ódauðleika sálarinnar
var þýski heimspekingurinn Gottfried Wil-
helm Leibniz (1646-1716). Hann skiifaði
raunar heila bók til þess að svara Ritgerð
Lockes og rökstyðja kenningar sem hann
taldi til þess fallnar að styrkja menn í trúnni
á ódauðleika sálarinnar. Þessi bók heitir
Nouveaux essais sur l’entendement humain
og er heljarmikill doðrantur, meira en 500
síður.
Annar heimspekingur sem skrifaði gegn
kenningum Lockes var írinn George Ber-
keley (1685-1753). í sínu frægasta riti sem
heitir fullu nafni A Treatíse Conceming the
Principles of Human Knowledge wherein
the chief causes of error and difficulty in
the sciences, with the grounds of sceptíc-
ism, atheism, and in'eligion are inquii'ed
into, en er yfirleitt kallað The Prínciples,
er Berkeley ekkert að eltast við einstök
smáatriði í kenningum Lockes eða heims-
mynd vísind- anna. Hann ræðst beint á
garðinn þar sem hann er hæstur og rökstyð-
ur að þetta efni sem Boyle taldi vera gert
úr atómum og Locke hélt að gæti kannski
hugsað sé ekki til í raun og veru. Þessi
kenning, að efnisheimurinn sé ekki til, er
kölluð hughyggja.
Rök Berkeleys fyrir hughyggjunni hafa
valdið heimspekingum ómældum heilabrot-
um. Þetta eru einhverjar glæsilegustu rök-
færslur í allri heimspekisögunni og þótt
ýmsir hafi átt bágt með að sætta sig við
niðurstöður þeirra þá hefur mönnum reynst
enn erfiðara að benda á villur í þeim. Marg-
ir málsmetandi menn hafa talið rök Berkel-
eys algerlega skotheld og síðan um daga
hans hefur hughyggja átt verulegu fylgi
að fagna meðal heimspekinga.
En hvernig í ósköpunum ætli Berkeley
hafi farið að því að rökstyðja þá skoðun
að efnisheimurinn sé ekki til? Hér er ekki
rúm til að gera rökum hans nein almenni-
leg skil. En samt er hægt að benda á megin-
drættina í einni af mikilvægustu rökfærsl-
um hans.
Berkeley gengur út frá því að öll þekking
manna á hlutum eins og stokkum og stein-
um, himintunglum og höfuðskepnum sé
fengin 'gegnum skynfærin, með því að sjá
hlutina, heyra í þeim, snerta þá o.s.frv. Séu
einhveijar ástæður til að telja að efni sé
til þá híýtur að vera hægt að rekja þær til
skynjunar eða reynslu.
En hvað skynjum við? Liti, hljóð, lykt,
línm,) tóna, bragð og fleira í þeim dúr og
allar þessar skynjanir eru sálarlífsfyrirbæri
en ekki efnishlutir. Þeir sem aðhyllast
heimsmynd Lockes, Newtons og Boyles
halda að vísu að orsök sálarlífsfyrirbæris
eins og skyiyunar á lit eða lögun sé sú að
örlitlar agnfr rekast á augun og orsök þess
að við heyrum hljóð sé sú að bylgjur skella
á eyrunum. Enginn hefur nokkru sinni séð
þessar agnir og engum dettur í hug að þær
líkist litum hið minnsta. Það hefur heldur
enginn nokkru sinni heyrt þessar bylgjm'
og þær geta engan veginn líkst neinum
hljóðum.
Þessa kenningu, að efnishlutir orsaki
skynjanir fólks, tætti Berkeley í sig. Hann
benti á að hún geti alls ekki stuðst við
neina reynslu því það sé með öllu útilokað
að skynja orsakir skynjananna. Það er sama
hvemig við horfum í kringum okkur, við
sjáum aldrei neitt annað en liti og línur,
skugga og form. Við sjáum aldrei orsakir
þess að svona skynjanfr birtast okkur. Svip-
aða sögu má segja um önnur skynfæri eins
og heyrn, bragð-, lyktar- og snertiskyn og
ef trú á tilveru efnishluta styðst ekki við
reynslu þá er hún ekkert annað en endi-
leysa sem enginn heilvita maður getur ver-
ið þekktur fyrir að taka mark á.
Berkeley leit svo á að hlutir eins og stokk-
ar og steinar, hús og himintungl séu í raun
og veru ekkert annað en skynjanir sem guð
lætur fólki og öðrum skynjandi verum i té.
Þau rök hans fyrir hughyggjunni sem hér
voru tíunduð sanna að vísu ekki að guð
almáttugur sé orsök þeirra sálarlífsfyrir-
bæra sem við köllum skynjanir og þau af-
sanna ekki að efnisheimurinn sé til. Berke-
ley notar önnur rök til þess. En þessi rök
sýna að það er eitthvað bogið við heims-
mynd visindanna þar sem hún kvað styðj-
ast við reynslu en engin reynsla getur rennt
stoðum undir þá skoðun að sá efnisheimur
sem vísindin fjalla um sé yfirleitt til.
'Höfundur er heimspekingur og kennari á Akranesi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. FEBRÚAR 1994 5