Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.1994, Blaðsíða 2

Umhverfislýsingar
Einars H. Kvaran
þykja ónákvæmar,
en skilgreining hans
á Reykjavík þeirra
daga sem „vaðstíg-
vélabæ“ var áreiðan-
lega við hæfi. Jafnvel
langt framá þriðja
áratuginn var búið í
bæjum eins ogHlíð-
arhúsum, sem hér
sjást. Ljósm. óþekkt-
ur.
undir niðri leynist ósk um eigin velferð. Þor-
bjöm er alltaf tvöfaldur í afstöðu sinni til sam-
félags og sjálfs sín og þama á milli ríkir ekk-
ert samræmi. Hann reynir að vera sterkur og
framfarasinnaður einstaklingur en tekst það
aldrei vegna síns innra ósamræmis. Honum
verður aldrei Ijóst mikilvægi jafnvægis því
hann eykur frekar á glundroðann í samfélag-
inu, hvetur til átaka gegn Þorvaldi og hrekur
hann að lokum úr embætti dómkirkjuprests.
Þrátt fyrir þessa ósamkvæmni í persónu Þor-
bjamar ræður hann bókstaflega öliu í Reykja-
vík. Hann er stórbokki sem hefur komið sér
vel fyrir í skjóli auðs og stjórnar samfélaginu
af oíforsi. Rödd hans heyrist víða enda er
hann ritstjóri Reykjavíkurblaðsins Öndvegis
sem með mikilli útbreiðslu eykur vald hans
og áhrif. Þar er stunduð æsifréttamennska sem
byggir á því að gera lygar að almennum sann-
indum og ýtt er undir rógburð og fals í samfé-
laginu. Það skramskælir veraleikann og mál-
flutningi þess er stefnt gegn öllum samfé-
lagsumbótum. Mynd þess er mjög athyglisverð
í sögunni því tilgangur þess er að rífa niður
en ekki að reisa við. Það útvarpar aðeins einni
rödd og er styrkasti hlekkurinn í því ofurefli
sem Þorvaldur tekst á við í Reykjavík. Blaða-
mennska og blaðaútgáfa gegnir veigamiklu
hlutverki í Ofurefli og Gulli, reyndar einnig í
öðrum skáldverkum Einars, og má fullyrða
að hann sé fyrstur íslenskra rithöfunda að
lýsa mögulegu hlutverki dagblaða í samfélags-
gerðinni.
Átök þessara tveggja einstaklinga mynda
hreyfiaflið í frásögninni og um leið í samfélag-
inu sjálfu. Markmið þeirra beggja miðar þó í
raun og vera að þvi sama þó að viðhorfin og
aðferðimar séu af ólíkum toga: að ná að vera
hinum nafnlausa fjölda til leiðsagnar um hvað
sé gott og hvað sé illt. Með hliðsjón af þessum
átökum er samfélagið sett saman. Bygging
þess er ákaflega einföld og lýtur ekki öðram
lögmálum en væntingar þessara tveggja
manna segja til um. Það á sér fáa ytri áhrifa-
valda, er mjög afmarkað og lokað og nánast
huglægt í einfaldleika sínum.
Sögulok Ofureflis boða aðeins sýndarjafn-
vægi því það lífsviðhorf sem verður ofan á í
bókarlok byggir á blekkingum og er á engan
hátt tilbúið að mynda heilt og ósundrað samfé-
lag. Náðst hefur sátt á yfirborðinu en undir
niðri bíða vandamálin úrlausnar. Hlutverk yfir-
dómarans, föður Ragnhildar, er að varpa nýju
ljósi á þetta misræmi. Ræða hans í lok sögunn-
ar er stuðningur við hina nýju og samræmis-
fullu hugmyndafræði Þorvaldar. Hinn mennt-
aði heimsmaður stígur fram í bókarlok eins
og guð úr vélinni og leysir hnútinn. Yfirdómar-
inn er þannig sáttasemjari samfélagsins sem
temur sér lífshætti beggja viðhorfa. Hann er
menntaður fjölskyldumaður, lífsreyndur og
staðfastur faðir sem getur greint samfélagið
og skoðað það ofan frá. Hann er hlutlægur
gagnrýnandi sem velur eftir bestu sannfær-
ingu og boðar jafnvægi. Með afstöðu sinni forð-
ar hann samfélaginu frá algerri upplausn, þög-
ult og föðurlegt vald hans og sú virðing sem
hann nýtur er samfélaginu nauðsynlegt. Þor-
valdur er hrakinn á brott en vegna stuðnings
yfirdómarans missir hann aldrei fótanna held-
ur stofnar nýtt og betra samfélag utan við hið
gamla: fríkirkjusamfélagið. Yfirdómarinn
geymir þann lykil sem Þorvald skortir og um
leið hreppir hann dóttur hans að launum.
Hann breytist úr umkomulausu prestsefni í
mikilsmetinn prest í eigin söfnuði og um leið
úr einstæðingi í fjölskyldumann. Pannig boðar
Ofurefli á ótvíráðan hátt sigur kjamafjölskyld-
unnar yfír einverunni því hún er sá homsteinn
sem hið nýja samfélag skal reist á.
Táknnotkun í Ofurefli gegnir veigamiklu
hlutverki. Hún er almenn og víða enda er sí-
fellt verið að koma boðskap á framfæri. Heiti
sögunnar er augljóst tákn og má reyndar segja
um flest verk Einars að þau beri merkingar-
hlaðna titla. Ofureflið myndar eiginlegt stef í
sögunni og birtist það í ýmsum myndum, eink-
um sem lýsing á veðurfari eða átökum við
óblíð náttúraöfl. Um leið er það lýsing á
ákveðnu hugarfari, ákveðnu sálarástandi og
er tákn fyrir mótlætið í lífi hins unga og
reynslulausa prests, hvemig það gerir hann
að lokum nánast ónæman fyrir frekari áföllum.
Skáldsagan Gull gerist í beinu .framhaldi
af Ofurefli. A milli sagnanna líða sex ár og
tímabundið jafnvægi hefur komist á í samfélag-
inu. Hugmyndafræði Þorbjamar hefur orðið
ofan á í baráttunni og hann er því aftur orðinn
ótvíræður leiðtogi samfélagsins. Því má túlka
Gull sem ákveðinn prófstein á það samfélag.
Heiti sögunnar er táknrænt og vísar í tvær
áttir, annarsvegar inn á við, til hugarfars eða
sálarástands persóna, en hinsvegar út á við,
þangað sem hugur flestra stefnir. Um leið er
það hæðið með vísan til gullsins í sögunni sem
aðeins liggur í loftinu sem óstaðfest fregn og
reynist síðar aðeins verá grjót. Reykjavík
breytist í gullbæ á svipstundu en án sýniiegra
raka. Ekkert má rannsaka og aðeins er vaðið
áfram í blindni. Ágirnd Þorbjarnar fer vax-
andi, hann grípur fregnina á lofti og hugskot
hans verður að gulli. Þegar draumnum í landi
er lokið sér Þorbjöm í örvæntingu sinni hafið
sem gullkistu:
Og sjálfur stóð hann álengdar í lörfum og
hlustaði á samræður um fyrri dýrð sína og
núverandi niðurlæging. En þess ímilli bloss-
uðu upp nýjar vonir. Það var heimska að
hugsa um annað en sjóinn hér. Sjórinn er
gullkista. Sjórinn á að gera okkur að mi-
Ijónabæ.4
Söguhöfundur kannar styrk samfélagsins
eins og það birtist í lok Ofureflis. Ytri áhrifa-
valdar gera vart við sig og að lokum hafa
þeir lagt samfélagið í rúst. Það kiknar undan
fregninni um gullið og dagblöð bera með sér
plágu. Öngþveitið verður að veraleika því
vegna innri veikleika megna mennimir ekki
að standast ytri skakkaföll. Leiðin liggur öll
niðrn- á við og hvort tveggja, maður og samfé-
lag, leysist hreinlega upp. Það sem bjó undir
niðri í Ofurefli er komið upp á yfirborðið í
Gulli því samfélagið, sem var farið að riðlast,
er nú endaniega faJlið. Niðurstaða Ofureflis
bendir í ákveðna átt. Hin kristilega hugmynda-
fræði samhjálpar og sameiningar hefur orðið
undir í baráttunni og maðurinn er skilinn eftir
í algera reiðileysi og merkingarleysi. Öllu er
umsnúið og guð hefur týnst mönnunum. Guð
er í raun úr sögunni en gullið komið í staðinn.
Gullshugmyndinni fylgir ákveðin trú sem kem-
ur í staðinn fyrir trúna á Jesú Krist. Hinn nýi
sannleikur er efnislegur og takmark hans er
aukið vald og aukin áhrif manna í krafti tak-
markalausrar ágimdar. Þessi umskipti má
sýna á eftirfarandi hátt: Ofurefli. Guð í
sögunni — átök um guð.
Gull. Guð úr sögunni — gull í staðinn.
Á meðan Ofurefli var hetjusaga Þorvaldar
er Gull harmsaga Þorbjamar. Hann blindast
af einni ríkjandi hugmynd, sem reynist röng.
Þess vegna ofmetnast hann og stígur yfir öll
þau gildi sem honum ber að halda í heiðri.
Þegar gullævintýrinu lýkur í landi festir hann
í örvæntingu sinni kaup á ónýtum botnvörp-
ungi og sendir á sjó í von um auðfenginn og
skjótfenginn gróða. Skipið sekkur í óveðri og
Þorbjöm stendur frammi fyrir því að hafa
sent unga og sakiausa menn út í opinn dauð-
ann vegna hömlulausrar ágimdar sinnar. Hon-
um verður þá Ijóst að þama liggja mörkin.
Hann hefur gert sig að hjáguði í samfélaginu
og tekið sér vald yfir lífi og dauða. Hann ein-
angrast og er ofsóttur svo að nálgast sturlun
því hugmyndafræði hans hefur beðið algert
skipbrot. Skammsýni hans og hömlulaus
gróðahyggja hefur lagt samfélagið að velli og
hann sjálfan. Líkami hans yfirbugast af and-
legri þreytu. Þorbjöm reynir að forðast myrkr-
ið og leitar í ljósið en smátt og smátt dregur
úr þreki hans þangað til hann gefur upp öndina.
Skáldsagan Gull er skrifuð sem rökrétt sið-
ferðilegt framhald Ofureflis, til að undirstrika
þá afstöðu hans að samfélag manna, án kristi-
legrar handleiðslu, standist ekki. Reykjavík
hrynur í þeirri mynd sem hún birtist í þessum
sögum en með réttri breytni geta menn reist
samfélagið við og hafið starf sitt að nýju en í
annaiTÍ mynd. Dauðinn er því enginn enda-
punktur í verkum Einars H. Kvaran heldur
öðlast menn fyrirgefningu ef þeir sjá að sér
og byrja líf sitt að nýju handan sögunnar og
hins jarðneska lífs.
Skáldsögur Einars H. Kvaran, Ofurefli og
Gull, hafa að undirstöðu tvö andstæð lífsvið-
horf sem stöðugt era að takast á, en það sem
einkennir þær svo sterklega er hin móralska
og kennimannslega afstaða söguhöfundar sem
er algjörlega á bandi annars viðhorfsins. Sög-
umar eiga að kenna lesandanum að sú samfé-
lagsmynd, sem þar er dregin upp standist
ekki. Hún er í senn ósiðleg og niðurdrepandi
og því ekki mönnum bjóðandi. Sögurnar lýsa
samfélagi í deiglu og það sem mestu máli skipt-
ir er að söguhöfundur skilgreinir sundranina
með því að láta aðalpersónu þeirra koma auga
á hana og reyna að uppræta hana. Hlutverk
Reykjavíkur í Ofurefli og Gulli er að vera sama-
staður ólíkra persóna sem hver um sig stend-
ur fyrir ákveðna lífsskoðun eða breytni. í höf-
uðstaðnum búa því fremur öfl í mannsmynd
en að um flóknar og litríkar persónur sé að
ræða. Reykjavík myndar þannig táknræna
umgjörð ákveðinna skoðana og átaka, hún er
umhverfi samræðunnar. I sögunum er enginn
samanburður við sveitalíf enda er maðurinn
kominn þangað til að.vera.
Það sem samfélagið í Reykjavík skortir öðra
fremur er heild og innra samræmi þar sem
menn lifa í fullkominni sátt hveijir við aðra,
þar sem algert jafnræði ríkir og virðing, nokk-
urskonar lífræn heild, ekki ósvipuð líkama og
sál einnar manneskju. Þannig skapa menn
höfuðstaðinn í sinni eigin mynd. Umhverfið
er ákveðinn spegill mannlegra eiginleika og
þannig breytir einstaklingurinn umhverfi sínu
til góðs eða ills um leið og hann breytir sjálfum
sér. Reykjavík sem hlutlæg staðarlýsing' er
því höfundi ekki aðalatriði heldur er ætlun
hans að varpa Ijósi á annað í fari manneskjunn-
ar sem hann telur mikilvægara, en notar höfuð-
staðinn sem nokkurskonar ramma utan um
átökin. Það merkilega við samfélagsmynd
þessara verka er að hún lýtur í raun sömu
lögmálum og hver einstaklingur gerir. Reykja-
vík er íverustaður manna á sama hátt og lík-
aminn er íverustaður sálarinnar. Þannig er
lesandinn sífellt minntur á hliðstæður milli
hins ytra og hins innra, milli samfélags og
einstaklings, þar sem þau átök, sem eiga sér
stað í höfuðstaðnum og umhverfi hans, eiga
sér einnig stað meðal ákveðinna einstaklinga.
Þarfir samfélagsins era af nákvæmlega sama
toga spunnar því án heils einstaklings verður
aldrei til heilt samfélag.
Heimildir:
1. Steingrímur J. Þorsteinsson, Einar H. Kvar-
an, Andvari, bls. 3.
2. Sama rit, bls. 4.
3. Einar H. Kvaran, Ofurefli, bls. 16.
4. Einar H. Kvaran, Gull, bls. 268.
Höfundur skrifar bókmenntagagnrýni
í Morgunblaðið.
Gagnasafn
Morgunblaðsins
Allt efni sem birtist í Morgunblaðinu
og Lesbók verður framvegis varðveitt
í upplýsingasafni þess. Morgunblaðið
áskilur sér rétt til að ráðstafa efninu
þaðan, hvort sem er með endurbirtingu
eða á annan hátt. Þeir sem afhenda
blaðinu efni til birtingar teljast sam-
þykkja þetta, ef ekki fylgir fyrirvari hér
að lútandi.
RÚNAR KRISTJÁNSSON
Sveinbjörn
Beinteins-
son
Sveinbjörn goði er fallinn frá,
fróðleikshetjan klára.
Svefninn langi seig á brá,
svæfði þulinn hára.
Hverfur þar af feðrafold
falslaus vinur ljóða.
Vefur nú hin vígða mold
vökumanninn góða.
Hann var skáld með skerpu og þor,
skildi öðrum betur
rök sem láta lífsins vor
lifa í gegnum vetur.
Sextíu og níu æviár
undi á slóðum Draga,
íslenskur í húð og hár,
heiðursvinur Braga.
Lengi man ég manninn þann
máls í góðu standi.
Nú er enginn eins og hann
eftir hér á landi.
Höfundur býr á Skagaströnd.
ÍVAR BJÖRNSSON
Seiður Fjall-
konunnar
Hún seiðir þá til sín úr sveitum og
þeir sendast á vélknúnkcyggðum,
ogsinna ei almennum siðgæðis-
dyggðum,
þó sjáist ei neitt fyrir snjó.
Þeir æða til fjalla á farkostum bág-
um
í frosti og stormandi hríð
ogsitja svo fastir í lautum oglágum
um langnætti’ á hávetrartíð.
Þótt fjallkonan okkar sé fögur að
líta
og faðminn sinn breiði’ okkur mót,
er köld hennar blíða í búningnum
hvíta
og banvæn þau ástvinar hót.
Hnfundnr er fyrrveranrii kennari í Reykjavík
RÓSA
JÓHANNSDÓTTIR
Á haustdegi
Sólin svo eldgul í augum mér
kveikir í
í fjarlægðinni býr hugur minn
og lokar á eftir sér
og þú líka
bylgjandi hauststráin heiðgul
falla fyrir vindinum
og þér
og ég líka
það er kviknað í deginum
rauðum
sólgular logatungurnar
teygja sig yfir allt
og mig líka
* rauðir íingur og gul tré
stinga sér upp á milli grenitrjánna
og einhvers staðar í fjarlægðinni
býr hugur þinn
og þú líka