Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.1994, Blaðsíða 3

lEgwng
11E B S.SHl E B E E! SJ E ® 1]
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjórar:
Matthlas Johannessen, Styrmir Gunnars-
son. Ritstjómarfulltr.: Gísli Sigurðsson. Rit-
stjóm: Kringlunni 1. Sími 691100.
List-banki
Aðalstöðvar þýzka þjóðbankans, Deutsche
Bank, eru í tveimur skýjakljúfum í Frankfurt.
Þar var frá upphafi stefnt að viðamikilli lista-
verkaeign, sem sífellt er bætt við og höfð er
uppi í bankanum. Nýlega var hópi íslenzkra
listamanna boðið að sýna þar, en á meðan var
Seðlabankinn hér gagnrýndur á Alþingi fyrir
stuðning við íslenzka myndlist.
Einar H.
Kvaran brýtur blað í þá veru að sögur hans
Ofurefli og Gull gerast í Reykjavík snemma á
öldinni. í hinn afturhaldssama vaðstígvélabæ
kemur andleg hreyfing, en í sögunum takast á
tvö ósættanleg lífsviðhorf. Jón Ózur Snorrason
skrifar um Reykjavíkursögur Einars H. Kvaran.
Fellini
Til viðbótar við grein um Fellini í síðustu Les-
bók skrifar Hilmar Oddsson um hin síðari ár í
lífi Fellinis og seinni myndir hans, þar á meðal
Júlíu og andana, Satyricon, Trúðana, Amarcord,
Hljómsveitaræfinguna, Kvennabæinn, Skipið
siglir, Ginger og Fred og Viðtalið.
RÓSA GUÐMUNDSDÓTTIR
Úr Ijóðabréfi til
Natans Ketilssonar
Sælu, bið ég, hljóttu hér,
hryggðin niður falli í strá,
sjáðu miðann, sem að þér
sendir iðuljósa gná.
Sjálfur veiztu eg þér ann,
eiða þarf ei leggja við.
Þér ég skildar þakkir kann
þitt fyrir síðast tilskrifið.
Um ógeðfelldu orðin þar,
út sem skipti höndin þín,
aldrei meiri undrun var
inntakandi sálu mín.
Hvernin gaztu, — er það eitt
undrun stærstu gegnandi, —
sjálfur mér það sárið veitt,
sem ei græða ert megnandi?
Hver útbjó þig hreysti með,
er hafðir aldrei fyrri þú,
mig álengdar svona séð
sárkvalda að fengir þú?
svo þig lifa sjái menn
samstemmandi gáfum þín.
Athugaðu, að eilífðin
uppbyrjar, þá hérvist dvín.
Mundu þessa mína bón,
mörg þó gleymist hinna þér.
Okkur fegrast yfírsjón
ekki, þó að hötumst vér.
Nafni leyna mun ég mín,
muntu vita það með sann.
Enn sem fyrri er ég þín,
ástum bundin geðs um rann.
Þú munt spyrja: auðs hver Eir?
eg til gegni: það er sú,
er ævilangt, ef ekki meir,
ófarsæla gjörðir þú, —
hver þér framar öllum ann,
og ill þú skaptir forlög sín
og sem gleyma aldrei kann
ódauðlegum svikum þín.
Rósa Guðmundsdóttir, oft nefnd Vatnsenda-Rósa (1795-1855) var frá Fomhaga
I Hörgárdal, en átti víða heima, lengst I Húnaþingi, þ. á m. á Vatnsenda I Vestur-
hópi. Ljóðabréfið er um tryggðarof ævintýramannsins Natans Ketilssonar, sem
síðar var myrtur svo sem frægt er orðið.
R
B
B
HUGARFARS-
MENNING
Nýlega var um það fjallað
í heimsfréttum, að páf-
inn í Róm hefði fordæmt
saurlífs- og ofbeldis-
myndir í sjónvarpi og
hvatt foreldra til þess
að banna börnum sínum
sjónvarpsgláp. Hann hafði sterk fordæming-
arorð um þennan friðarspilli og glæpakenn-
ara. Það er svo sem ekld ófyrirsynju, að hinn
heilagi faðir skuli hafa þungar áhyggjur af
þeirri stefnumótun, sem orðið hefur í þessum
áhrifamikla fjölmiðli víða um heim. Hafa fleiri
áhrifamenn tekið í sama streng og er forseti
Bandaríkjanna þeirra á meðal. Ljóst er að
ofneysla lélegs og ofbeldismettaðs sjónvarps-
efnis forhejmskar unga sem aldna og elur
oftan en ekki á lágum hvötum.
Hver skyldi hafa trúað því fyrir rúmum
aldarfjórðungi, þegar við íslendingar fognuð-
um komu þessa fjölmiðils? Helst höfðu menn
áhyggjur af því þá, að íslenskri tungu væri
hætta búin vegna þess erlenda efnis, sem
sjónvarpið yrði að hafa á dagskrá sinni. En
sá kvíði reyndist ástæðulítill, því þess er vel
gætt að öllu töluðu máli erlendu fylgi íslensk-
ur texti. Að vísu er þar misjafnlega vel að
verki staðið, en þó engin ástæða til að skatt-
byrðast út af því. Önnur lítil málsamfélög
hafa orðið þar ver úti og nægir að nefna
frændur okkar Færeyinga, sem hafaVneyðst
til að hleypa dönskunni óþýddri í sjónvarp
sitt málvöndunarmönnum til mikillar hrell-
ingar.
Sjónvarpinu er ætlað það hlutverk að
fræða, skemmta og mennta. Við komu þess
hingað virtist flest benda til þess, að upp
myndi renna tímaskeið þar sem samheldni
fjölskyldunnar yrði meiri. Ef til vill upphaf
nýrrar baðstofumenningar eins og hún var
talin hafa verið á vel setnum höfuðsetrum
fyrri tíma. Að vinnudegi loknum gætu menn
safnast saman við þennan undraskjá, notið
fræðslu og lista af ýmsu tagi og vandaðrar
skemmtunar. En margt hefur farið á annan
veg og óneitanlega hefur þróun efnistaka
sjónvarpsins orðið önnur, en flestir hugðu.
Þess ber að gæta, að skuldinni verður
ekki skellt á nýja tækni. Ekkert er því til
fyrirstöðu, að hún geti unnið heiminum gagn,
já bætt hann, ef vel er á haldið. Ýmislegt
gott flýtur með hroðanum, sem sannar þá
fullyrðingu. Meinsemdimar verða ekki rakt-
ar til tækninnar. Þær eiga rætur sínar að
rekja til almenningsálitsins, sem er mótað
af auglýsingum, tísku og peningum. Þar
kveður mest að tilhneigingu mannsins til
taumleysis og græðgi. Hann hefur ekki tekið
meiri andlegum framförum en það, að þessi
áhrifamikli fjölmiðill getur orðið að viðsjáls-
grip í höndum hans.
Það er hægur vandi að fordæma og bann-
færa, en að líkindum verður lítið með það
gjört, jafnvel þótt sjálfur páfinn beiti því
vopni nú. Fyrr á öldinni voru bækur brennd-
ar vegna tilskipana heilagra fyrirrennara
hans og jafnvel voru óþægir menn leiddir á
bálkesti. En það leiddi ekki til neinnar bless-
unar eða framfara. Þeim, sem prédika, verð-
ur Ijóst fyrr eða síðar, að einhver hörmuleg-
ustu mistök, sem hægt er að gera við boðun
hugsjóna og sannfæringar, er að íþyngja
öðrum með skoðunum sínum og trú. Oftar
en ekki leiðir það til harkalegra öfga. Trú
og lífsskoðanir hafa þá fyrst áhrif til góðs,
ef þær byggja á einlægni og góðu hjarta-
lagi. Góður hugur fær einn bætt siðferðisvið-
horf og getur leitt til friðar og jafnvægis.
Við móttöku friðarverðlauna Nóbels lagði
þýsk-franski mannvinurinn, dr. Albert
Schweitzer, áherslu á mátt andans: „Ekki
má vanmetá mátt hans. Hann hefur sýnt sig
í rás mannkynssögunnar. Hann hefur skapað
hugarfar mannúðarinnar, en þaðan stafar öll
framfór æðra, mannlegs lífs. Þegar vér til-
einkum oss hugarfar mannúðarinnar, erum
vér sjálfum oss trúir. Þá erum vér frjóir.
Gagnstætt hugarfar er ótrúnaður við sjálfan
sig, allra átta villa.“
Bönn, fordæming, refsivendir eru hvorki
táknmyndir eða tjáningarleiðir þess anda.
Sagan leiðir það í ljós eins og Schweitzer
bendir réttilega á: „Á 17. og 18. öld sást,
hvað andinn megnar. Hann leiddi þær þjóð-
ir, sem áttu hann, út úr miðöldum, þ.e. hann
kvað niður hjátrú, galdraofsóknir, pyndingar
og ýmsa aðra grimmd og heimsku. Hann
skóp nýtt í stað hins gamla á þann hátt, að
það vekur síferska undrun hjá þeim, sem
rekja þessa sögu. Það sem vér höfum átt og
eigum nú af hugarfarsmenningu verður rak-
ið til þessarar starfsemi andans.“ Schweitzer
benti á það í Osló 4. nóvember 1954, að hinn
sanni andi verður að fá taumhaldið aftur, ef
við eigum ekki að farast. „Hann verður að
gera kraftaverk aftur, eins og þegar hann
leysti þjóðir Evrópu úr viðjum miðalda, en
ennþá meira kraftaverk en þá.“
Svo sem kunnugt er var kjörorð Alberts
Schweitzers það, að frumskilyrði fyrir fram-
fórum á þessari jörð væri í því fólgið, að
menn lærðu að bera lotningu fyrir lífinu.
Hann lagði áherslu á það, að samúðin, sem
siðfræðin byggir á, hafi því aðeins rétta dýpt,
ef hún beinist ekki aðeins að mönnum, held-
ur öllum lifandi verum. Ýmsum þótti hann
ganga of langt í þessu efni, svo að ekki yrði
á nokkurs manns færi, að uppfylla þær kröf-
ur, sem hann gerði. Um það er erfitt að
dæma, enda hafa ólík viðhorf leitt til langvar-
andi deilna á sviði náttúruverndar. Eigi að
síður hljótum við að finna sárlega til vanmátt-
ar gagnvart þeirri köllun, sem í boðun Schwe-
itzers felst, þegar við horfum enn á blóðug
átök í Evrópu, styrjöld, sem minnir á hörm-
ungar síðari heimsstyrjaldar. Og þá blasir
við okkur sú staðreynd, að fátt hefur orðið
kvikmyndagerðarmönnum og sjónvarpi rneiri
uppspretta efnis en hörmungar þeirrar styrj-
aldar, ógnir kynþáttafordóma þjóðernisstefn-
unnar, sem fótumtróð allar mannúðarhug-
sjónir, og varð mest hindrun gangkvæms
skilnings þjóða í milli. Þrátt fyrir marg-
brotna útleggingu þessa áhrifamikla fjölmið-
ils, sem ætti að vera víti til varnaðar, blómg-
ast fordómar, mannfyrirlitning og grimmda-
ræði hliðstæðra þjóðernisstefna víða um
heim. Það er vald en ekki réttur, hagsmunir
en ekki siðferði, sem öllu stýra í alþjóðamál-
um. Fjöldinn virðist helst fallast á, að þar
sé um óbreytilegt lögmál að ræða. Ástæða
er til að spyrja: Hvenær verður þessi bikar
grimmdarinnar tæmdur? Hvenær verður sú
breyting, þegar andinn nær tökum á okkur
og leiðir okkur til þeirrar menningar, sem
mótast af mannúðlegin hugsun? Schweitzer
hafði þá bjartsýnu trú, að svonefndar menn-
ingarþjóðir myndu ná því marki fyrir kraft
andans. Hann var þess fullviss, að þær
myndu hafa áhrif á alla menn, einnig villta
og hálfvillta þjóðflokka. Hann efaðist ekki
um, að þeir ættu í sér fólginn hæfileika til
mannúðlegrar hugsunar, því öllum sé gefin
samúð. „Hún er þeim gefin sem tundur, er
bíður þess að tendrast af neista.“
Það er lærdómsríkt að kynnast viðhorfum
þessa mæta mannvinar. Orð hans, byggð á
orðinu eilífa og andanum helga, vekja vonir,
þrátt fyrir mátt þeirra fjölmiðla, sem sjá sér
hag í því, að birta efni, sem oftar en ekki
elur á lægstu hvötum mannsins, með gróða-
von eina í huga. Hann prédikaði með lífi sínu
og starfi, boðaði þannig lotningu fyrir lífinu
á áhrifamildnn og hljóðlátan hátt. flver sem
það gerir og leiðir aðra með sér, hvort held-
ur er í uppeldisstarfi, hverskonar samvinnu
einstaklinga og þjóða, í listum og í vökulli
þjónustu við höfund lífsins, lyftir menningu
hugarfarsins sem menn sjá aftur til sólar og
læra að þakka, elska og lofsyngja.
BOLLI GÚSTAVSSON Á HÓLUM.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. FEBRÚAR 1994 3