Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.1994, Blaðsíða 6

Ogöngur - brot úr hugmyndasögu
Um efahyggju
vegar var hún um margt ákaflega vel
heppnuð. Prova d’orchestra, Hljómsveita-
ræfíngin, var aðallega gerð fyrir sjónvarp,
en eins og aðrar myndir Fellinis rataði hún
víða upp á hvíta tjaldið.
Myndin gerist alfarið á hljómsveitaræf-
ingu og lýsir kostulegum samskiptum hljóð-
færaleikaranna innbyrðis og við stjórnand-
ann. Auðvitað fjallar myndin í raun og veru
um eitthvað allt annað en hljóðfæraleik.
La citta delle donne, Kvennabærinn,
er ein af þessum kostulegu Fellini-myndum
sem áhorfandinn á í stökustu vandræðum
með að mynda sér ákveðnar skoðanir á.
Það gekk sannarlega á ýmsu við gerð
Kvennabæjarins. Nino Rota, nánasti sam-
starfsmaður og vinur Fellinis, dó 10. apríl,
1979. Fellini var sem hálfur maður við frá-
fall vinar síns. Ettore Manni, einn af aðal-
leikurum myndarinnar, framdi sjálfsmorð
áður en tökum lauk. Tökur voru stöðvaðar,
en hófust stuttu síðar aftur. Þá handleggs-
braut Fellini sig og önnur slys á starfsliði
fylgdu í kjölfarið. Næst dó nuddari leik-
stjórans og skömmu síðar móðir aðalleikar-
ans, Mastroiannis.
Auðvitað vakti Kvennabærinn sterk við-
brögð, annað var nánast útilokað. Viðbrögð-
in voru þó ekki einhlít, þótt ýmis kvenrétt-
indasamtök tækju henni óstinnt. Við höfum
þegar fjallað örlítið um samband Fellinis
og kvenna: „Sumir óttast Guð, ég óttast
konur“ er haft eftir Fellini. í Casanova lagði
hann ímynd karlmannsins sem elskhuga í
rúst, í La citta delle donne ímynd karl-
mannsins sem yfirdrottnara.
E la nave va, Og skipið siglir áfram, sem
frumsýnd var árið 1983, er fantasía sem
gerist á skemmtiferðaskipi, en hefur verið
túlkuð sem óður til bíósins, til bíómyndar-
innar, en jafnframt viðvörun við áhrifa-
mætti sjónvarpsins, sem að mati Fellinis
var að ganga af kvikmyndinni dauðri. Fell-
ini óttaðist ragnarök kvikmyndarinnar, í
því formi sem hann unni henni.
Það var því rökrétt framhald að ráðast
á gerviveröld sjónvarpsins. Það gerði hann
í myndinni Ginger e Fred, Ginger ogFred,
þar sem uppáhaldsleikaramir Giulietta
Masina og MarceJlo Mastroianni fara á
kostum í hlutverkum gamals danspars sem
er dubbað upp fyrir framkomu í sjónvarps-
þætti. Ginger e Fred var frumsýnd árið
1985 og gekk illa.
Þegar hér var komið sögu ríkti kreppa
í ítalskri kvikmyndagerð. Myndir lista-
manna á borð við Fellini gengu illa og erf-
itt var að fjármagna þær. Samt fannst
Fellini hann ekki hafa játað kvikmyndinni
nógsamlega ást sína. Það gerði hann enn
einu sinni á ijúfsáran hátt í næstsíðustu
mynd sinni, Intervista, ViðtaUð, frá árinu
1987. Intervista er að mestu leyti tekin í
Cinecitta-myndverim og hefur yfirbragð
sviðsettrar heimildarmyndar. Við fylgjumst
með nokkrum japönskum kvikmyndagerð-
armönnum fylgjast með Fellini og nánustu
samstarfsmönnum, við leik og (aðallega)
störf.
Síðasta mynd Fellinis var La voce della
Luna. Hennar verður ekki minnst sem eins
af meistaraverkum leikstjórans mikla. Hún
er af flestum álitin veikur endurómur fyrri
afreka. Intervista hefði í sjálfu sér verið
verðugri og fallegri kveðja í lok starfsæ-
vinnar, en Fellini vissi ekki fremur en aðr-
ir hvenær kallið kæmi. Fellini lést á sjúkra-
húsi í Róm 31. október á síðasta ári. Hann
fékk hjartaáfall tveimur vikum áður og lá
í dái, tengdur við öndunarvél, síðustu tíu
dagana.
Það er erfitt að bera Fellini saman við
aðra kvikmyndaleikstjóra. Það hefur þó
verið gert og sérfræðingar hafa komist að
ýmsum athyglisverðum niðurstöðum.
Margir hafa nefnt Bunuel og Bergman sem
andleg skyldmenni Italans, en athyglisverð-
astur þykir mér samanburðurinn við
Tarkovsld.
Við fyrstu sýn virðast þeir eiga fátt sam-
eiginlegt, en þegar dýpra er kafað kemur
ýmislegt í Ijós. Báðir taka sér fyrir hendur
ótal ferðir á vit minninganna og töfra fram
stórfenglegar sýnir úr iðrum imdirmeðvit-
undarinnar. Rússinn sveipar boðskap sinn
dulúð og alvöru, en ítalinn dregur upp
kostulegar skopmyndir af manneskjunni
án þess að hæðast að henni. Tarkovski
dáði Fellini, sérstaklega ljóðrænu hans.
Þetta gæti verið æðsti dómur dauðlegs
manns um verk Federicos Fellinis, við skul-
um alltént gera hann að lokaniðurstöðu,
því hann er kveðinn upp af mesta ljóð-
skáldi hvíta tjaldsins.
Höfundur er kvikmyndaleikstjóri.
Inótt komu geimverur inn til þín
og tóku úr þér heilann. Þær settu
hann í krukku og fóru með um
borð í geimskipið sitt. Þetta voru
góðar geimverur og þær vildu
ekki valda þér óþægindum. Þess
vegna tengdu þær mænuna,
sjóntaugamar og alla aðra enda
og spotta sem standa út úr heilanum við
vélar og tæki sem sjá,um að fóðra þig á
svipuðum áreitum og þú hefðir orðið fyrir
ef heilinn hefði verið kyrr inni í hauskúp-
unni og þú hefðir vaknað og farið á fætur
hér á jörðu niðri eins og þú ert vanur.
Tækni geimveranna er nógu fullkomin til
þess að þú verður ekki var við neina breyt-
ingu á högum þínum þó skrokkurinn liggi
dauður í rúminu og heilinn sé í krukku um
borð í geimskipi á leið fram hjá tunglinu.
Nú finnst þér þessi saga sjálfsagt ótrúleg
enda er hún það. En getur þú vitað að hún
sé ósönn? Þú getur auðvitað reynt að horfa
í kringum þig. Ef sagan er ósönn þá snýst
Eftir ATLA HARÐARSON
Samtengingin oger af einhveijum ástæð-
um of stutt í íslenzku nútíðarmáli.
Menn teygja stundum lítið eitt á þess-
ari samtengingu um leið og þeir íhuga
framhaidið. Það er út af fyrir sig eðlilegt. En
um hríð hefur það alls ekki þótt nóg. Fyrir
fáeinum árum fór að bera á því í vaxandi
mæli, að menn hnýttu sem sagt aftan við sam-
tenginguna og, sem styttist við þennan félags-
skap, svo aðeins o heyrðist. Þetta óþarfa sem-
sagt var þó sjaldnast borið skýrt fram, heldur
varð bæði úr því o-sensagt og annað ennþá
linara afbrigði:o-sessat, eða bara o-sest.
Þetta át hver eftir öðrum, bæði í daglegu
mæltu máli og viðtalsþáttum í útvarpi og sjón-
varpi. Svo gerðist það án þess að neinn tæki
sérstaklega eftir því, að flestir urðu leiðir á
sessat, eða hvort það var hitt, að nýtt töfra-
orð fannst til að hnýta aftan við hina alltof
stuttu samtengingu. Það var atviksorðið
hérna, sem allt í einu komst í tízku. En í stað
þess að segja og héma, segja næstum því
allir o-héddna. Sem stendur er ekkert orð
(eða orðasamband) eins ómissandi í íslenzku.
Aðeins gamlir sérvizkupúkar og sveitamenn
úr afskekktum héruðum geta stamað út úr
sér setningu án þess að grípa til o-héddna.
Hlustið bara á viðtölin við popparana og alls-
konar viðmælendur, sem til að mynda koma
í sófann í Dagsljósþætti sjónvarpsins eða í
hausinn á þér ofan á öxlunum og Ijóseindir
koma fyrst inn um augun úr þessari átt
og svo úr hinni áttinni og einhver efnaferli
í augunum þýða upplýsingamar sem ljó-
seindimar bera yfir í rafboð sem heilinn
fær eftir sjóntauginni. Ef sagan er hins
vegar sönn þá senda vélar geimveranna þér
boð sem hafa sömu áhrif í heilanum eins
og ef hausinn snerist og ljóseindir kæmu
fyrst inn um augun úr þessari átt og svo
úr hinni áttinni. Þú hvorki sérð né finnur
nokkum mun. Eftir smá umhugsun ertu
væntanlega sannfærður um að þú getur
engan veginn gengið úr skugga um hvort
þú ert enn á jörðu niðri eða á leið framhjá
tunglinu. Niðurstaðan er óhjákvæmileg. Þú
veist ekki neitt. Þú veist ekki einu sinni
hvort þú ert á jörðinni eða úti í geimnum,
hvort jörðin og fólkið sem þú umgengst er
til í alvöru eða hvort þú hefur tvær hendur
og tvo fætur eða bara spotta sem tengjast
við einhverjar vélar. Flest það sem þú telur
þig vita með fullkominni vissu gæti verið
tóm blekking.
Þegar þú hefur komist að þessari niður-
stöðu ertu orðinn efahyggjumaður og að-
þáttinn hans Eiríks á Stöð 2. Ég gerði það
að gamni mínu að telja þessi málblóm hjá
einum viðmælanda. Honum tókst í nokkurra
mínútna viðtali að segja o-héddna 40 sinnum.
Það gæti verið rannsóknarefni fyrir mál-
fræðinga að athuga þessa þörf á aukaorði
með samtengingunni og í íslenzku og bera
saman við erlend tungumál. Þessi samtenging
er nákvæmlega eins í norsku og dönsku og
svipuð í sænsku. Ekkr minnist ég þess að
hafa heyrt Norðurlandamenn nota þessa tagl-
hnýtingu og það er af og frá að hliðstæða
hennar heyrist í ensku. Kannski er þetta ein-
faldlega vegna þess að okkur sé stirðara um
mál; að málhugsun okkar sé eitthvað seinvirk-
ari og að við grípum þessvega einhver auka-
orð eins og bjarghring á meðan við áttum
okkur á því hvemig við stautum okkur út úr
framhaldinu. Að minnsta kosti þarf ekki ann-
að en að hlusta á Breta og Bandaríkjamenn
tala sitt móðurmál í útvarpi eða sjónvarpi til
að heyra að enskan stendur út úr þeim eins
og buna. Mér heyrist raunar að það sé svipað
í frönskum og þýzkum ljósvakamiðlum. Tafs,
stagl, endurtekningar og mismæli heyrast þar
afar sjaldan. Aftur á móti þarf ekki lengi að
hlusta á útvarp eða sjónvarp hér til að heyra
mállýti af þessu tagi, jafnvel hjá þulum sem
eiga þó að vera til fyrirmyndar að þessu leyti.
GS.
hyllist meira að segja mjög róttæka gerð
heimspekilegrar efahyggju. Og hvað með
það? Er ekki allt í lagi að sætta sig bara
við að vita ekki neitt?
Heimspekileg efahyggja á sér langa sögu.
Sumir segja upphafsmann hennar vera
Pyrrón frá Elís í Grikklandi. Aðrir rekja
sögu hennar lengra aftur. Pyrrón frá Elís
var uppi um 360 til 270 f.Kr. Um hann segir
í Islensku alfræðibókinni sem Öm og Örlyg-
ur gáfu út árið 1990:
..talinn upphafsmaður efahyggjunnar;
taldi að þar eð ekkert yrði vitað með vissu
ættu menn ekki að halda neinu fram án
fyrirvara heldur lifa í sátt við óvissuna
og öðlast þannig sálarró.
Eins og Sókrates, sem uppi var einni öld
fyrr, eignaðist Pyrrón lærisveina og fylgis-
menn en skrifaði aldrei neitt svo hugmynd-
ir hans eru einungis þekktar af frásögnum
annarra. Sagan segir að hann hafi ferðast
alla leið til Indlands með herjum Alexand-
ers mikla og kynnst ,nöktu heimspekingun-
um‘ þar. Að hve miklu leyti hann sótti efa-
hyggju sína í smiðju þeirra vitum við ekki.
Efahyggja var öflug heimspekistefna allt
frá dögum Pyrróns til loka fomaldar. Með
hmni'vestrómverska ríkisins á fyrri hluta
5. aldar týndu Evrópumenn niður miklu
af menningu sinni og þar á meðal efahyggj-
unni. A endurreisnartímanum kynntust
þeir henni aftur, lásu m.a. um pyrrónisma
í gömlum bókinn eftir Sextus Empiricus,
en hann var upp á sitt besta um 200 e.Kr.
Fáir nýaldarheimspekingar hafa lifað í
sátt við óvissuna eins og Pyrrón gerði. í
staðinn hafa þeir keppst við að kveða pyrr-
ónismann niður og sanna að það sem þeir
telja sig vita það viti þeir í raun og vera.
Sá heimspekingur seinni alda sem hvað
frægastur hefur orðið af glímu sinni við
vofu pyrrónismans er frakkinn René Desc-
artes sem uppi var á árunum 1596 til 1650.
Hann reyndi að sýna fram á að þekking
manna standi traustum fótum með því að
sanna fyrst að til sé góður guð sem geti
engan veginn látið það viðgangast að menn
séu blekktir um alla hluti. Mér vitanlega
hafa rök hans aldrei sannfært neinn sem
ekki var fyrirfram ákveðinn í að láta sann-
færast.
Vilji menn kynna sér sönnun Descartes
á tilvera guðs og rök hans gegn efahyggju
geta þeir lesið 4. kafla bókar hans Discours
de la méthode. Islensk þýðing Magnúsar
G. Jónssonar á bókinni kallast Orðræða um
aðferð og kom út hjá Hinu íslenska bók-
menntafélagi árið 1991.
Þeir sem geta hvorki lifað í sátt við óviss-
una né gert sér rök Descartes að góðu
verða að finna einhver önnur rök til að
sýna fram á að þekking sín hvíli á öruggri
undirstöðu. Það væri góð byrjun að finna
sannfærandi rök gegn því að telja sig vera
heila í krakku.
Höfundur er heimspekingur og kennari á Akranesi.
GUÐJÓN SVEINSSON
í djúp-
skóginum
Hvítt frostið
hefur fryst hjarta mitt
er dreymir
gullhlóm
heit augu
í rakamettum skógi
djúpanna
þar drjúpa
perlur af laufum
sumardaganna
vín aftanroðans
vermir sálir
dýrkenda fegurðarinnar
bogalínur brjósta
er tíminn
hefur hægt sogið
úr stinnleika
hvítt frost
í hjarta mér
andvana minningar
reika eyðihjam
tilverunnar.
Höfundur býr á Breiðdalsvík.
Talmál
O-HEDDNA