Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1994, Page 4

Skáldkona
með skraut-
lega fortíð
Ein af fáum dönskum kvenrithöfundum sem hlot-
ið hafa, ekki bara heimsathygli, heldur líka
alþjóðlegar viðurkenningar fyrir ritstörf er
Karen Blixen. Árið 1985 má segja að frægð
hennar hafi hlotið ákveðna endurreisn, en það
KAREN Btíxen árið 1907.
KAREN BLIXEN verður
í brennidepli á
„Dönskum haustdögum“
8.-17. október,
umfangsmikilli
menningarviku í
Reykjavík. Sjá nánar um
dagskrána í
Listir-Menning. Af því
tilefni birtir Lesbók grein
um þessa sérstæðu
skáldkonu.
Eftir AUÐI
LEIFSDÓTTUR
ár voru liðin frá fæðingu Karen Christentze
Dinesen, en það ættarnafn bar hún uns hún
giftist Blixen baróni. Það ár var frumsýnd
í besta ameríska ástarspennustíl kvikmynd-
in „Jörð í Afríku“ sem byggð var á sam-
nefndri endurminningabók Blixen um árin
17 í Afríku. Þó að skoðanir manna á kvik-
myndinni hafi verið skiptar, og þá einkum
og sér í lagi um sannleiksgildi hennar, varð
þessi nýi og aukni áhugi til.þess að víkka
sjónarhornið á þessari áhugaverðu konu til
muna. Vissulega höfðu landsmenn hennar
haft nánari kynni af persónunni Karen Blix-
en, en aðrir Norðurlandabúar sem og Banda-
ríkjamenn, en í þessum heimshlutum hafa
bækur hennar hlotið góðar viðtökur. Reynd-
ar skrifaði Blixen jafnt á dönsku sem ensku
og þegar dönsk bókaforlög höfnuðu handrit-
inu að fyrsta smásagnasafninu „Syv fantas-
tiske Fortællinger" varð „Seven Gothic Tal-
es“ ekki bara metsölubók heldur var hún
líka valin bók mánaðarins þegar hún kom
út í New York árið 1937. Fyrir þessar frá-
bæru móttökur var Blixen Bandaríkjamönn-
um ævarandi þakklát og hún hélt því alltaf
fram að enginn, ekki einu sinni hennar eig-
in landsmenn, hefðu sömu tilfinningu og
skilning á bókmenntum hennar og þeir.
Karen Blixen ólst upp á heimili þar sem
börnin 5 voru ekki send í skóla, heldur
kennslukona fengin heim til að kenna. Að-
eins 17 ára gömui hannaði hún búninga við
leikrit sem hún sjálf samdi og hún bæði
málaði og teiknaði. Því sótti hún um inn-
göngu í Konunglega listaháskólann í Kaup-
mannahöfn árið 1903 og árið 1910 stund-
aði hún myndlistarnám í París.
Þegar Karen Blixen sneri aftur heim frá
Afríku árið 1932 eftir 17 ára dvöl þar, var
hún lengi í vafa hvort hún ætti að byggja
framtíð sína á myndlistinni eða verða rithöf-
undur.
Faðir Karenar Blixen var Wilhelm Dine-
sen (1845-1895), herforingi úr danska
hernum og ofurhugi sem tók þátt í stríðinu
milli Frakka ogÞjóðveija árin 1870-71 sem
og stríðinu milli Rússa og Tyrkja árið 1877.
Wilhelm Dinesen var mikill náttúruunnandi
og fróður um allt lífríkið; var í eðli sínu
bóndi og veiðimaður, en bar um leið djúpa
virðingu fyrir náttúrunni og gjöfum hennar.
Hann var að hálfu leyti aðalborinn.
Móðir Karenar Blixen hét Ingeborg, fædd
Westenholz, og var að flestu leyti alger
andstaða eiginmannsins. Westenholz-ættin
var borgaraætt sem kaupsýsla og íjármála-
vit virtist vera í blóð borin. Wilhelm Dinesen
festi kaup á búgarðinum Rungstedlund
ásamt systur sinni. En 14 árum eftir brúð-
kaupið framdi Wilhelm Dinesen sjálfsmorð.
Á þessum árum báru lifnaðarhættir aðals-
ins keim af því að þetta fólk hafði ekki
annað markmið með lífinu en að drepa tím-
ann með skemmtunum. í því samhengi ber
að gera greinarmun á milli frumboriuna
drengja; þeirra sem erfðu óðalið og nafnbót-
ina og urðu höfuð ættarinnar og svo hinna
sem voru að sjálfsögðu greifar eða barónar
en án óðalsseturs. Þeir fyrrnefndu höfðu
yfirleitt meira en nóg að gera en þeir síðar-
nefndu urðu — ef þeir vildu verða eitthvað
— að útvega sér heimili og starf; einhvem
status. Ef peningar og nokkur kostur var
á studdi fjölskyldan við bakið á þeim, en
hvað stúlkurnar varðaði var ekki til annars
ætlast en að þær giftust inn í samboðnar
ættir. Lífsstíllinn einkenndist því oftar en
ekki af léttleika eða ábyrgðarleysi, allt eftir
því hvernig á málin var.litið.
Tveir úr þessum „þotuliðshópi aldamót-
anna“ voru sænsku tvíburabræðurnir Hans
LJÖSMYNDARINN Cecil Beaton gerði sér sérstaka ferð til Danmerkur til að
mynda Karen Btíxen. Hann náði að fanga hina sérstæðu útgeislun hennar, enda
þótt hún ætti þá skammt eftir ólifað. Þetta voru síðustu myndirnar sem teknar
voru af henni.
inn og kaupa kaffiplantekru — verksmiðjuna
átti eftir að byggja — í staðinn, jókst ekki
tiltrú Westenholz-fjölskyldunnar á honum.
Heima undirbjó Karen brúðkaupið og bú-
skapinn af kostgæfni. Silfurborðbúnaði,
bókum, kristalsglösum, postulíni, glugga-
tjaldaefni, dúkum og húsgögnum var pakk-
að niður, enda varð heimili þeirra við Ngong-
fjallið rómað um alla Afríku fyrir smekk-
vísi, stíl og menningarbrag. Þann 2. desem-
ber 1912 tók hún ásamt móðurinni, Inge-
borg, og Elle systur sinni lestina til Napolí,
þar sem þær eyddu 14 dögum saman. Þann
16. desember hélt svo skipið sem sigldi til
hafnarborgarinnar Mombasa úr höfn og
hófst þá nýr kafli í lífi Karenar Blixen —
„vita nuova“ kallaði hún sjálf áætlunina.
Jörðin sem Bror Blixen hafði keypt var
kaffíplantekra, en engin reynsla var fyrir
kaffibaunarækt í þessari hæð yfir sjávar-
máli. Það sem fyrir lá eftir kaupin var því
að ryðja frumskóginn sem þakti mestan
hluta jarðarinnar, plægja jarðveginn og
planta kaffibaunatijám.
Bror Blixen var ágætur búmaður, atorku-
samur og fílhraustur. Auk þess hafði hann
enga fordóma gagnvart hinum innfæddu,
hann gat vel skilið að þeir vildu ekki vinna
í rigningu og hjá honum fengu þeir bæði
ábreiður og aukabónus í samræmi við af-
köst. Bror Blixen naut virðingar og vináttu
hinna innfæddu og sama gegndi um Karen
Blixen eftir að hún kom til landsins. Hinir
bresku innflytjendur sem voru í miklum
meirihluta í Kenýa litu þau hornauga sökum
hins persónulega og vinsamlega samneytis
sem Blixen-hjónin áttu við þeldökkt starfs-
fólk sitt.
í raun tók hjónaband þeirra enda árið
1921 því þá flutti Bror Blixen af búgarðin-
um — mest að frumkvæði Westenholz-fjöl-
skyldunnar sem átti meirihluta í fyrirtækinu
þó að hinn löglegi skilnaður gengi ekki í
gildi fyrr en löngu seinna eða árið 1925
þegar Bror Blixen fór að íhuga að gifta sig
aftur. Aðrir sem voru „áhorfendur" að
hjónabandinu fannst þau afar ósamstætt
par; hún fyrst og síðast vitsmunavera, hann
veiðimaður og bóndi. Alla sína ævi var
Karen Blixen afar mikið á móti því að fólk
væri að tjá sig um hjónabönd annarra og
sagði alltaf að enginn gæti í raun vitað
nokkurn skapaðan hlut um einkamál hjóna.
Að sjálfsögðu hafa Bror og Karen átt ýmis-
legt sameiginlegt, eins og t.d. hin næmu
tengsl við náttúruna, og eflaust má líka
álykta að í Bror hafi Karen Blixen talið sig
að einhveiju leyti finna samsvörun við hinn
látna föður sinn, hann var líka bóndi og
veiðimaður, en þar með er líka allri samlík-
ingu lokið.
Strax í upphafi hjónabandsins smitaði
Bror Blixen konu sína af sárasótt sökum
náinna kynna við aðrar konur, þ. á m. kon-
ur af Masai-ættbálknum þar sem sjúkdóm-
urinn var algengur. Þó kaldhæðnislegt sé
þá má í raun segja að sárasóttin sé upphaf-
ið að ferli Karenar Blixen. Sjúkdómurinn,
sem þá var ólæknandi þó að hægt væri að
stöðva framgang hans með erfiðum arsenik-
meðferðum, varð þess valdandi að Karen
Blixen lá ein veik langtímum saman og gat
ekki, þegar fram liðu stundir, átt það sam-
neyti við annað fólk sem hún etv. hefði
KAREN Btíxen og danska skáldið
Thorkild Björnvig.
og Bror vön Blixen-Finecke, miklir gieði-
menn frá óðalssetrinu Nasbyholm á Skáni.
Hans var ofurhugi sem allir dáðust að og
var ávallt hrókur alls fagnaðar. Hann stund-
aði kappreiðar og vann oftast, var frum-
kvöðull í flugi og síðast en ekki síst mikill
kvennamaður svo ekki sé fastara að orði
kveðið. Hinn bróðirinn, Bror, var líka
kvennamaður, en varð oft að láta sér nægja
þær sem „eldri“ tvíburinn hafði ekki hug á
og fannst það bara í góðu lagi. í raun voru
bræðurnir glaumgosar; bæði foreldrum og
kennurum stöðugt áhyggjuefni.
Víkjum nú aftur að hinni ungu fröken
Karen Dinesen sem fannst hún vera að
kafna í því andrúmslofti sem ríkti á heimili
hennar, Rungstedlund, undir forustu móður-
innar, sem í einu og öllu hlýddi uppeldisleg-
um fyrirmælum ömmunnar, Mary Lucinde.
Smám saman leið Karen þannig að hún var
tilbúin til alls, bara til að sleppa að heiman.
Auðvitað kolféll hún fyrir Hans, enda var
hann svarið við öllum draumum hennar og
þrám holdi klætt. En Hans tók varla eftir
henni, allavega ekki öðruvísi en frænku
Friis-systranna. Á efri árum trúði Karen
Blixen Clöru Svendsen fyrir því að yfir ung-
dórnsárum hennar hefði hvílt skuggi djúpr-
ar, en óendurgoldinnar ástar. Þegar svo
bróðirinn, Bror Blixen, fór að stíga í væng-
inn við hana var ástarsambandið við hann
ögrun við móðurfjölskylduna og trúlofunin
þ. 23. desember 1912 kærkomið tækifæri
til að iosna undan áhrifum mæðgnanna.
Fljótlega fóru þau að skipuleggja sameigin-
lega framtíð og svo virðist sem þau hafi
tekið hnattlíkan og skoðað alla möguleika,
en beittu svo útilokunaraðferðinni og í síð-
asta kasti stóð valið milli Malaysíu og Afr-
íku. Það var frændinn Mogens Friis, faðir
Daisy, sem benti þeim á Kenýa sem þá var
bresk nýlenda í Austur-Afríku. Í gegnum
síma var keyptur búgarður þar sem aðalbú-
greinin var nautgriparækt, en fjármagnið
kom að mjög miklu leyti frá Aage Westen-
holz og Ingeborg Dinesen. Strax var Bror
Blixen gerður út af örkinni; sendur til Na-
irobi að ganga endanlega frá kaupunum,
undirbúa búsetu þeirra og væntanlegt brúð-
kaup. Hann var fullur áhuga og sendi heit-
mey sinni bréf, dagbækur og myndir „prýdd-
ar“ stafsetningarvillum, blóðblettum og
svita. Þegar hann svo tilkynnti að hann
væri aftur búinn að selja nautgripabúgarð-