Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1995, Blaðsíða 2

FINNLAND
j \
V \
fSVÍKföÐ:
;> t ,-r
\ tf # r
RÚSSLAND
iSílj^v’ t:' ?
fjBETLAND
QALISfJ
\ AUST
'Vs€«ð//
SPÁNN
TYRKJAVELDf
SARDINÍA
Friðrik Vilhjálmur III. Prússakonungur fór
fyrir sinni sendinefnd og það sama gerði
Alexander I. Rússakeisari. Frans I. var
síðan gestgjafínn, en Klemenz von Mett-
emich fursti var aðalsamningamaður Aust-
urríkismanna og sá sem mestu réð á fund-
inum.
Hvað átti nú að gera við þau ríki sem
lent höfðu undir Napoleoni eða leppstjórn-
um hans? Hugsjónir frönsku byltingarinnar
höfðu borist víða um Evrópu með heijum
Frakklands og í anda þeirra vildu margir
að nú yrði komið á stjórnarumbótum,
myndaðar þingbundnar konungsstjórnir
eða jafnvel stofnuð lýðveldi. Því fór þó
fjarri að allsráðendur á Vínarfundinum
hefðu eitthvað slíkt í huga. Þeir höfðu að
leiðarljósi hugtökin lögmæti og stöðug-
leiki. Með lögmæti áttu þeir við, að ríkin
yrðu aftur fengin í hendur fyrri þjóðhöfð-
ingjum eða réttmætum erfingjum þeirra.
Með stöðugleika var átt við, að valdajafn-
vægi skyldi ríkja í álfunni, með sérstakri
áherslu á að halda aftur af Frökkum. Ein-
veldi var aftur komið á í hveiju ríkinu af
öðru, að Frakklandi undanskildu þar sem
óttast var að það myndi vekja upp of sterka
andúð. Reyndar var reglan um lögmæti
mismikið í heiðri höfð, eftir því hvort um
var að ræða smá eða stór ríki og eftir því
hvort ríkin höfðu verið hliðholl eða andstæð
Napoleoni.
Tekist á Um Landsvæði
Þótt Vínarfundurinn kæmi ekki form-
lega saman, hittust menn tíðum, bæði í
hinum ýmsu nefndum og auðvitað í veislum
og á dansleikjum. Þar reyndu þeir að
tryggja sér stuðning hvers annars við til-
kall til umdeildra landsvæða, selja stuðning
sinn fyrir stuðning við sig. Ótal sambönd
og bandalög voru mynduð, sem síðan gátu
hæglega riðlast á næsta dansleik.
Það ágreiningsefni sem hvað örðugast
reyndist að leysa var hvernig skipta ætti
Póllandi og Saxlandi. Alexander Rússa-
keisari krafðist þeSs að allt Pólland kæmi
í hlut Rússa og að Prússar fengju Sax-
land. Austurríkismenn máttu aftur á móti
ekki til þess hugsa að það yrðu lyktir
málsins, enda hefði það þýtt að vestur-
landamæri Rússlands yrðu komin óþægi-
lega nálægt Vínarborg og að sameiginleg
landamæri Austurríkis og Prússlands
myndu meira en tvöfaldast að lengd. Slíkt
var einfaldlega of hættulegt til að á það
yrði fallist. Bretar treystu sér ekki heldur
til að samþykkja þessa skipan mála. Tók
nú að kastast mjög í kekki með sigurvegur-
unum og það tókst fulltrúa Frakka, hinum
slynga Charles Maurice de Talleyrand, að
færa sér í nyt. Hann kom til Vínarborgar
sem fulltrúi sigraðrar þjóðar og átti lítið
sem ekkert að hafa að segja um niðurstöð-
ur fundarins. En með því að notfæra sér
úlfúðina sem þar var oft ríkjandi tókst
honum að komast inn á gafl hjá stórveldun-
um fjórum og fá að taka þátt í störfum
þeirra.
Undir árslok 1814 voru ófriðarblikur
farnar að sjást á lofti og margir óttuðust
að deilurnar um Pólland og Saxland myndu
enda með styijöld. Það varð ekki til að slá
á þann ótta þegar prússneski kanslarinn
Hardenberg lýsti því yfir á gamlársdag,
að ef Prússum yrði neitað um Saxland
myndi það jafngilda stríðsyfirlýsingu. Bret-
ar og Austurríkismenn sáu þann kost
vænstan að stofna til leynilegs bandalags
með Frökkum um að standa saman ef til
ófriðar kæmi.
Það fór þó ekki svo að styijöld brytist
út. Samningar tókust um að Rússar fengju
megnið af Póllandi, en Austurríki og Prúss-
land fengu þar einnig landsvæði. Var hinn
rússneski hluti Póllands síðan gerður að
sérstöku konungsríki undir stjórn Alexand-
ers I. Borgin Kraká varð fijáls borg undir
vernd Rússa, Prússa og Austurríkismanna.
Eftir að þessir samningar voru í höfn höfðu
Rússar lítinn áhuga á að styðja Prússa í
deilunni um Saxland. Varð það úr að Frið-
rik Vilhjálmur sættist á að fá um helming
þess lands. Þrátt fyrir það höfðu Prússar
svo sem litla ástæðu til að kvarta, enda
stækkaði ríki þeirra að mun. Auk land-
svæðanna í Saxlandi fengu þeir m.a. Pom-..
mern, sem Svíar höfðu ráðið, Westfallen
og héruð við Rínarfljót, þ.á m. Ruhr-hérað-
ið, sem síðar varð eitt auðugasta iðnaðar-
hérað Þýskalands.
Alexander Rússakeisari leit á sig sem
aðalsigurvegarann yfir Napoleoni og taldi
sig því eiga rétt á að fá meiri landauka
en þá sem samið var um í Póllandi. Var
sæst á að Rússar fengju að halda Bess-
arabíu, sem þeir tóku af Tyrkjum 1812,
VÍNARFUNDURINN, málverk eftir Jean B. Isabey. Metternich fursti er staðinn upp af stól sínum, Castlereagh situr
með krosslagða fætur, en Tallerand er sá sem situr með hægri handlegginn á borðinu.
og Finnlandi, sem þeir höfðu náð af Svíum.
í staðinn fengu Svíar að halda Noregi, sem
þeir höfðu haft af Dönum með Kílarfriðn-
um í ársbyijun 1814. Þrátt fyrir að Danir
hafí hallast að Napoleoni í ófriðnum, var
ákveðið að bæta þeim missi Noregs með
því að færa þeim héraðið Lauenburg í
Þýskalandi.
Frakkland Girt Af
Stórveldunum var mikið í mun að styrkja
þau ríki sem áttu landamæri að Frakk-
landi, til að tryggja að allar tilraunir
Frakka til útþenslu yrðu kæfðar í fæð-
ingu. Ákveðið var að styrkja ríkin við norð-
urlandamæri Frakklands með því að sam-
eina Holland og Belgíu í konungsríkið Nið-
urlönd. Þá veittu landaukar Prússa í Rínar-
héruðunum Frökkum einnig viðnám. Þýsku
ríkin voru styrkt verulega. í stað hinna
rúmlega 300 ríkja sem urðu til í lok Þijá-
tíu ára stríðsins árið 1648, var þeim nú
fækkað niður í 39 með því að láta hin
smærri renna saman við þau sem voldugri
voru. Ríkin voru síðan látin mynda laus-
legt bandalag sín á milli og var það sett
undir umsjón Austurríkismanna. Samstarf
þýsku ríkjanna fólst aðallega í því að þau
þurftu að leggja fram skerf til sameigin-
legra vama gegn utanaðkomandi hættu.
Þau starfræktu einnig sameiginlegt þing
en voru að öðru leyti algerlega sjálfstæð.
Á þennan hátt tókst að minnka hættuna
á því að á ríkin yrði ráðist, án þess þó að
styrkja þau svo að öðrum stæði ógn af.
Við austurlandamæri Frakklands voru
varnir styrktar með því að láta svissnesku
kantónumar 22 mynda sambandsríki, sem
naut verndar stórveldanna.
Ítalía hafði í raun verið sameinuð I eitt
ríki undir Napoleoni, en var nú skipt upp
á nýjan leik. Sardiníuríkið við suðaustur-
landamæri Frakklands endurheimti hérað-
ið Piedmont og var að auki styrkt með
landaukum, m.a. í Genoa. Þá fékk Páfarí-
kið aftur lönd sín á Mið-Ítalíu. í sárabætur
fyrir að láta Belgíu af hendi til hins nýja
niðurlenska konungsríkis fengu Austurrík-
ismenn í sinn hlut Langbarðaland og Fe-
neyjar á Ítalíu.
Með þessum ráðstöfunum var talið að
Frakkland væri girt nægilega sterkum ríkj-
um til að halda aftur af því og að mynd-
ast hefði valdajafnvægi í álfunni.
Bretar fengu ekki lönd á meginlandi
Evrópu fyrir sinn hlut í sigrinum yfir Napo-
leoni, enda var slíkt andstætt stefnu þeirra.
Þeir kusu heldur að bæta við sig nýlend-
um. í þeirra hlut komu m.a. St. Lucia,
Mauritius og Seyschell-eyjar frá Frökkum
og frá Hollendingum fengu þeir Ceylon
og Höfðanýlendu. Greiddu þeir konungi
Niðurlanda sex milljónir punda í sárabæt-
ur. Með þessum mikilvægu flotastöðvum
voru yfirburðir Englendinga á höfunum
nú orðnir enn meiri en áður.
Seinni Parísarfriðurinn
Aðfaranótt hins 7. mars, á meðan Vínar-
fundurinn stóð enn sem hæst, bárust þær
fregnir til fundarmanna að Napoleon hefði
strokið úr útlegðinni og væri á leið til
Parísar á nýjan leik. Ákveðið var að láta
þetta ekki trufla störf fundarins, heldur
var þeim þvert á móti flýtt. Var lokasam-
þykkt fundarins síðan undirrituð níu dög-
um áður en Wellington bar sigurorð af
Napoleoni í orrustunni við Waterloo. Með
undirritun samþykktarinnar lauk sjálfum
Vínarfundinum, en starf fulltrúa stórveld-
anna hélt áfram. Sú hylli sem Napoleon
naut við endurkomuna sýndi að Frakkar
höfðu ekki látið sér segjast. Prússar kröfð-
ust harðra refsinga og helst að Frakklandi
Vínarfundurinn hefur hlotið bæði lof og
last í gegnum tíðina. Gagnrýnendur benda
á að stórveldin hafi fært bæði þjóðir og
landsvæði á milli ríkja eins og peð á skák-
borði. Þeir hafi neitað að viðurkenna hin
vaxandi öfl fijálslyndisstefnu og þjóðernis-
hyggju, en þess í stað reynt að bælá þau
niður með harðri hendi. Aðrir hafa hinsveg-
ar dáðst að sigurvegurunum fyrir að fara
mildum höndum um hinn sigraða, öfugt
við það sem gerðist síðar, við lok fýrri
heimsstyrjaldar. Þeir álíta að ekki hafi
verið hægt að búast við öðru en að hinir
gamalgrónu sigurvegarar tækju nýjum
hugmyndum eins og þjóðernishyggju og
fijálslyndi með tortryggni. Það var t.d.
beinlínis hættulegt fyrir Austurríki að gefa
þjóðernishyggju lausan tauminn, enda
samanstóð ríkið af fjölmörgum þjóðum og
þjóðabrotum. Vínarfundinum til ágætis
hefur einnig verið bent á, að eftir hann
hafi liðið heil ijörutíu ár uns stórveldunum
laust saman í stríði á nýjan leik í Evrópu.
I heild hafi reyndar næstu hundrað árin
eftir fundinn einkennst af meira jafnvægi
og minni ófriði en Evrópubúar áttu að
venjast. Það beri að miklu leyti að þakka
samningamönnunum í Vínarborg..
Höfundur er sagnfræðingur.
Heimildir:
Cook, Chris og John Stevenson: The Longman
Handbook of Modem European History 1763-1985.
London 1987.
Helgi Skúli Kjartansson: Þættir úr sögu nýaldar.
Reykjavík 1976.
Jón Guðnason: Mannkynssaga 1789-1848. Reykjavík
1960.
Kennedy, Paul: The Rise and Fall og The Great Pow-
ers. Economic Change and Military Conflict from
1500 to 2000. London 1988.
Kissinger, Henry: Diplomacy. New York 1994.
The New Cambridge Modern History. VIII: War and
Peace in an Age of Upheaval 1793-1830. Cambridge
1969.
EVRÓPA árið 1812. Franska keisaradæmið nær þá yfir stóran hluta álfunn-
ar, þar á meðal Spán, Ítalíu, Sviss, Niðurlönd, stóran hluta núverandi Þýzka-
lands og PóIIands, þar sem var stórhertogadæmið Varsjá. Næstu nágrannar
í austri eru Danaveldi, Prússland, Austurríki og Tyrkjaveldi.
yrði skipt upp í smærri ríki. Castlereigh
var hinsvegar enn á þeirri skoðun að affa-
rasælast myndi reynast að fara um þá
mildum höndum. Þeir Metternich og Alex-
ander voru honum sammála og í septem-
ber hafði nefnd fjórveldanna komist að
samkomulagi um nýjan friðarsamning. Var
hann undirritaður þann 20. nóvember
1815. Samkvæmt þessum samningi, Síðari
Parísarfriðnum, missti Frakkland nokkur
landsvæði og voru landamæri ríkisins færð
til þess horfs sem þau voru í fyrir stjórnar-
byltinguna árið 1789. Þeir urðu einnig að
greiða 700 milljónir franka í stríðsskaða-
bætur og var nú uppálagt að skila aftur
þeim listmunum sem þeir höfðu sankað
að sér á meðan Napoleonsstríðin stóðu
yfir. Þeir máttu líka sæta því að 150.000
manna setulið vrði í landinu næstu árin,
til að tryggja að staðið yrði við ákvæði
samningsins.
Sama dag og sáttmálinn var undirritað-
ur stofnuðu sigurvegararnir með sér Fjór-
veldabandalagið. Var því ætlað að sjá til
þess að friður héldist í Evrópu. Ákveðið
var m.a. að halda reglulega fundi leiðtoga
ríkjanna til að ræða málefni álfunnar.
Árið 1818 var samþykkt að Frakkar hefðu
staðið svo vel við sínar skuldbindingar að
ekki þyrfti lengur að hafa hjá þeim setul-
ið. Við sama tækifæri var Frökkum boðið
að gerast meðlimir í Fjórveldabandalaginu.
lof OgLast
i ! rransxa Keisaraaæmio
E™} Fylgirfki
Bandalagsríkt
L--J Hlutlaus ríki og óvinaríki
< MONTENEGRO “ .
• StKILEY