Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1996, Blaðsíða 6

/BRETAVINNUNNI1941. Tveiríslenzkir vöruhílstjórarmeðhíla sína við
flugvallargerðina í Kaldaðarnesi.
BREZK Lockheed Hudson Mk.III sprengjuflugvél
á Kaldaðarnesflugvelli.
Hernámið í
Kaldaðarnesi
TÍUNDI dagur maímánaðar 1940 var sögulegur
dagur í lífi íslendinga. Þúsundir hermanna
stigu á land við höfnina í Reykjavík og her-
námu borgina. Fyrst um sinn var ekki ljóst
hvort um Breta eða Þjóðverja væri að ræða
Til þess að komast á
engjarnar þurfti fólkið í
Kálfhaga að fara í
gegnum hersvæðið. Því
var gripið til þess ráðs að
gefa út passa fyrir hvern
og einn og þurfti ávallt
að hafa hann meðferðis.
Eftir ÁSDÍSI GUÐ-
MUNDSDÓTTUR
en brátt kom hið sanna í ljós. Hér var breska
heimsveldið á ferð. Mestu umsvif hersins voru
í og við borgina en landsmenn hvarvetna fóru
ekki varhluta af hemáminu. Ein af bækistöðv-
um hersins var í Kaldaðarnesi við Ölfusá í
Flóa en þar var gott svæði til flugvallargerð-
ar. Þannig hagaði til að bærinn Kálfhagi í
Kaldaðarnesi var á miðju svæðinu. í Kálfhaga
var tvíbýli, í öðrum bænum bjó stór fjöl-
skylda, Þorgrímur Grímsson og Guðrún kona
hans ásamt níu bömum sínum sem þá voru
á aldrinum 6-19 ára. í hinum bjuggu tvö
systkini. í tvö ár bjuggu þessar fjölskyldur
með breska heimsveldið við túnfótinn og dag-
legt líf fólksins breyttist á svipstundu. Við
gluggum nú í minningar þessa fólks og hverf-
um til ársins 1940.
Vegabréf á Engjarnar
Þegar hér var komið við sögu var Guð-
mundur, elsti drengurinn í bænum, 15 ára.
Fyrir hann var þetta hið mesta ævintýri og
dagurinn sem herinn birtist verður honum
ávallt minnisstæður. „Þennan dag var haldið
uppboð í Kaldaðarnesi því eigandinn var bú-
inn að selja jörðina. Það var margt um mann-
inn á hlaðinu því þar var stórbýli og margir
góðir munir á uppboðinu. Pabbi var ákvðinn
í því áð gera góð kaup og vorum við stödd
...
KALDAÐARNESFLUGVÖLLUR ímai 1941. Búið eraðleggja eina flug-
braut og unnið að annarri.
þama í þeim erindagjörðum. Allt í einu sjáum
við hermenn spranga inn á hlaðið, gráa fyrir
jámum. Enginn hafði hugmynd um hernám
Breta þama í sveitinni. Bresku hermennirnir
botnuðu ekkert í þessum fólksijölda og tóku
upp sjónauka sína til að athuga hvort þama
væri liðssöfnuður á ferð gegn breska heims-
veldinu!
Systir Guðmundar, Þórgunnur, var tólf ára
þetta virðburðaríka sumar. „Við voram ekk-
ert hrædd við þessa menn, þeir vora mjög
kurteisir við okkur og gáfu okkur oft sæl-
gæti sem var nú frekar sjaldséð í þá daga
og því mjög vel þegið.“
Til þess að komast á engjarnar í heyskap
þurfti fólkið í Kálfhaga að fara í gegnum
hersvæðið. Því var gripið á það ráð að gefa
út passa fyrir hvern og einn og þurfti ávallt
að hafa hann meðferðis. „Það var tekin mynd
af okkur og sett í passann og fannst okkur
mikið til um stimpil drottningarinnar sem var
á honum. Svo þurftum við alltaf að hafa
hann meðferðis og sýna hann er við fóram í
gegnum svæðið."
MeintarNjósnir
SVEITAFÓLKS
Öryggið var alltaf í fyrirrúmi hjá Bretanum
og víst var að njósnarar gátu leynst hvar-
vetna. Eitt dimmt kvöld í ágúst vora systkin-
in á engjunum í heyskap. Heyið hafði verið
sett á vagn og nú var haldið heim á leið. A
miðri leið vora þau stöðvuð af hermönnum.
„Þeir tóku upp byssur sínar með byssustingj-
um á endanum og stungu í gegnum heyið á
vagninum til að ganga úr skugga um að þar
væri ekki njósnari á ferð. Við gerðum okkur
það oft að leik að fela okkur í heyinu en sem
betur fer ekki í þetta skipti.“
Eins og áður sagði var Kálfhagi tvíbýli.
Svo bar eitt sinn við að systirin í bænum
hafði verið á tali við einn hermannanna og
verið að spyija hann frétta úr stríðinu og
meðal annars um hernaðaramsvifín í Hval-
firði. Þar var birgðastöð og mikilvægt hern-
aðarlegt svæði. Aður en langt um líður fær
konan heimsókn nokkurra háttsettra foringja
og henni bornar þær sakir að hún sé njósn-
ari fyrir Þýskarana. Henni tókst að sanna
sakleysi sitt, enda saklaus sveitakona úr Fló-
anum, og eflaust haft gott eitt í huga með
því spyija frétta eins og siður er á íslandi.
ÞÝSKARAR GERA ÁRÁS
í Kaldaðanesi reis flugvöllur en Bretum
hefði verið bent á þennan stað sem gott flug-
vallarsvæði. Þar vora lagðar malbikaðar
brautir og hefur flugvöllurinn eflaust átt að
gegna varnarhlutverki ef til átaka kæmi á
landinu frekar en að gegna hlutverki í orr-
ustunni um Atlantshafið. Brátt birtust fimmt-
án Fairy Battle eins hreyfíls flugvélar og var
þeim ætlaður staður á Kaldaðamesi. Snemma
á árinu 1941 komu tveggja hreyfla Lockheed
Hudson könnunarvélar hingað og hófst þá
könnunarflug og vemdarflug út á Atlantshaf-
ið.
Tvisvar kom það fyrir að þýskar flugvélar
flugu yfír Kaldaðarnes og fannst körkkunum
það mikið ævintýri en hafa kannski ekki gert
sér grein fyrir alvöru málsins. Guðmundur
segir frá:
„Við vorum svo vitlaus að við hlupum út
á hlað til þess að fyigjast með! Þetta var svo
spennandi. í fyrra skiptið flaug flugvélin yfir,
dritaði á Tjallann og flaug svo áfram. Tjallinn
fylgdi á eftir á sínum rellum. Stuttu seinna
komu þýskararnir aftur og flugu nú lágflug
yfír bæinn og skutu meira. Bretinn hafði nú
ekki erindi sem erfíði og hitti ekki flugvélina.
Svo hvarf hún.“
Ekki gekk allt slysalaust fyrir sig. Eitt
skiptið urðu Guðmundur og bróðir hans vitni
að slysi er bresk flugvél var að taka sig á
loft. Skömmu eftir flugtak sprakk hún í tætl-
ur. „Ég var á engjunum ásamt bræðrum
mínum og horfði á þetta gerast. Það var al-
veg hræðilegt og hafði mikil áhrif á okkur.
Fleiri minniháttar óhöpp áttu sér stað eins
og gengur. Eitt sinn rakst flugvél á endann
ofan í mýrina og sat þar föst en engin slys
urðu á fólki.“
Flugvallarsvæðið á Kaldaðarnesi reyndist
ekki mjög heppilegt þegar allt kom til alls
því Ölfusá átti það til að flæða yfir bakka
sína og á flugvöllinn. Svo segir í bók Gunn-
ars M. Magnúss Virkið í Norðri: „Er ástæða
að ætla að áin hafí verið einn þeirra fáu óvina
sem Bretar áttu að veijast frá vellinum, því
að minnsta kosti einu sinni reyndu þeir að
sundra klakastíflum í ánni með sprengjuárás-
um úr flugvél."
Hlaðið vaktað Af HERNUM
Ekki hefur það verið tekið úr með sældinni
að búa við þessar aðstæður. Hvernig tóku
foreldrar ykkur þess öllu? Þórgunnur hefur
orðið:
„Eins og áður segir var þetta mjög spenn-
andi og þá sérstaklega í byijun fyrir okkur
krakkana. Eftir á að hyggja furða ég mig á
því hvað mamma og pabbi voru róleg yfir
þessu öllu. Þarna var flugvélardynurinn yfir-
gnæfandi allan daginn og þau með þennan
stóra barnahóp. Elstu stelpurnar voru á þeim
aldri sem allt gat skeð, enda bjuggust marg-
ir við því að stelpurnar í Kálfhaga færu í
ástandið en svo varð nú ekki.“
Ekki er nú samt loku fyrir það skotið að
rómantíkin hafi gert vart við sig á sumar-
kvöldum í Flóanum og var hlaðið á Kalfhaga
vel vaktað af herlögreglunni sem gætti þess
að allt færi fram eftir settum reglum. Það
má skilja á orðum þeirra systkina að hermenn-
irnir hafi gert sér mörg erindi inn í bæinn
og ekki spillti það fyrir að þar voru ungar
og myndarlegar dætur bóndans.
Talverð viðskipti vora á milli hermanna og
heimafólks og keyptu þeir mjólk og egg og
sóttu vatn til bæjarins. Guðmundur segir frá:
„Ég man eftir einu atviki í sambandi við
þetta. Þá komu nokkrir hermenn til þess að
ná í vatn. Þeir koma inn í fjósið og fengu
sitt. Er þeir era komnir spölkorn í burtu tek
ég eftir því að einn hafði gleymt byssunni
sinni með byssustingnum og öllu saman. Ég
greip byssuna, hljóp á eftir honum og kall-
aði. Ég gleymi aldrei skelfingarsvipnum sem
kom á hann því þetta var mjög alvarlegt brot
og gat haft mikla refsingu í för með sér.“
Allir Fengu Vinnu
Á þessum tíma var atvinnuleysi talvert á
landinu þó einkum í stærri bæjum. Þessu
breytti Bretavinnan svokallaða því mikil eftir-
spurn varð eftir vinnuafli er uppbygging hers-
ins hófst. Svo varð einnig í Kaldaðarnesi. Það
þurfti að reisa skýli, bragga, byggja flugvöll,
sjúkrahús, birgðaskemmur, grafa fyrir jarð-
húsum og útbúa skotgrafir og virki. Nú fengu
allir vinnu sem vettlingi gátu valdið. Guð-
mundur var einn þeirra sem fóru í Bretavinn-
una. „Ég fór fljótt í Bretavinnuna enda
hraustur strákur og fljótur að læra. Vinnu-
brögðin voru nú ekki til að hrópa húrra fyr-
ir, eitt af fyrstu verkunum var að handmoka
möl úr Ingólfsíjalli á vörubíl en mölin var
6