Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1996, Qupperneq 1
O R G U N
Stofnuö 1925
13. tbl.13. april 1996 — 71. árg.
AF Skansinum, virki Bessastaðamanna, horfði Holgeir Rosinkrantz höfuðsmaður á Tyrkina athafna sig uppí landsteinum án þess að aðhafast neitt. Annað
skip þeirra hafði strandað og gátu þeir í friði flutt vörur og fanga milli skipanna, en strandaða skipið losnaði síðan á aðfallinu. Þótti Jóni Indíafara illt að horfa
á aðgerðaleysið. Mynd: Búi Kristjánsson.
Vamir Islands á 17. öld
rið 1627 gekk hópur manna hér á land og
rændi og ruplaði. Urðu Grindavík, Vestmanna-
eyjar og sunnanverðir Austfirðir fyrir barðinu
á ránskap þeirra og ofbeldi. Það hefur verið
venjan að kalla þá Tyrki þótt þeir hafi ekki í
í Vestmannaeyjum höfðu
fallbyssur verið
hreinsaðar og menn
fengið vopn. En þegar
Tyrkirbirtust, reyndi
hver að bjarga sér og
sínum.
Eftir SIGURGEIR
GUÐJÓNSSON
raun verið frá því landi er við í dag nefnum
Tyrkland. Nafngiftin kemur til af því að
þeir áttu sína bækistöð í Alsír er var hluti
af Tyrkjaveldi og miðstöð þrælaverslunar
veldisins. Tilgangur siglingarinnar norður í
höf var eins og kunnugt er að ræna fólki
og selja það á þrælamörkuðum. Það var líka
ætlunin að leysa hluta fólksins út gegn borg-
un lausnargjalds.
Heimildir bera með sér að ránsmennirnir
hafi að mestu farið sínu fram án beinna
átaka við landsmenn. Af því sem var skráð
í Skálholti árið 1628 eftir frásögn skólapilta
af Austurlandi sést að fólk hefur oft komist
undan á 'flótta og falið sig er spurðist til
ránsmannanna. Sú varð raunin í Fáskrúðs-
firði þar sem Tyrkirnir náðu aðeins tveimur
mönnum. í vopnadómi Magnúsar prúða frá
1581 er gert ráð fyrir þessháttar vörnum.
Svo og dæmum vér sýslumenn með
hreppstjórum og öðrum skynsömum
mönnum um að ráðgast fyrir kross-
messu, hvar þeim þykir skást hæli og
virki að hafa, svo að gamlir menn og
ungir piltar með konum, kynni börn og
búsmala og aðra hluti _þar í nánd
færa . . . (Alþingisbækur íslands 1570-
1581 I, bls 443.)
Vopnadómur var aldrei borinn undir lög-
réttu. Hann var aðeins látinn gilda sem hér-
aðssamþykkt í Barðastrandarsýslu. Samt
sem áður er ekki ólíklegt að fyrrgreint
ákvæði hafi spurst til annara héraða vegna
þess hve auðvelt í framkvæmd það var og
hversu árangursríkt það gat reynst. Annars
virðist tilviljun oft hafa ráðið miklu um það
hvort fólk komst undan í Tyrkjaráninu. í
Lóni náðu Tyrkirnir t.d. engum því fólkið
var í seli þar sem þeir komu. I Berufirði
virðast þeir aftur á móti hafa náð fleirum
en sýndist. Bóndinn á Hamri hafði t.d. kom-
ið öllu verðmæti undan og látið reka búfén-
að sinn á brott er spurðist til ránsmann-
anna. Hann hafði einnig skipað tveimur
mönnum að vaka næstu nótt og segja til
yrðu þeir varir mannaferða. Þessi fyrirætlan
misfórst og var heimilisfólkið gripið því
mennirnir svikust um og lögðust til svefns.
Vestmannaeyingar voru ekki óviðbúnir
komu Tyrkjanna. Kláus Eyjólfsson lögréttu-
maður í Hólmum í Landeyjum skrásetti aðf-
arir ránsmannanna í Vestmannaeyjum. Frá-
sögn hans er skrásett í júlímánuði 1627 og
er því elsta heimildin um Tyrki hér á landi.
Kláus hafði það eftir Lauritz Bagge kaup-
manni í Vestmannaeyjum, að hann hefði
orðið var torkennilegra skipaferða í kringum
eyjarnar nokkru fyrir ránið. Hann hefði því
látið vaka um nætur og látið hreinsa öll
stykki (falibyssur), og stofnað flokk manna
sem hann afhenti byssur og vetjur. Það er
reyndar ekki gott að meta hversu brúkleg
vopnin voru. Fallbyssurnar fylgdu að líkind-
um virkisgerð Friðriks II í Vestmannaeyjum
1586. Þær hafa því tæplega verið í góðu
ásigkomulagi. Allavega leystist varnarsveit
kaupmannsins fljótt upp og reyndi hver að
bjarga sér og sínum.
Framganga Holgeirs Rosenkrantz höfuðs-
manns á Bessastöðum í Tyrkjaráninu hefur
löngum þótt slök. Þegar Tyrkir komu á
tveimur skipum inn Faxaflóann eftir ránið
í Grindavík lét hann ekki til skarar skríða
þegar annað skipið steytti á skeri og strand-
aði. Fengu því ránsmennirnir frið til að færa
varning og fanga yfir i hitt skipið. Jón Indí-
afari var staddur á Bessastöðum og líkaði
framtaksleysið illa eins og kemur fram i
ævisögu hans.
Og sem þeir nú í þessu sjóarsvamli og
flutningi skipanna á milli voru, létu þeir
Dönsku af að skjóta á þá, bæði af skipun-