Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1996, Síða 2

SKANSINN í Vestmannaeyjum. Árið 1586 lét Friðrik II Danakonungur reisa lítið grjót- og trévirki þar sem núverandi
Skans er. Eftir Tyrkjaránið var virkið endurreist og komið þar fyrir fallbyssum og öðrum vopnabúnaði. Ráðin var
sérstök byssuskytta sem gætti vopna og æfði menn í vopnaburði. Úr íslenskum söguatlas, sem Almenna Bókafélagið gaf út.
VIÐKOMUSTAÐIR Tyrkja á fslandi. Úríslenskum söguatlas,
sem Almenna Bókafélagið gaf út.
um þeim dönsku og Skansinum, því mið-
ur, en íslenzkir vildu að að þeim sem
mest skotið væri meðan þeir voru í þessu
svamli hvers þeir ei ráðið fengu, og því
komst þetta ránsmannaskip af grynning-
unum með aðfallinu... (Tyrkjaránið á Is-
landi 1627, „Frásögn Jóns Ólafssonar
Indíafara." bls 308.)
Þó Rosenkrantz hafi ekki ráðist gegn
Tyrkjum sat hann samt sem áður ekki að-
gerðalaus er fréttist af ránskap þeirra. Hann
lét setja upp virki við Bessastaði og jafn-
framt lét hann kalla þijú kaupför frá nær-
liggjandi versiunarhöfnum inn á Seyluna.
Jón Indíafari getur þess í minningum sínum
að áhafnir skipanna hafi verið vel vopnum
búnar. í hirðstjóraannál er annars gert lítið
úr virkisgerðinni og segir að í virkinu hafi
tæplega verið pláss nema fyrir fáeina menn,
hvað þá flokk manna eða varnarlið. Jafn-
framt segir frá því að þangað hafi verið
færðar fallbyssur en þær hafi fæstar verið
til gagns. Af annálnum er hvorki ljóst hve-
nær né hveijir hafa staðið fyrir uppsetningu
þeirra á Bessastöðum. Ekki er heldur víst
að þetta séu sömu fallbyssurnar og Fitja-
annáll segir að fluttar hafí verið á Þingvöll
árið 1649 við erfðahyllingu Friðriks III.
Danir Senda Herskip
Sverrir Kristjánsson sagnfræðingur segir
í formála að ferðasögu Ólafs Egilssonar að
árið 1626 hafí Danir fyrst sent herskip með
ísiandskaupförunum. Tyrkjaránsárið hafí
orðið töf á tilskipuninni um siglingu herskip-
anna vegna ófriðar við Þýskalandskeisara.
Þessvegna hafí það örlagaríka ár verið her-
skipalaust við íslandsstrendur. Þessar ráð-
stafanir gefa til kynna að Danir hafi hálft
í hvoru búist við Tyrkjum við ísland því
árið 1623 hafði Kristján IV þurft að Ieysa
þegna sína úr ánauð Tyrkja. Tyrkirnir höfðu
rænt fólkinu af skipum úti fyrir ströndum.
Það voru annars ekki bara Tyrkir sem fengu
herskip Danakonungs út á Atlantshafíð. Rán
John Gentlemanns í Vestmannaeyjum árið
1614 og róstumar á Vestfjörðum 1615-16,
(Spánveijavígin) sýndu hvers gat verið að
vænta. Nýbreytnin frá árinu 1626 lýsir því
áhyggjum konungsvaldsins vegna vaxandi
ágangs útlendinga við landið. Víst var að
Tyrkjaránið dró ekki úr eftirlitinu við strend-
ur landsins. Það kemur fram í Skarðsárann-
ál að konungur sendi vamarskip til landsins
árin 1628, 1629, 1631 og 1632. Þarna er
árið 1630 undanskilið en þá stóð konungur
í eijum við Hamborgara og beitti hann flota
sínum gegn þeim á heimaslóð. Skarðsár-
annáll telst nokkuð góð heimild um atburði
þessara ára þar sem hann var skrásettur á
fjórða áratug 17. aldar. Skrásetjari anná-
lsins var Bjöm Jónsson lögréttumaður á
Skarðsá í Sæmundarhlíð. Af annálnum að
dæma virðist draga úr ferðum varnarskip-
anna þegar frá leið. Næst minnist annállinn
á vamarskip 1636 þegar Pros Mund hirð-
stjóri er sagður hafa komið á einu slíku. Það
bendir margt til þess að Dönum hafí þótt
þessar ferðir dýrar og þeir hafí viljað koma
kostnaðinum yfir á Islendinga. Kristján IV
fór fram á það við Pros Mund hirðstjóra
árið 1638 að hann setti upp sérstakan vemd-
artoll af íslandi. íslendingar borguðu þennan
toli að mestu leytu en ályktun Lögréttu frá
árinu 1639 að, „. . . hans majestet vildi
hafa þetta fátæka land í betenkende upp á
þá defension, sem það með þarf og nauðsyn-
legt er . . .“ ber með sér að landsmenn
hafi viljað fá Dani til að leggja meira af
mörkum til landvama. (Alþingisbækur ís-
lands V, bls 560). Vafalaust átti hræðslan
við Tyrki sinn þátt í því. Árið 1631 segir í
Skarðsárannál.
Sú fréttasögn kom í Englandi, að 12
Tyrkjaskip ættu að sendast tii íslands
að sækja fólk, og ákveðið hjá þeim, hvað
mikill ijöldi skyldi takast af hvetjum
landsins fjórðungi. (Annálar 1400-1800,
I, bls 236).
Þessi Tyrkjahræðsla var lifseig langt fram
eftir öldinni. í Eyrarannál frá árinu 1671
segir að tyrkneskt skip sem var á leiðinni
til Vestmannaeyja hafi farist við Skotland
og í annálnum segir við árið 1673, að frést
hefði um Vestfirði að 16 Tyrkjaskip stefndu
á landið.
Danir Heimta
Varnarskatt
Danir beittu þessari hræðslu fyrir sig til
þess að fá landsmenn til að leggja fé til
landvarna. Samfara einveldisskuldbinding-
unni 1662 fór Bjelke höfuðsmaður fram á
það við íslendinga að þeir kostuðu sjálfír
varnarskip gegn Tyrkjum og öðrum reyfur-
um og var Tómasi Nikulássyni landfógeta
ætlað að fylgja tilskipuninni eftir. í Lögréttu
var þessum álögum hafnað árið 1663 vegna
þess að landsins, „. . . vanefni og fátækt,
sem engum góðum útlátum eða reputerlig
kontribution er í færum um að svara,. . . “
(Alþingisbækur íslands 1663-1683 bls 25).
Islensk stórbændastétt vísaði síðan kröfun-
um frá með mútugreiðslum til handa danska
landfógetanum og gaf sérhver físk af hundr-
aði ef marka má Kjósarannál.
Danir héldu áfram að knýja varnarskatt
út úr íslendingum og sendu þeir þijú her-
skip til landsins árið 1667. Reyndar komst
ekki nema eitt þeirra á leiðarenda, (Ölden-
borg) og var stór hluti áhafnarinnar dáinn
úr hungri sem gefur til kynna að skipið
hafði verið lengi í hafi og vistir því á þrot-
um. Skipherrann var Otto Bjelke, systurson-
ur Hinriks Bjelke höfuðsmanns. „Hann hafði
og befalning til að leggja contribusion upp
á Iandi til skansabyggingar á Bessastöð-
um . . .“(Annálar 1400-1800 III, bls 276).
Það varð lítið úr þessum framkvæmdum og
var aðeins reistur einn skans á Bessastöðum
því megnið af fénu sem safnaðist var flutt
til Danmerkur með Klein landfógeta. Af
þessu má sjá að Danir vildu efla strandvam-
irnar en landsmenn voru ekki svo ýkja
spenntir fyrir því þrátt fyrir slæma reynslu
af sjóránum.
Hagsmunir Dana
Og Íslendinga
Fóru Ekki Saman
Á 17. öldinni var Dönum umhugað um
að efla einokunarverslun sína á íslandi og
unnu þeir gegn allri launverslun útlendinga
við landið. Af annálum að dæma má sjá að
ekki hafí verið friðvænlegt á íslandsmiðum
á öldinni. Árið 1636 segir í Skarðsárannál
að hirðstjórinn Pros Mund hafí komið út tii
íslands á varnarskipi og tekið af Englending-
um allt sem þeir höfðu, hættu þeir sér of
nærri landinu. Árið 1655 segir í Sjávarborg-
arannál að tvö vamarskip hafí náð þremur
hollenskum skipum á sitt vald. Danir virðast
hafa notað hvert tækifæri til að gera útlend-
ingum skráveifu. í Eyrarannál frá árinu
1671 segir að konungur hafi sent skip til
Grænlands. Umrætt skip kastaði akkemm
í ísafjarðardjúpi. Þar fundu þeir hollenskt
kaupfar undir stjórn Pétur nokkurs Ólafs-
sonar Fox og er viðskiptum skipanna svo
lýst í annálnum:
....að þeir á landi voru, sáu gerla þær
glóandi kúlur, er þeir eftir Pétri skutu.
Þennan eltingarleik áttu þeir allan daginn
fyrir uppstigningardag og fram á nótt,
svo það voru talin meir en 30 skot, er
þeir skutu . . . (Annálar 1400-1800,
III, bls. 291).
Þrátt fyrir þessa hörku af hálfu Dana
fóm þeir skipsmenn sem hingað sigldu yfir-
leitt með friði. Árið 1626 segir í Skarðsáran-
nál að stórt þýskt skip með öllum stríðstil-
búnaði hafi á aðfangadag það ár leitað vars
inn á Skagafjörð og segir að skipið hafi leg-
ið til 16. janúar og siglt á brott með mein-
leysi. Annálaritarinn er hljóður um það sem
sennilegast fór fram á milli skipshafnarinnar
og heimafólks, nefnilega vöruskipti. Áhöfnin
þurfti að birgja sig upp af nauðsynjavöru
fyrir áframhaldandi siglingu. íslendingarnir
hafa að líkindum helst fengið varning sem
dönsku einokunarkaupmennirnir buðu ekki
upp á. Frá árinu 1628 er til dómur gegn
ólöglegum klæðaburði landsmanna. Þessi
dómur getur verið vísbending um mikla laun-
verslun á þessu tímabili. I dómnum segir
að margir eyði fé sínu í dýrindis klæði, klæði
sem þeir megi ekki bera lögum samkvæmt.
Það sem bendir til launverslujjar framhjá
dönsku einokuninni eru þau orð að:
....fyrir hvem mikla ósið og ólöglegan
klæðaburð kongurinn missir síns rétt-
ugheits, sem er skattur og tíund, sömu-
leiðis prestur, kirkja og fátækir sínar tí-
undir . . . (Alþingisbækur íslands
1620-1639 bls. 167).
í dómnum segir jafnframt að hinir sömu
eigi oft ekki vopn til að veija sig með og er
sú staðhæfíng vafalaust lituð af atburðum
undangengis árs. Annars hafa landsmenn
vafalítið litið með velþóknun á þá sem hing-
að komu, færu þeir með friði og 'oyðu fram
vaming til vöruskipta. Öðra máli gegndi um
ránsmenn og ribbalda. Gegn þeim vildu
landsmenn vemd. Danir gátu svo sem fallist
á það en þeir vildu líka stugga óviðkomandi
kaupförum frá. Bænaskrá sýslumanna norð-
anlands frá árinu 1613 um fijálsa verslun
útlendinga sýnir áhuga íslendinga á því að
versla við sem flestar jóðir.
„. . . att disse femm haffner, paa Norre
siiden aff Jsland matte frii opladiss hvem
der haffde lust till dennom att besegle,
og denne fattige Landtz nodtrofftt att
forbedre. Dett vere sig Danske, Tyske,
Norske, Engelske eller andett gott folk
et cetera. (Alþingisbækur íslands 1606-
1619, bls. 210).
Þarna vantar tvær verslunaþjóðir sem létu
til sína taka við landið unj og eftir miðja
17. öld, Hollendinga og Frakka. Annálar
greina frá vinsamlegum samskiptum við
þessar þjóðir. Árið 1659 segir í Ballarár-
annál að Hollendingar hafí brotið stórt haf-
skip við Breiðafjörð og dvalist í Flatey um
veturinn við góðan orðstír og smíðað haf-
fært skip úr flakinu. Einnig getur annállinn
um tvo Frakka sem dvöldu sama vetur í
Bjarnareyjum og söfnuðu blautum fiski.
Það var ekki nóg með að samskiptin við
útlendingana ógnuðu einokunarverslun
Dana heldu gátu þau líka flækt þá í milli-
ríkjadeilur sem þeir vildu vita sem minnst
af. Þetta sýnir tilskipun Friðriks III til Islend-
inga árið 1653 þegar Englendigar og Hol-
lendingar áttu í stríði. í tilskipuninni bannar
konungur íslendingum að róa út í framandi
skip eða vísa þeim inn á hafnir. Þessa sama
ótta virðist gæta hjá honum árið 1667 er
hann sendi Otto Bjelke til landsins. í ófriðn-
um sem þá ríkti í Evrópu stilltu Danir sér
upp með Hollendingum gegn Engiendingum.
Friðrik III fór fram á það við landsmenn
að þeir veittu óvinaþjóðinni:
.....ai mulig Resistens imod fjendtlig
Ánfald der paa Landet, saavel som Fjend-
en al anden Afbrek i alle Maade ad gjöre,
og ellers at befestige Bessested eller en
anden bekvemmelig Plads til Defensi-
on . . .“(Lovsamling for Island 1096-
1720 bls 314).
Sennilega hafa flestir lagt lítið upp úr
þessháttar mótþróa við erlendar siglinga-
þjóðir hvernig svo sem háttaði í stórvelda-
pólitíkinni og borið jákvæðan hug til veru
þeirra þótt ekki hafí alltaf venð um bein
verslunarsamskipti að ræða. Á ýmsu var
nefnilega að græða og má í því sambandi
nefna dóm sem gekk í Holtum í Hornafirði
árið 1650. í dómnum segir að Hallur nokkur
Jónsson hafi bjargað áhöfn ensks báts og
dæmdu dómendur Halli bátinn til eignar
fyrir björgunina. Sermilega hefur dönskum
yfirvöldum fundist íslendingar oft gera of
vel við erlenda strandmenn. Ályktun lög-
réttu getur bent til þess. Það er afsökunar-
tónn í ályktuninni. Þar segir að það sé nauð-
synlegt og kristilegt að bjarga Englending-
um sem og öðram skipbrotsmönnum
„. . . og þeirra gózi fyrir tilbærileg bjarg-
laun . . .“(Alþingisbækur íslands 1620-
1639, bls. 301). Islendingar vildu því hafa
sem mest samskipti við skipbrotsmennina.
Þau samskipti gátu oftar en ekki gefið eitt-
hvað í aðra hönd, þótt ekki væri nema mögu-
leikann á einhverri verslun.
Það sýndi sig í Tyrkjaráninu að hagsmun-
ir Islendinga og Dana fóru að mestu saman.
Tyrkirnir ógnuðu bæði danskri verslun-
arstétt og íslenskri alþýðu með ránum sínum
og ofbeldi. En Danir ætluðu sér meira með
herskipum á íslandsmiðum en vernda landið
fyrir sjóránum. Þeir ætluðu líka að uppræta
launverslunina sem íslendingar stunduðu af
kappi við evrópskar siglingaþjóðir. Danir
létu alltaf í það skína að herskipahaldið
væri til að halda Tyrkjum frá landinu og
því ættu Islendingar að taka þátt í kostnað-
inum sem því fylgdi. En í raun og veru voru
íslendingar áhugalausir um að kosta vamar-
skip sem öðru fremur voru fengin til að
stugga erlendum verslunarþjóðum frá land-
inu.
Höfundur er sagnfræðingur.