Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1996, Side 3

BENNY ANDERSEN
nwx*
@ ® s [5i 0® n] e 0 ® m ni 0 g]
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Varnir
íslands voru á dagskrá á 17. öld og ekki að
ástæðulausu, því Tyrkir rændu í Vestmannaeyj-
um og komu víðar við. Allur viðbúnaður þar
varð til einskis og enn þá hraksmánarlegri varð
frammistaða Bessastaðamanna, þegar sjóræn-
ingjaskip strandaði á Skeijafirði og menn horfðu
bara á það af Skansinum þegar Tyrkir fluttu
fólk og farangur óáreittir í annað skip. Greinin
er eftir Sigurgeir Guðjónsson.
Barbara
Árnason var mikilhæf listakona og sannur íslend-
ingur þótt hún vari af enskum uppruna. Barbara
bjó í Kópavogi og það er við hæfi að Listasafn
Kópavogs heiðrar nú minr.ingu hennar með sýn-
ingu, sem er án efa mikill listviðburður. Af því
tilefni skrifar Aðalsteinn Ingólfsson listfræðingur
um listakonuna.
Egg
fílafuglsins mikla á Madagaskar voru að rúmtaki
á við miðlungs vatnsfötu, en því miður hefur
þessum mer kilega fugli verið útrýmt. Landið er
þó paradís fuglaskoðara ogþar eru flestar teg-
undir kameljóna og sjaldgæfar skjaldbökuteg-
undir. Þetta er síðari hluti greinar Sturlu Friðriks-
sonar.
Ferð í ferð
íferð
Úlfur Hjörvar þýddi
í hverrí ferð minni felst önnur
í henni sú þriðja
í henni ogsvoframvegis
Ég fór til Vestur-Indía í nóvember
og fer aftur til Danmerkur í apríl
en áður skrepp ég
heim í Hjortekær mars
og til baka í mánaðarlokin
en þaðan bregð ég mér til Jótlands
og frá Jótlandi fer ég til Reykjavíkur
þaðan sem ég fer í stuttar ferðir
til Akureyrar og Vestmannaeyja
og aftur til Reykjavíkur
þaðan til baka til Jótlands
og aftur til Hjortekær
þaðan til Vestur-Indía
en fer þaðan í apríl
svo að ég ferðast í ferð í ferð í ferð
og dag einn í Reykjavík
mitt í öllum þessum ferðum í ferðum
ferðast ég í huga mínum og tilfinningum
til þín ástin mín í fjarska
takmarks ferðar minnar í ferð minni í ferð minni
í ferð minni
í ferð minni á minni ferð
Benny Andersen er með þekktustu núlifandi skáldum Dana. Ljóðið birtist
í InterPOL, menningarblaði Politiken. Þýðandinn býr í Danmörku.
Feður og fjöl-
skyldukonur
KARLMENN, sem eiga
börn og eru giftir eða í
sambúð, eru kallaðir
íjölskyldumenn eða fjöl-
skyldufeður. Orðið gef-
ur ýmislegt í skyn; fjöl-
skyldumenn eru gjarnan
álitnir traustir starfs-
kraftar, þar sem fjolskyldan veitir þeim stöð-
ugleika í lífinu. Um leið hafa þeir auðvitað
fyrir fjölskyldu að sjá og þar af leiðandi geng-
ur þeim betur en öðrum að sannfæra vinnu-
veitendur sína um að þeir þurfi á launa- eða
stöðuhækkun að halda. Þannig getur það
farið saman að vera Ijölskyldumaður og
framapotari. Þetta viðhorf er ríkjandi á vinnu-
stöðum hér á landi; það hefur verið staðfest
með vísindalegum könnunum.
Konur, sem eiga maka og börn, eru hins
vegar ekki íjölskyldukonur. Þær eru mæður,
eða eiga krakka. Og það virðist ekki nærri
því eins jákvætt í augum stjórnenda og vinnu-
veitenda og það að vera fjölskyldumaður.
Krakkar þvælast fyrir konum. Könnun, sem
Félagsvísindastofnun Háskóla íslands gerði í
fyrra á launamyndun og launamun, staðfesti
meðal annars að konur með ung börn, eða
sem eru líklegar til að eignast börn, eru síður
ráðnar til starfa í fyrirtækjum en karlar. Ef
þær eru ráðnar eiga þær minni möguleika á
stöðuhækkun en karlar, þær fá minni hvatn-
ingu og lægri laun. Hin viðtekna skoðun er
að fjölskyldukonur séu ekki karríerkonur.
Við búum þannig við það ástand að kynin
fá sömu hvatningu og tækifæri til að mennta
sig til sérhæfðra og ábyrgðarmikilla starfa,
en það sama á engan veginn við þegar að
því kemur að nýta menntunina í starfi. Ástæð-
an er fyrst og fremst ríkjandi viðhorf í þjóðfé-
laginu, sem hafa ekki fylgt eftir samræmingu
á nærri öllum pólitískum og félagslegum rétt-
indum kynjanna. Það er enn talið hlutverk
kvenna að sjá um heimili og börn, en hlut-
verk karla að vera aðalfyrirvinnan. Þetta
kemur svo fram í þeim eina mun, sem enn er
á réttindum kynjanna; konur hafa rétt til
fæðingarorlofs, bæði samkvæmt lögum og
kjarasamningum - mismikinn að vísu eftir
starfsstéttum - en karlar lítinn eða engan,
enda hefur löggjafanum, vinnuveitendum og
verkalýðshreyfingunni væntanlega ekki dottið
í hug að þeir vildu hann. Það þykir enn sjálf-
sagt að konur annist um lítil börn á fyrstu
æviárum þeirra, séu heima hjá þeim ef þau
veikjast og beri meginábyrgð á uppeldinu.
Þetta viðhorf er að vísu byrjað að breytast,
en það virðist (samkvæmt áðumefndri könn-
un) einkum eiga við um yngra fólk og mennta-
fólk.
Konur eru þannig álitnar ótryggari starfs-
kraftur en karlar. Það þarf ekki að lesa niður-
stöður vísindalegra kannana til að komast
að því hvernig kynjunum er mismunað á
vinnumarkaðnum. í mínum eigin kunningja-
hópi er margt fólk, sem hefur lokið námi og
byrjað að leita sér að vinnu á síðustu árum.
Flestar konurnar segja sömu sögu. I atvinnu-
viðtölum eru þær spurðar hvort þær ætli sér
að eignast börn á næstu árum. Um ieið er
auðvitað gefið í skyn að slíkt sé óæskilegt
og að ef þær segi já, fái þær ekki vinnuna.
Karlarnir fá ekki svona spurningar. Ef það
gerist síðan - sem ætti nú að þykja gleðileg-
ur viðburður - að konurnar verði barnshaf-
andi, eru viðbrögð vinnuveitandans gjarnan
ergileg ef honum finnst að konan hafi ekki
unnið sér inn“ rétt til að verða ólétt. Menn
láta jafnvel út úr sér að hefði þetta verið
vitað, hefði viðkomandi nú ekki fengið stöð-
una, að þetta sé óþægilegt fyrir fyrirtækið,
það er jafnvel spurt hvort það hafi gleymzt
að taka pilluna! Þegar karlarnir segja frá
því, að barn sé í vændum, fá þeir hamingju-
óskir og klapp á bakið og svo bjóða vinnufé-
lagarnir í glas eftir vinnu. Enda dettur engum
í hug að þeir verði frá vinnu vegna barn-
eigna, miklu frekar að þeir vinni ennþá leng-
ur frameftir til að framfleyta stækkandi fjöl-
skyldu. Það er athyglisvert að það virðist
skipta litlu máli hvort vinnuveitandinn eða
stjórnandinn er karl eða kona; viðhorfið er
það sama.
Allt þetta er auðvitað vandamál fyrir kon-
ur, en engan veginn þeirra einkamál. Þetta
er líka þjóðfélagsvandi, þótt ekki væri nema
vegna þess að ástandið hefur það í för með
sér að dýr menntun, sem mikil flárfesting
liggur í, nýtist verr en ella og slíkt hægir á
framþróun í þjóðlífinu. Þetta er vandamál
barna, sem þurfa ekkert síður á föður sínum
að halda en móður sinni. Og auðvitað er það
líka vandamál karla, sem missa af gjöfulum
tengslum við fjölskyldu sína og eru undirokað-
ir af hinu víðáttuheimskulega viðhorfi yfir-
vinnuþjóðfélagsins að sá, sem lengst situr á
skrifstofunni, sé bezti starfskrafturinn. Það,
hversu vitlaust þetta viðhorf er, sést bezt á
því að framleiðni á vinnustund er einna minnst
á íslandi af öllum vestrænum iðnríkjum. Það
er ein helzta ástæða þess að ekki er hægt
að lifa á dagvinnulaunum á íslandi. Því lengri,
sem vinnutíminn er, þeim mun verr nýtist
hann. I fáum íslenzkum fyrirtækjum virðist
fólk hvatt til að skipuleggja tíma sinn betur
og koma rniklu í verk innan marka dagvinn-
unnar. Ef það tækist, væri stórt skref stigið
til að leysa jafnt vanda karla og kvenna; vinna
og ijölskyldulíf myndu rekast á í minna
mæli en nú.
Höfuðatriði í lausn vandans er hins vegar
að foreldrar skipti ábyrgð á heimilishaldi og
umönnun barnanna - og þar af leiðandi fjar-
veru frá vinnu - jafnar á milli sín. Mikilvæg-
asti þátturinn í því er að karlar eigi rétt á
fæðingarorlofi til jafns við konur. Ekkert
mælir gegn þvi að við tökum hluta fæðingar-
orlofsins. Þau rök, að börn séu háð bijósta-
gjöf og þess vegna sé eðlilegast að móðirin
taki ein fæðingarorlof, eru húmbúkk. Sá vandi
hefur verið leystur með ýmsum hætti þegar
þess hefur þurft. Og ef menn geta lært að
forrita tölvu eða keyra vörubíl geta þeir lært
að annast um lítið barn.
Það eru auðvitað ýmis ljón á veginum. Oft
kemur það til dæmis verr við fjárhag fjölskyld-
unnar að faðir taki sér fæðingarorlof heldur
en að móðirin geri það, vegna þess að karlar
eru yfirleitt með hærri laun en konur - em
er afleiðing af áðurnefndum fornaldarviðhorf-
um. Um leið er það hins vegar ein forsenda
þess að jafna launamuninn að kynin séu álit-
in jafnáreiðanlegur starfskraftur. Mjög fáir
karlar geta fengið fæðingarorlof á launum,
heldur verða þeir yfirleitt að láta sér nægja
bætur Tryggingastofnunar, sem allir vita að
eru ekki mjög rausnarlegar. Þess vegna er í
raun nauðsynlegt að allar starfsstéttir, en
ekki aðeins þær fáu, sem nú er um að ræða,
geti fengið greidd laun eða hluta launa í
fæðingarorlofi samkvæmt kjarasamningi.
Menn kunna að segja sem svo að þetta sé
mikill kostnaður fyrir fyrirtækin. Þvi er í
fyrsta lagi til að svara að ef sum fyrirtæki
geta greitt fólki laun í fæðingarorlofí, ættu
önnur að geta það. í öðru lági má ætta að á
móti kostnaði vegna launa, sem greidd eru
karli í fæðingarorlofi, komi sparnaður vegna
þess að konur hjá sama fyrirtæki tækju sér
styttra orlof. í þriðja lagi snýst þetta mál
ekki sízt um samfélagslega ábyrgð fyrir-
tækja, sem er æ meira til umræðu, og þá
staðreynd að með góðu barnauppeldi er stuðl-
að að því að fyrirtækin fái góða starfsmenn
i framtíðinni.
Eitt er hins vegar víst. Þessi barátta verð-
ur ekki unnin með því að konur einar kreflist
breytinga. Það er kominn tími til þess að
ungir karlar láti í sér heyra. í stað þess að
sýta það í svari við spurningakönnun Félags-
vísindastofnunar einhvern tímann á næstu
öld að hafa ekki eytt nógu miklum tíma með
börnunum okkar, eigum við verðandi feður
að gera uppreisn gegn yfii-vinnuruglinu, krefj-
ast þess að geta eytt tíma með börnunum
okkar og axlað ábyrgð á uppeldi þeirra og
stuðla að því um leið að konurnar okkar fái
þau tækifæri, sem þeim ber. Jafnréttisbarátt-
an er ekkert síður mál okkar strákanna -
það er okkar hlutverk að breyta hinum ríkj-
andi viðhorfum. ÓLAFUR Þ. STEPHENSEN
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. MARZ1996 3