Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1996, Qupperneq 5

SAGT ER frá fuglinum rok í ferðum Sindbað sæfara í Þúsund og einni nótt.
Á Madagaskar var til risafugl, sem var um þrír metrar á hæð og verpti
eggjum, sem voru að rúmtaki á við miðlungs vatnsfötu.
Fjalllendi rís nokkuð innan við ströndina
og er skógur á stöku stað. Gróður er þar
nokkuð sérstæður. Rétt utan við bæinn
mátti sjá furðulega könnubera (Nepenthes
madagascariensis). Framan á blöðum
þeirra myndast þessir sérstæðu, gulu bik-
arar, sem eru gildrur fyrir skordýr, en í
botni þeirra er meltingarvökvi, sem vinnur
á dýrunum, því plönturnar eru skordýraæt-
ur. Þar í hlíðum vaxa einnig sjaldgæfir
þríhyrnupálmar (Neodypsis decary). Er
þetta svæði eini staður veraldar, þar sem
þessi furðupálmi vex villtur. Við ókum í
ferðavagni frá ströndinni nokkuð inn í
landið. Þegar komið er að baki fjallanna
er úrkoma af skornum skammti. Jafnframt
er þar annað gróðurfar en við sjávarsíð-
una. Háu trén og pálmarnir eru þar horfn-
ir og við hefur tekið lágvaxið þyrnikjarr.
Þarna er erfitt um ræktun og reyna lands-
menn að draga fram lífið með því að gera
til kola og selja vegfarendum framleiðsl-
una, sem eru þyrniviðarkol.
Einkafriðland
Framtakssömum manni hugkvæmdist
samt að flytja inn sísal plöntur árið 1922
og hefja ræktun þeirra í miklu magni.
Sísalplantan vex þarna vel á stórum ökrum
og þarf hvorki vökvun né áburðargjöf og
engar pestir sækja að henni. Hampþráður-
inn er síðan unninn í verksmiðjum og flutt-
ur úr landi. Einn plantekru- og verksmiðju-
eigandi tók upp á því að friða um 260
hektara tamarind-skógarsvæðis í nánd við
sísalakurinn. Heitir staðurinn Berente og
er nú eitt þekktasta friðland á Madagask-
ar. Á þessu svæði er að finna 115 tegund-
ir plantna, sem margar eru mjög sjaldgæf-
ar. Sérstæðast við þetta skóglendi er samt
það, að þarna hafast við fimm tegundir
lemúrapa. Kunnastur þeirra er hringhalinn
(Lemur catta). Sérkennilega mannlegur
api, sem hleypur um uppréttur á afturfót-
unum og skokkar öðru hvoru á hálfgerðu
valhoppi. Hann er með langt svart og
hvítbröndótt skptt, sem gerir hann eftir-
tektarverðan. Áttu aparnir um þessar
mundir litla unga, sem þeir báru á bakinu
og hlupu greiðlega með um skóginn. Þarna
voru einnig hvítir lemúrar, sem eru fræg-
ustu fimleikaapar veraldar og svífa létti-
lega á milli tijágreina. Þá er þar brún lem-
úrtegund og tvær tegundir náttfara-
lemúra.
Auk þessara merkilegu apa er í friðland-
inu að finna 83 tegundir fugla og 26 teg-
undir skriðdýra. Sé fuglabókum flett, er
eftirtektarvert að tegundirnar eru flestar
kenndar við Madagaskar, vegna þess, að
þær eru sérstæðar fyrir eyna. Landið er
því sannkölluð paradís fuglaskoðara.
Kunnust úr hópi skriðdýra, eru kameljón-
in, sem skríða þar um skógargreinar,
skipta litum og ranghvolfa augunum.
Flestar tegundir kameljóna heims er ein-
mitt að finna á Madagaskar, og er landið
frægt fyrir kameljónin sín. Þarna á svæð-
inu voru einnig tvær sjaldgæfar skjald-
bökutegundir, sem ekki sjást annars stað-
ar á eynni. Við gengum um skóginn að
næturlagi, til þess að skoða náttfarana.
Eru þar lemúrategundir tvær, sem aðeins
fara á kreik að nóttu til. Þar var einnig á
ferð sjaldséð ugla og leðurblökur, svo-
nefndir flughundar, héngu þar uppi í hárri
tijákrónu. Eru þeir í útrýmingarhættu,
vegna þess, að innfæddir sækjast eftir
þessum leðurblökum til matar og þykir
lostæti. Var okkur tjáð, að setusvæði flug-
hundanna væri friðað fyrir ágengni ferða-
manna. I skógarbotninum hlupu froskar,
en þarna er undraheimur fyrir froskafræð-
inga. Talið er að 150 tegundir séu af frosk-
um á Madagaskar og flestar þeirra aðeins
að finna þar í landi. Sama gildir um hrygg-
leysingja á Madagaskar. Af þeim er fjöldi
tegunda, sem hvergi finnast annars staðar
í heiminum. Þar eru um 300 tegundir af
fiðrildum, og er um helming þeirra aðeins
að finna þar í landi. Þarna eru illræmdir
sporðdrekar og margar furðulegar kóngu-
lær. Sumar fela sig gegn óvinum með því
að líkjast fugladriti og liggja sem klessur
á laufblöðum. Þar má einnig sjá stórar,
loðnar bjöllulirfur, hvítar sem myglu-
sveppi. Og þá eru þarna fyrirbeiður (pray-
ing mantis), sem líkjast helst laufblöðum,
að ógleymdum hvimleiðum blóðsugum,
sem sóttu að okkur í skóginum.
Ferðalok
Frá þessu merkilega friðlandi í Berenti
var enn á ný flogið til höfuðborgarinnar
Antananarivo. Mikið mistur vár í lofti og
eldar brunnu víðsvegar á ökrum og í skóg-
lendi fjallahlíða. Var komið myrkur þegar
vél okkar lenti á flugvelli utan borgarinn-
ar. Tungl var fullt, og þótti okkur einkenni-
legt að sjá eldrauðan mána í mistrinu lýsa
beint yfir hvirfli okkar. Við eigum því að
venjast hér heima, að þannig sé tungl
aðeins á lit niðri við sjóndeildarhring, en
hér grúfði mistrið og rakinn þétt yfir öllu
landinu og breytti skini himintungla um
allt hvelið.
Við lendingu var okkur tjáð, að kon-
ungshöllin í borginni væri brunnin. Það
ríkti mikill þjóðarharmur, því höllin var
gersemi og í henni voru varðveittar miklar
þjóðminjar, sem tengdar voru fornri sögu
landsins. Sagt var, að um íkveikju hefði
verið að ræða, verk óaldarseggja, sem vildu
ná sér niðri á stjórnvöldum.
Eftir nokkra dvöl í höfuðborginni kvödd-
um við Sigrún þetta forvitnilega land, þar
sem við höfðum komist í kynni við íbúa
með furðulega siði og merka sögu, en
höfðum einnig séð sérstæðar lífverur,
plöntur og dýr, sem eiga hvergi sína jafn-
ingja í víðri veröld.
Höfundur er náttúrufræðingur og fulltrúi
í Alþjóða náttúruverndarsjóðnum WWF.
Kartöflu-
bresturinn
var á írlandi
Leiðrétting
Stundum getur það breytt talsverðu ef s
skrifast sem r og írland verður ísland. Það
gerðist því miður í grein í Lesbók 30. marz
sl, þegar fjallað var um bók Franks Ponzi,
ísland fyrir aldamót. í orðréttri tilvitnun er
talað um kartöflubrestinn mikla á íslandi á
ofanverðum fimmta tug 19. aldar, sem hafi
orðið til þess að fjöldi fólks flutti úr landi.
Þarna er að sjálfsögðu verið að tala um
þann fræga kartöflubrest á írlandi á þessum
tíma. Leiðréttist það hér með og eru bókar-
höfundur og lesendur beðnir velvirðingar.
Engisprettan
syngur því hún
getur ekki annað
Um litháíska skáldið Sigitas Geda
Skáldinu Sigitas Geda má með
nokkrum rétti lýsa sem eins
konar „primus inter pares“
í hópi þeirra skálda, lithá-
ískra, sem nú eru nær mið-
biki starfsævi sinnar. Á liðnu
sumri átti greinarhöfundur
þess kost að hitta Geda í
heimaborg hans, Vilnius; skemmtilegan
mann, margfróðan og einlægan.
í samtali okkar var sannarlega farið um
víðan völl; þjóðfræði, baltnesk og norræn
goðfræði og saga eru skáldinu hugleikin.
Hann er afdráttarlaus málsvari smáþjóða,
bandalags þeirra, jafnvel samnina. Margvís-
legar þverstæður sögunnar eru honum íhug-
unarefni, svo sem hvernig kettir þjóðanna
umhverfast í mýs og mýsnar í ketti. Sú var
t.a.m. tíðin að heimaland hans, Lithaugaland,
var stórveldi, en nýflúinn drottnari þess, Rúss-
land, valdalítið og örsnautt smáríki. Framtíð-
in er smáþjóðanna, segir Geda. Fyrirmyndar-
ríkið er, að platónskum hætti, ríki skáldanna,
því eðli sínu samkvæmt stefnir skáldskapur-
inn að fullkomnun, jafnvel alræði. Nýjan heim
smíðum við best úr þeim efniviði sem tungu-
málið er. „Hugur minn stendur til þess að
skilja náttúruna, birtuna og manninn," segir
Geda ennfremur.
Sigitas Geda er fæddur í þorpinu Paterai
í Suðvestur- Litháen, árið 1943. Nafn þorps-
ins má rekja til prússnesks ættbálks sem tók
sér bólfestu þar fyrir margt löngu. Þorpi
bersnku sinnar lýsir Geda sem eins konar
Edensgarði þar sem agnarsmáir Adamar og
Evur spranga um stíga og engi. Sköpun-
arsaga kristninnar var honum því í bernsku
jafn sjálfsagður og aðgengilegur sannleikur
og meginstef þróunarkenningar Darwins öll-
um þorra manna á nútíma.
Skapari aldingarðsins sýndi þessu heima-
héraði skáldsins mikla rausn er hann úthlut-
aði skógum veraldar og vötnum og af söguleg-
um ástæðum eru keltnesk örnefni algeng þar
um slóðir. Rætur föðurættar hans liggja á
hinn bóginn í Svíaríki.
Gedda hélt ungur til hinnar fomu og fögru
höfuðborgar lands síns þar sem hann lauk
námi í litáískri málfræði og bókmenntum frá
Háskólanum í Vilnius. Brátt fór þó svo að
hugmyndir skáldsins unga gengu meinlega í
berhögg við opinbera hugmyndafræði Sovét-
manna, sem þá réðu lögum og lofum í land-
inu. Hraktist skáldið því úr einu starfi í ann-
að, naut óvíða náðar. „Þetta varð mér til bless-
unar,“ segir Geda. „Ég fór aftur heim til
þorpsins míns og hóf að plægja akra landsins
og tungunnar." Á þessu skeiði þýddi Geda
Ljóðaljóðin og ljóð Catullusar, auk forn-aust-
urlenskra ljóða. Síðar hefur hann spreytt sig
á Rilke, Georg Trakl og Gottfried Benn. „Ég
er taóisti," segir Geda. „Við þurfum að finna
rætur okkar í hinu smáa og megum aldrei
gleyma því að við erum ekki frumeindir, stök,
heldur hluti af lífrænni heild.“ Heimssýn
Gedas einkennist þó, að mati greinarhöfund-
ar, af ríkri fjölhyggju; hann er þaulkunnugur
búddisma, kristilegri spænskri dulfræði, svo
sem kenningum Jóhanns af krossinum og
keltneskum skáldskap fjórðu aldar. Kristinin
hafði þá nýverið hafið innreið sína í írland
og blandaðist á frjósaman hátt hinum heiðna
arfi. Menjar alls þessa má finna í ljóðum
Gedas. „Skáldskapur stórra þjóða, svo sem
Þjóðveija og Ástrala er harla innantómur“
,segir Geda. „Framtíðin er skáldanna og
smáþjóðanna." Bækur Gedas eru orðnar all-
margar og kennir þar ýmissa grasa. Helstu
verk hans eru þó ljóðabækur, þeirra á meðal
bækurnar Fótspor, Mánablómstur og Heima-
land mammútanna. Einnig hefur hann birt
ritgerðasöfn og samið barnabækur. Þess skal
getið að tímaritið Jón á Bægisá hefur birt
nokkur ljóð Gedas í þýðingu Vilborgar Dag-
bjartsdóttur, skáldkonu.
Greinarhöfundur kann Rasa Ruseckiené,
lektor við Háskólann í Vilnius, bestu þakkir
fyrri aðstoð við að kynna og útskýra marg-
breytilegan skáldskap Gedas, svo og menn-
ingarsögulegar og hugmyndalegar rætur
hans.
LÁRUS MÁR BJÖRNSSON
Birta fjar-
lægra sumra
Eftir að hafa beðið þessa silfraða kvölds;
plönturnar veðraðar
í hendi mér.
Leit ég
dúfuna á flugi
um stund nærri
sandöldunum,
nú: sef sem minnir á sorgina,
og vatnið
úr brunnunum beisku,
bliknið ekki stjörnur
þessa kvölds, í þessari hvítu
dögun haustkomunnar...
II
Mosinn í fölva haustsins,
líkami minn
hin hvíta fönn
sumarsins...
nú er ég hirðir
leiftrandi silfurs
ormabunka og elds,
fætur mínir sárir
af þornum villtra sláþyrnibeija
í bláu skini dagrenningar,
útsprunginn mun ég enn verða
hvítur blómi
snertur af löðrinu
á botni sjávar...
útsprunginn mun ég verða
hinn hvíti blómi
umvafinn löðrinu
á botni sjávar...
Harmasöng-
ur Sebast-
ians, 1943
Raddir næturgalanna, þrungnar minningum
fyigdu mér, í þeim bjó ekkert
uggvænlegt í nótt er ég hélt heim á leið
og sagði: Ég óttast ekkert,
ekki hina dreyrrauðu liti...
Að því búnu eitthvað, í auðninni,
sem snart handleggi mína.
Mér var skapi næst að hljóða, en í kyrrð
næturroðans
flaug kölski um himininn endilangan, í
fjarska
var örvum hleypt á loft...
Og múgurinn, sauðsvartur,
safnaði þeim saman, rak mig á hol
uns af blóði mínu lýsti í sandinum,
hvar mun ég finna grasið til að hvílast í
í rauðum dreyra mínum ... ?
Auðn sandbreiðanna,
blóð sláturhúsanna, með drjúpandi höfði
gekk móðir mín
hjá. Þér hinmar; drifhvítum blómum ykkar
önglaði ég saman,
vildi gera úr þeim vönd...
Ó Drottinn, svo einn með sjálfum þér!
í vatninu kveinka sér daufdumbir vættir,
í eldi, í vindi...
Þýðandinn og höfundur formálans er rithöfund-
ur í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13.APRÍL1996 5