Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.1996, Síða 12

+
RANNSOKN I R
I S L A N D I
i
i
!
!
(■
i
f
i
i
!
i
í
■
i
!
I
i
!
l

!
1

Umsjón: Sigurður H. Richter
Yfirlitskönnun á
lífríki stöðuvatna
Asíðastliðnum fjórum árum hefur staðið yfir
umfangsmikil gagnasöfnun í íslenskum stöðu-
vötnum, svokölluð „Yfirlitskönnun á lífríki
íslenskra vatna: samræmdur gagnagrunnur.“
Þetta er samstarfsverkefni Hólaskóla í Hjalta-
Grunnþekking á
vistkerfum er forsenda
skynsamlegrar umgengni
við náttúruauðlindir.
Eftir HILMARJ.
MALMQUIST
dal, Líffræðistofnunar Háskóla íslands, Nátt-
úrufræðistofu Kópavogs og Veiðimálastofn-
unar. Markmiðið með yfiriitskönnuninni er
að byggja upp opinberan gagnabanka með
samræmdum upplýsingum og rannsóknanið-
urstöðum um vistfræði allra helstu gerða
stöðuvatna á Islandi.
Gildi Yfirlitskönnunar
Vötn búa yfir margvíslegri auðlegð, t.d.
veiðanlegum fiskstofnum, orku til rafmagns-
framleiðslu og náttúrufegurð sem m.a. bygg-
ist á sérkennum lífríkis. Nú á tímum aukinna
umsvifa mannsins verður æ mikilvægara að
umgangast auðlindir á sjálfbæran hátt. Er-
lendis fara kröfur um líffræðileg gæði vatna
og rannsóknir þar að lútandi stöðugt vax-
andi. Þekking á vistfræði íslenskra vatna er
töluvert bundin við ákveðna landshluta og
jafnframt hafa líffræðirannsóknir oftast
beinst að afmörkuðum þáttum í lífríkinu,
gjaman að einni dýrategund í senn. Heiidar-
yfírlit yfir lífríki íslenskra vatna skortir því
tilfinnanlega.
Gagnabankinn á að geta nýst stjórnvöldum
og stofnunum á sviði umhverfismála, náttúru-
vísinda og landbúnaðar. Hagnýtt gildi hans
felst t.d. í grunnupplýsingum fyrir ráðgjöf í
umhverfis- og náttúruverndarmálum, ráðgjöf
við fiskveiðar og fískeldi og ennfremur er
hann fróðleiksbrunnur við kennslu á mismun-
andi skólastigum.
ÓLÍK VÖTN
Fyrirhugað að kanna um 100 vötn í öllum
landshlutum. Þegar hafa 38 vötn verið rann-
sökuð. Gagnaöflun byggist mest á söfnun
sýna í vettvangsferðum: Könnunin takmark-
ast við vötn sem eru um og yfir 100 ha, en
alls eru um 200 slík vötn í landinu. Við val
á vötnum er gengið út frá ólíkum vatnagerð-
um með tilliti til berggrunns, myndunar vatns-
skálar og uppruna vatns. Einnig er tekið til-
lit til stærðar, dýpis og fleiri þátta. Við sýna-
töku og úrvinnslu sýna er rík áhersla lögð á
staðlaðar aðferðir til að auka samanburðar-
gildi gagnanna. Þetta er mikilvægt þar sem
í hlut á rannsókn sem tekur nokkur ár og
nær til ólíkra vatnagerða.
INNIHALD GAGNABANKANS
I gagnabankanum verða margvíslegar upp-
lýsingar sem snerta líffræði, vatnafræði og
jarðfræði vatna. Sérstök áhersla er lögð á
gögn um vatnalífverur, allt frá smágerðum
þörungum til fugla og fiska. Fiskigögnin skipa
PÚPA ránmýs. Eftirsóttur biti af silungi. Ránmý er undirætt rykmýs og lirfur
þess iifa í vötnum víða um landið.
STÖÐUVÖTNUM á íslandi má skipta í fjóra meginvatnaflokka eftir gerð berg-
grunns, hvernig vatnsskálin varð til og hvaðan vatnið er upprunnið: (1) lindavötn;
(2) dragavötn, sem skiptast í (a) hrein dragavötn, (b) heiðavötn og (c) dalvötn; (3)
jökulvötn og (4) strandvötn (vötn með seltuáhrif). Þættirnir sem móta vatnaflokk-
ana hafa töluverð áhrif á lífríki vatnanna. Yfirlitskönnunin beinast aðallega að linda-
og dragavötnum. Lindavötn hafa myndast við eldvirkni og jarðhræringar á lekum
móbergssvæðum frá nútíma og er aðfærsla vatns úr uppsprettum (lindum). Hrein
dragavötn eru yfirleitt lítil og grunn, í skálum eftir jökulbráð á þéttum blágrýtis-
grunni. Vötnin eru undir sterkum áhrifum yfirborðsrennslis af lítt grónu hálendi.
Heiðávötn eru yfirleitt lítil oggrunn, í jökulskálum á lítt lekum en grónum blágrýt-
issvæðum. Dalvötn eru yfirleitt stór og djúp, mynduð við þverun dala af völdum
bergskriðu, jökulruðnings eða eldvirkni. A kortið eru merkt þau vötn sem lokið er
við að rannsaka.
Lindavötn
Hrein drngnvötn
\ ! Heiðavötn
Dalvötn
20.192 dfrllm.

Borndýr í Mv 413-39 m tfým.
•Msqtti 133 358 dýr/ítrm.
Kmfabadýr t vatnttvih.
Mvtttfíttl! 31 dýr/101.
Fate IMkju.
MfaOalfjðlt* 246 ttýr/maga.
SÝNISHORN af upplýsingum ígagna-
banka yfirlitskönnunarinnar. Dýralíf
og fæða bleikju í Stóra-Viðarvatni í
Þistilfirði.
veigamestan sess og ná m.a. til tegundasam-
setningar, aldurs-, lengdar- og þyngdarsam-
setningar, kynþroska, holdastuðuls, holdalit-
ar, afla á sóknareiningu, veiðni eftir netm-
öskvum, sníkjudýra, bakteríusjúkdóma, fæðu,
svipgerðar (mælingar á lögun og líffærum
fiska) og arfgerðar. Þá verða einnig upplýs-
ingar um fiskflutninga og sleppingar, fisk-
vegagerð og önnur mannvirki í vötnum.
Framsetning á niðurstöðum og upplýsing-
um í gagnabankanum verður með vistfræði-
legu sniði þar sem áhersla er lögð á mögu-
leika til hvers kyns samanburðar, jafnt innan
vatna sem milli þeirra. Gagnabankinn mun
t.d. bjóða upp á allítarlegar upplýsingar um
tegundasamsetningu og magn hryggleysingja
á öllum helstu búsvæðum hvers vatns fyrir
sig. Þannig verður hægt að athuga hvaða
smádýrategundir eru til staðar og í hve mikl-
um mæli þær eru á strandgrunni á grýttum
botni, í mjúkri setleðju á djúpbotni og í svif-
inu úti á djúpinu. Þessar upplýsingar má t.d.
bera saman við fæðu fiska og holdafar og fá
þannig hugmynd um orkustreymi og orkunýt-
ingu í vistkerfinu.
Einnig verður boðið upp á upplýsingar um
tegundafjölbreytni, heildarlífþyngd hrygg-
leysingja, samband aldurs og stærðar meðal
fiskitegunda, hitastig, sýrustig, leiðni, koma-
stærð botns, botngróður, flatarmál vatns,
rúmmál, dýpi, lögun og tilurð vatnsskálar,
endurnýjunartíma vatns, gerð berggrunns
o.fl. Öll gögnin verða í tölvutækum korta-
grunni af íslandi og er nú unnið að innsetn-
ingu þeirra.
Hvatning Til
VÍSINDAMANNA
Frá vísindalegu sjónarmiði mun gagna-
bankinn einkum auðvelda skipulagningu og
hvetja til kerfisbundinna samanburðar- og
vöktunarrannsókna á sviði umhverfisfræði,
fískifræði, vistfræði og þróunarfræði. Með
gagnabankann að bakhjarli verður unnt að
svara ýmsum sértækum spurningum og prófa
rannsóknatilgátur. Til dæmis stendur hugur
aðstandenda til rannsókna sem lúta að hugs-
anlegum áhrifum umhverfisþátta við mótun
breytileika í lífsferlum og svipgerð bleikju-
stofna. Sams konar not gagnabankans má
heimfæra á fleiri vatnalífverur. Stærstur hluti
upplýsinga í gagnabankanum er öilum heim-
ill til notkunar og jafnframt standa fræði-
mönnum til boða afnot af skipulegu safni
hryggleysingja.
Samstarf
Einstaklingum og stofnunum sem sinna
afmörkuðum rannsóknarverkefnum og telja
sig hafa hag af samnýtingu upplýsinga í
gagnabankanum stendur til boða þátttaka í
yfirlitskönnuninni. Slíkt samstarf er þegar
fyrir hendi á þremur ólíkum sviðum. Um-
fangsmest er samstarf við fisksjúkdómadeild
Tilraunastöðvar Háskóla íslands í meina-
fræði, Keldum, sem snýst um athugun á
nýrnaveikismiti í villtum vatnasilungi. Þá er
í gangi samstarf við Háskólann í Guelph í
Ontario, Kanada, um erfðafræðilegan-skyld-
leika og uppruna íslenskra bleikjustofna, og
vísindamenn við Háskóia íslands og Háskól-
ann í Boulder, Colorado, eru í tengslum við
yfirlitskönnunina í verkefni þar sem loftsiags-
breytingar eru túlkaðar með fijógreiningu og
dýraleifum úr vatnasetk Einnig má nefna að
nemendur við Háskóla íslands hafa nýtt sér
gögn úr yfirlitskönnuninni í námsverkefnum.
Samstarf byggir í öllum tilvikum á samvinnu
í vettvangsferðum og gagnkvæmum afnotum
af mæliniðurstöðum.
Yfírlitskönnunin hefur verið styrkt af Vís-
indaráði Islands, Rannsóknaráði íslands,
Umhverfisráðuneytinu, Landvernd og Ný-
sköpunarsjóði stúdenta.
Höfundur er vatnalíffræðingur, forstöðumaður
Náttúrufræðistofu Kópavogs og verkefnisstjóri
yfirlitskönnunarinnar. Rannsóknarráð íslands
stendur að birtingu þessa greinaflokks.

12