Lesbók Morgunblaðsins - 29.06.1996, Blaðsíða 5
var af hærri stétt. í grein Magnúsar „Gefíð
það Guði, sem Guðs er“ sem var birt í Skemti-
legri vinargleði er kom út á vegum Landsupp-
fræðingarfélagsins árið 1797 lætur hann í ljós
þá skoðun sína að hver skuli starfa og gera
sitt gagn innan þess stands og lífskjara er guð
hefur ákveðið honum fyrir getnaðinn, jafnvel
þó hugur stefni annað.
... engin skylda er náttúrulegri, enn ad
sképnan leggi sig viliug undir Skaparans
vilia; og hvad er þá Skaparans vilie annad,
enn ad hver hans sképna verda mætti svo
farsæl, sem hún í sínu standi, og eptir sínu
innvortis og útvortis ásigkomulagi verda
má? fyrr enn vér myndadir vórum í módur-
lífi, hafdi hann þegar áqvardad oss þau lífs
kier, þad stand, þad emhætti og þær sýslan-
ir, er vér nú á hendi hefum, og med hverium
vér ebla skyldum vora egin og medbrædra
farsæld, og vér egum viliugir ad hlýda, ecki
megla, þó þad sýnist vera á móti vorum vil-
ia; ... (Magnús Stephensen 1797:314-315.)
Að þessu lesnu er hægt að skilja að Magnús
er auðvitað síðasti maður til þess að hjálpa
bóndasyninum til of mikilla metorða.
Þriðji áhrifavaldurinn í lífi Sveins er Vigfús
Þórarinsson (faðir Bjarna skálds Thorarensens)
sýslumaður og kancellíráð á Hlíðarenda í
Fljótshlíð, en þar dvaldi Sveinn veturinn 1794-
1795. Nú var áhugi hans á náttúrufræði fyrir
löngu orðinn það mikill að læknisstarf var síð-
ur spennandi kostur en áður. Aftur á móti
vonaðist hann eftir kennarastöðu í náttúru-
fræði við Reykjavíkurskóla. Ef það gengi ekki
eftir var ætlunin að sigla aftur til Kaupmanna-
hafnar og ljúka læknisfræðiprófi þrátt fyrir
allt. Kennarastöðuna fékk Sveinn ekki. Vigfús
letur Svein til utanfararinnar en leggur fast
að honum að kvænast Þórunni Bjarnadóttur
og setjast að á íslandi. Auk þess skipuleggur
hann og ýtir á eftir því að læknisstaða og
umdæmi er búið til handa Sveini próflausum
og Sveinn'lætur til leiðast. Sjálfur lætur hann
sem að forlögin stjórni lífi sínu og segir iðulega
í ævisögu sinni (Sveinn Pálsson 1949) eitthvað
á þá leið að hann hafí látið „... varpast í forlag-
anna rífandi straum ...“ (116) eða „... lét Sveinn
leiðast til, alvanur að fela sig forlaganna
herra.“ (136.) Þó virðist sem hann sé ekki
fullkomlega trúaður á þetta. Hann veltir því
fyrir sér hvort hann ....hafi forspiiað sinni
lukku“, en segir svo: „Honum var aldrei kennt
að trúa á hana, heldur á guð.“ (124.)
En þó að Sveinn hafi búið við kröpp kjör
lengstan hluta ævinnar og ekki auðnast að
helga líf sitt náttúrufræðinni að fullu eins og
hann hafði kosið skiluðu rannsóknarferðimar
og raunar allur ferill hans sem náttúrafræðings
miklum árangri. Hann fann fyrstur manna
gabbró á Breiðamerkursandi og varpaði fyrstur
fram tilgátunni um að jöklar hefðu þrýst mið-
biki landsins niður þar sem berglögum hallaði
jafnan inn til landsins. Þessu var ekki kollvarp-
að fyrr en með landrekskenningunni. Fyrstur
manna veitti hann einnig athygli gosbeltinu um
landið frá norðaustri til suðvesturs og síðast
en ekki síst var hann meðal fyrstu jarðfræðinga
að gera sér grein fyrir þvi að jökulísinn er seig-
fljótandi efni og leitar undan halla eins og harp-
ix eða bik. Þessar uppgötvanir koma fram í
dagbókum Sveins, Eldritinu og Jöklaritinu sem
eru hans höfuðrit, en auk þeirra er vert að
minnast á lýsingu hans á Kötlugosinu 1823.
Eldritið eða Tillæg til Beskrivelserne over
den Volcan, der brændte í Skaftafells Syssel
Aar 1783, samlet ved en Reise i Egnene Aar-
ene 1893 og 94 af Distriktskirurg Svend Pouls-
en fjallar, eins og nafnið ber með sér, um
Skaftárelda. Sveinn var þó ekki fyrstur til að
rita um gosið. Þrír menn aðrir höfðu samið rit
um þetta efni. Það voru þeir Magnús Stephen-
sen, Sæmundur Hólm og síra Jón Steingríms-
son. Síra Jón skrifaði einnig Eldrit eða Fullkom-
ið skrif um Síðueld og ávann sér nafnbótina
Eldklerkur meðal síðari kynslóða íslendinga.
Jón var kynslóð eldri en Sveinn, fæddur 1728
og því aðeins rúm þrjátíu ár á milli þeirra.
Lífsviðhorf þeirra voru hins vegar gerólík.
Þeir eru fulltrúar tveggja skeiða, lúthersks
rétttrúnaðar og upplýsingar. Það er því for-
vitnilegt að athuga hvað þeir sjá í eldinum sem
brann á Síðumannaafrétti 1783-1784.
Rit Jóns er hið merkasta og raunar undir-
staða að flestu því sem vitað er um gosið enda
var klerkur vitni að hamfórunum og „hélt dag-
bók frá því eldamir hófust, skráði atburði með-
an gosið stóð; safnaði svo frekari heimildum
árum saman, og þá líka um allar afleiðingar
eldanna fyrir jörð, fénað og landslýð - Móðu-
harðindin. Á fímmta ári eftir upphaf eldanna
tekur hann að vinna að fullu úr gögnum sínum
og semja Eldritið." (Kristján Albertsson
1973:17.) En Jóni nægir ekki að að lýsa eldsum-
brotunum. Hann fínnur sig knúinn til að leggja
út af þeim og skýra þá í ljósi heilagrar ritning-
ar að hætti rétttrúnaðarklerks. Hann byijar á
því að lýsa góðæri miklu í héraðinu fyrir hörm-
ungamar sem leiddi til stjómarleysis, andvara-
og iðranarleysis. Svo tínir hann saman dæmi
um fyrirboða ýmiss konar svo sem vatnask-
rímsli, eldhnetti, hljóðfæri í jörðu, eldhnetti í
lofti, pestarflugur og vanskapninga sem vísuðu
fram til þeirra hörmunga sem síðar áttu eftir
fram að koma. En fólkið hlýddi ekki þessum
viðvöranum almættisins því eins og Jón segir
að „þótt menn vel vissu og hefðu heyrt, að
þessir og þvílíkir viðburðir boðuðu jafnan eftir-
farandi landplágu, þá var nú þessu ekkert akt
gefið“. (Jón Steingrímsson 1973:345.) Eldsum-
brotin vora í augum síra Jóns eitt stórkostlegt
syndastraff sem bitnaði mest á þeim sem það
áttu skilið. Iðranin ein gat bjargað mönnum og
mikilvægt var að sálusorgarar yfirgæfu ekki
söfnuði sína. Hann segir t.d. í ævisögu sinni frá
því að eldurinn eyddi bæ einn í sókninni og
eyðilagði annan mikið, en þá hafði Jón einmitt
bragðið sér vestur í Mýrdal. Sökin er þó ekki
að öllu ieyti prests því hann fullyrðir að
...helzta orsök mun þó hafa verið sundurlyndi-
seldur, er framar var áður og undir það á þeim
bæjum en öðram í minni sókn“. (Jón Steingríms-
son 1973:197.) Niðurstaða Jóns er að lyktum
auðvitað sú að eldurinn hafí orðið til góðs og
þama hafí refsingarvöndur guðs barið menn til
siðbótar á eftirminnilegan hátt. Drambið hvarf
með gróskumikilli jörðinni og eldurinn rak í
burtu fólk sem lét sundurlyndiseldinn geisa
óheftan sín á milii. Og Herrann bætti raunar
mönnum nokkuð veraldlegan skaða er hann lét
hraunið róta upp jarðveginum svo að mikill mór
fannst sem enginn vissi um áður auk þess sem
allar mýs í héraðinu drápust.
Sveinn Pálsson minnist lítið á þátt guðs í
Skaftáreldum í sínu Eldriti. Aðferð hans er að
athuga, rannsaka, greina, skrifa skýrslur og
draga skynsamlegar ályktanir að hætti hins
upplýsta vísindamanns. Hann byrjar á að lýsa
för sinni til upptaka eldanna og greina frá því
sem hann varð áskynja á leiðinni. Á þessu
Ljósm./Sigurður Þórarinsson.
ferðalagi fann hann Lakagíga, en menn höfðu
ekki áður séð þá eða a.m.k. ekki áttað sig á
að þeir vora uppspretta eldsins. Sveinn gerði
sér einnig í þessari ferð grein fyrir legu gos-
beltisins þvert yfir ísland þegar hann sá gíg-
ana í beinni röð frá suðvestri til norðausturs
stefna á Laka og halda svo áfram handan
fjallsins í sömu átt. Auk þess teiknaði hann
uppdrátt af eldsveitunum. Um þetta fjallar
fyrri hluti ritgerðarinnar. í siðari hlutanum
gagnrýnir hann eldri ritgerðir um sama efni.
Hann tekur fyrst Sæmund fyrir en snýr sér
svo að þeim Magnúsi og Jóni. Sveinn fer held-
ur ómjúkum höndum um þremenningana, hrek-
ur hveija fullyrðingu þeirra eftir aðra og gerir
um leið stólpagrín að Magnúsi Stephensen.
Rit Sæmundar Hólm frá 1784, Om Jordbrand-
en paa Island i Aaret 1783 finnst honum hvorki
merkilegt né vísindalegt. Meira að segja Magn-
ús Stephensen hafði vit á að leiðrétta augljós-
ustu villurnar sem þar var að fínna. Orsök
villnanna er auðvitað sú að höfundur rannsak-
aði alls ekkert sjálfur en treysti á sögusagnir.
Svona aðferðir fullnægðu alls ekki kröfum al-
vöru vísindamanna að mati Sveins. Þetta voru
úreltar aðferðir fyrri tíma, uppvakningur eidri
hugsunarháttar þegar sjálfsagt þótti að taka
alls kyns fróðleik og sögusagnir upp eftir öðr-
um athugunar- og gagnrýnislaust.
... er hún [þ.e. ritgerð Sæmundar] að
öllu leyti byggð á fjölda skriflegra frá-
sagna til höfundarins úr heimahögum
hans, sem eldarnir mæddu á, og er það
út af fyrir sig nægilegt til að geta sér
til um sannfræði ritsins, því bréfin eru
að mestu skrifuð afmönnum, erlétu hug
fallast og flýðu héraðið af ótta við eld-
ana og hafa því miklað allt fyrir sér í
hræðslunni. (Sveinn Pálsson 1945:571.)
Þetta segir Sveinn í 14. grein Eldritsins.
Og Sæmundi gefur hann eftirfarandi einkunn-
ir: þvættingur, rangt, ýkjur, fírrar, hlægilegur
heilaspuni og skrifborðskjaftæði. (Sbr. Sveinn
Pálsson 1945:573-574.)
Guðfræðistúdentinn Sæmundur Hólm gerði
sennilega hvorki tilraun til þess að haga sér
eins og náttúruvísindamaður né kröfu til þess
að menn litu á hann sem slíkan. Öðra máli
gegndi um upplýsingarfrömuðinn Magnús
Stephensen sem hafði kynnst náttúrafræði við
Háskólann í Kaupmannahöfn og var sendur af
stjóminni árið 1784 til þess að athuga upptök
eldanna og hraunrennslið. Hann heillaðist svo
mjög af upplýsingunni að það má segja að hann
hafí helgað henni líf sitt að miklu leyti. Hann
hlýtur því að hafa reynt að haga rannsóknum
sínum á þann veg að þær fullnægðu ýtrastu
kröfum hins upplýsta vísindamanns. Sveinn
gagnrýnir aðferðir hans heldur ekki svo mjög.
Hann er einfaldlega ekki nógu klár að mati
Sveins sbr. 16. grein Eldritsins þar sem hann
ber saman aðferðir Sæmundar og Magnúsar
og segir þetta um rit hans, Kort Beskrivelse
over den nye Vulcans Ildsprudning i Vestre
Skaptefields Syssel i Island i Aaret 1783: „Þetta
er yfírleitt snoturt rit og má vitanlega ætla, að
það sé stóram áreiðanlegra, þar sem höfundur-
inn átti þess kost að skoða hinar eldþjökuðu
sveitir í hart nær heilt sumar og það ekki á
sinn, heldur á kóngsins kostnað." (Sveinn Páls-
son 1945:575.) Annars staðar gefur Sveinn sér
það að fræðimennska Magnúsar sé í raun á
sama plani og Sæmundar: „... hann [þ.e. Magn-
ús] hefur eflaust skrifað flest eftir annarra sögu-
sögn“. (Sveinn Pálsson 1945:576.) Það er að
vísu óumdeilt hvor var merkari vísindamaður.
Magnús átti aldrei nokkra möguleika í þeirri
hólmgöngu. Það er hins vegar sláandi hvað
Sveinn gerir lítið úr honum hvað eftir annað í
skrifum sínum. Skýringin á því er annars bæði
Á FERÐ sinni til upptaka eldanna fann
Sveinn Lakagfga, sem menn höfðu þá ekki
áttað sig á að væru eldstöðvar.
einföld og augljós. Sveini líkaði engan veginn
við Magnús og þóttist hafa rika ástæðu til.
Magnús hafði nefnilega neitað að greiða honum
100 ríkisdala ferðastyrk úr jarðarbókarsjóði
vorið 1794. Sveinn taldi Magnús einnig hafa
baknagað sig og jafnvel reynt að upphefía sig
sjálfan sem náttúrafræðing við forráðamenn
Naturhistorie Selskapet og þá á kostnað Sveins.
(Sbr. Sveinn Pálssonl945:346-347.) Hann taldi
og Magnús hafa verið sér miður ráðhollan á
námsárunum í Kaupmannahöfn og þar með
takmarkað mjög framavonir sínar. (Sbr. Sveinn
Pálsson 1949:120 og 123-124.) Magnúsi er því
engin vægð sýnd í Eldritinu. Gagnrýnin er oft-
ast studd gildum rökum en þó missir Sveinn
stjóm á sér að minnsta kosti einu sinni heldur
óheppilega og afhjúpar um leið persónulega
óvild sína í garð Magnúsar. Þetta gerist þegar
hann fjallar um það sem Magnús segir um rit
Sæmundar Hólm. Hér kastar Sveinn sannarlega
steinum úr glerhúsi.
Niðurröðun efnisins og stílsmáti ritsins
er gagnrýndur á bls. 50 í ritgerð þeirri, er
senn verður fjallað um, og á næstu tveim
bls. eru hrakin verstu ósannindin, einkum
um eyðingu byggða og býla af hraunrennsl-
inu, þótt orðbragðið vitni ekki um mikinn
náungans kærleika, heldur öllu fremur per-
sónulega beiskju, sem ætti samt aldrei að
heyrast á ókunnum stað milli fræðimanna
af einni og sömu þjóð. (Sveinn Pálsson
1945:571.)
Það er helst Jón Steingrímsson sem Sveinn
tekur mark á. Hann treystir klerki þar sem
hann dvaldi að staðaldri mitt á milli beggja
hraunkvíslanna meðan á gosinu stóð. Hann var
sannarlega sjónarvottur að öllu saman. Sá
hængur er þó á að þeir eru fulltrúar tveggja
gerólíkra hugsunarkerfa, en Sveini finnst auð-
vitað fráleitt að blanda almættinu í lýsingu
atburða á þann hátt sem Jón gerir. Sbr. 25.
grein Eldritsins.
Ekkert er því eðlilegra en þetta rit [þ.e.
Eldrit Jóns Steingrímssonar] hafi að geyma
hinar nákvæmustu og áreiðanlegustu frá-
sagnir, sem völ er á, enda mun enginn
óhlutdrægur maður mæla því ímót. - Hins
vegar er ritið stílað með þeim blæ, sem er
til þess fallinn að firrta ýmsa heimspekinga
nú á tímum. Það er sem sé guðrækilegt,
trúarkennt og biblíufast, svo að af þeirri
ástæðu er hætt við, að það verði ekki gef-
ið út á prenti, án þess að útgefandinn skað-
ist, hversu gagnlegt sem það kynni að vera
íbúum landsins að lesa það. (Sveinn Pálsson
1945:594.)
Að öðra leyti en þessu setur Sveinn ekkert
út á Eldrit Jóns Steingrímssonar, nema hvað
honum fínnst hann gera full mikið úr skaða
þeim er af eldinum hlaust á Síðumannaafrétti.
Hann meira að segja gerir grein fyrir upptaln-
ingu Jóns á fyrirboðum eldplágunnar án þess
að setja beinlínis út á þessa trú og nefnir nýfund-
ið mótakið sem dæmi um þær nytsemdir sem
síra Jón taldi hafa leitt af gosinu. Hann nefnir
einnig útrýmingu músaplágunnar. Það sem sýn-
ir þó ef til vill best álit hans á Jóni Steingríms-
syni er tilvitnun í Eldrit klerksins þar sem hann
skýrir frá ráðum til að lækna ýmsa sjúkdóma
sem upp komu í kjölfar harðindanna. Síra Jón
þakkar guði þessi meðul hógværlega (sbr. Jón
Steingrímsson 1973:384) en Sveinn veit betur,
því eftir að hann hefur talið ráðin 'upp segir
hann: ..og var höfundurinn [þ.e. Jón] sjálfur
framkvöðull að þessu flestu, enda var hann vel
að sér og reyndur í lækningum á landsvisu".
(Sveinn Pálsson 1945:598.) Þetta er önnur og
hærri einkunn en þeir Sæmundur Hólm og
Magnús Stephensen fá hjá Sveini.
Visindamaðurinn Sveinn Pálsson virðist hafa
átt ýmislegt fleira sameiginlegt með guðs-
manninum Jóni Steingrímssyni en upplýsingar-
frömuðinum Magnúsi Stephensen þrátt fyrir
að hugarheimur klerks hafí verið nokkuð ann-
ar en hinna tveggja. Sveinn gleymdi því aldrei
sem Magnús gerði á hlut hans og er nokkuð
bitur í hans garð. Eldritið er kjörinn vettvang-
ur fyrir Svein að gjalda líku líkt. Þar er hann
á heimavelli því þó að Magnús hafí verið yfír-
burðamaður á ýmsum sviðum þá var hann iít-
ill náttúruvísindamaður og alls enginn í saman-
burði við Svein.
Höfundur er íslenskufræóingur.
HEIMILDIR
Jón Steingrímsson. 1973. Æfisagan og önnur rít. Krist-
ján Albertsson gaf út. Reykjavík, Helgafell.
Kristján Albertsson. 1973. „Formáli.*4 Æfisagan ogönn-
ur rít. Kristján Albertsson gaf út. Bls. 9-19. Reykjavík,
Helgafell.
Magnús Stephensen. 1797. „Gefið það Guði, sem Guðs
er.“ Skemtileg Vinar-Gledi í fróðlegum Samrædum og
Ljódmælum leidd íljós... I. bindi. Útgefandi Magnús Steph-
ensen. Bls. 305-322. Leirárgörðum, Hið íslenska landsupp-
fræðingarfélag.
Sveinn Pálsson. 1945. Ferðabók Sveins Pálssonar.
Dagbækur og rítgerðir 1791-1797. Færð í íslenskan bún-
ing af þeim Jóni Eyþórssyni, Pálma Hannessyni og Steind-
óri Steindórssyni. Jón Eyþórsson bjó til prentunar. Reykja-
vík, Snælandsútgáfan.
Sveinn Pálsson. 1949. „Sveinn Pálsson." Merkir íslend-
ingar III. Þorkell Jóhannesson bjó til prentunar. Bls.
113-159. Reykjavík, Bókfellsútgáfan.
'Sveinn mun þó a.m.k. í fyrstu hafa stefnt að tíúka
lækmsfræðináminu að rannsóknarferðum sínum loknum,
sbr. Sveinn Pálsson 1949:127.
Þrír menn sköpudu Sveini Pálssyni örlög ödrum
fremur; Jón landlaknir sem baud honum adger-
ast nemandi sinn, Magnús Stephensen sem fékk
hann til aðgera breytingu á námi sínu og Vig-
fús Þórarinsson semýtti á eftirþví að lceknis-
staða var búin til handa Sveinipróflausum.
INN Á HEIMAVELLI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 29. JÚNÍ 1996 5