Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1996, Blaðsíða 9

EDVARD Munch: Sjálfsmynd með síg-
arettu, 1895. Margir þekktir málarar
á öldinni hafa orðið stórreykinga-
menn. KVIKMYNDALEIKARAR á 4. og
5. áratugnum áttu gífurlegan þátt í
útbreiðslu reykinga, vegna þess að
hjá þeim var sígarettan hluti af ímynd
glæsileikans. Marlene Dietrich var hin
glæsislega heimskona og lét sfgarett-
una ekki vanta. JAMES Dean, fulltrúi
hinnar uppreisnargjörnu æsku um
1950, - og enn var sígarettan hluti af
/myndinni. RUDYARD Kipling, óopin-
bert lárviðarskáld breska heimsveldis-
ins féll frá 1936. Pípan var hinn tryggi
förunautur hans eins og fjöimargra
annarra rithöfunda. JAMES Joyce.
Þessi frumlegi íri sem skrifaði eitt
dáðasta bókmenntaverk aldarinnar,
var einn þeirra sem hafði sígarettuna
að lífsförunaut. HUMPHREY Bogart,
hinn klassíski „töffari" úr kvikmyndum
stríðsáranna var óhugsandi án
sígarettunnar.
ustunni. Nærri því full flaska af brennivíni
stóð á altarinu.“
Presturinn í Eyvindarmúla var hreint
ekki eini guðsmaðurinn sem á þessum tíma
„brúkaði“ tóbak meðan á guðsþjónustu
stóð. Holland var viðstaddur fermingu í
Reykjavík á annan í hvítasunnu þann 11.
júní. „Biskupinn fylgdist með allri athöfn-
inni, en hann hafði einnig sínum hnöppum
að hneppa með því að taka í nefið, tyggja
tóbak og spýta,“ segir Holland. íslendingar
slógu ekki slöku við tóbaksnautnina á öðr-
úm vettvangi heldur. Þeir Holland og félag-
ar höfðu verið boðnir á tvo dansleiki í höfuð-
staðnum þegar þetta var og sá þriðji var
haldinn að kvöldi umrædds hátíðisdags.
„Dansinn, músikin, drykkjuskapurinn og
reykingarnar var allt með sama hætti og
hin tvö skiptin, sem við höfðum verið á
dansleik í Reykjavík," segir Holland.
Kossar og tóbak
Það voru ekki bara betri borgarar sem
notuðu tóbak á íslandi á nítjándu öld. Árið
1857 var hér á ferð sænskur vísindaleiðang-
ur. Nils Olson Gadde skrifaði dagbók í þess-
ari ferð og heitir einn kaflinn Kossar og
neftóbak. „Kossarnir eru ekkert kák og það
smeliur í svo unun er að heyra. Þetta er
sannarlega undarleg sjón þangað til maður
vandist því að sjá hvernig allir gengu frá
manni til manns við kirkju og kysstust. Þó
að karlarnir væru útmakaðir um nef og
munn í tóbaki sást aldrei nein stúlka neita
þeim um koss. Karlar tyggja flestir skro
og taka í nefið. Neftóbak bera þeir á sér í
stórum hrútskyllum, en þó oftar í baukum
sem líkjast litlum púðurhornum. Baukurinn
nefnist líka ponta. Til eru sívalar pontur.
Þær eru útflúraðar með silfur- eða látúns-
skreytingum. Pontan er einkar handhæg á
hestbaki; tappanum er kippt úr og síðan
er stútnum stungið fyrst í aðra nösina, síð-
an í hina. Oft hef ég séð konur totta pípust-
erti með mikilli nautn,“ segir Gadde.
Sumarið 1887 kom enski ferðalagurinn
John Coles til íslands, hann var hér í
skemmtiferð og ritaði bók um ferðalag sitt.
Margt kom honum undarlega fyrir sjónir á
íslandi, ekki síst ýmislegt atferli lands-
manna er með honum ferðuðust. „Eyvind-
ur, sem gætti klyfjahestanna var þrekvax-
inn maður á miðjum aldri; hann var mikill
neftóbakssvelgur og bar alltaf á sér nóg
af þeirri vöru í horni. í fyrsta skipti, sem
ég sá hann taka í nefið, voru hestarnir á
hröðu brokki, og ég gat ekki fyrir mitt litla
líf gert mér grein fyrir, hvað hann var að
reyna að gera; það var einna líkast því sem
hann væri að reyna að leika lag á hornið
með nefinu, en var í rauninni að troða í
það tóbaki,“ segir Coles. Hann hitti líka
fyrir munntóbaksmenn, svo sem Jón nokk-
urn í Víðikeri: „Hann bar litlar tóbaksdósir
úr málmi með spegli innan á lokinu og var
sífellt að fá sér tuggu sem hann tuggði
með miklum ákafa.“
Auðséð er að tóbaksneysla íslensks al-
mennings hefur verið mest í formi munn-
og neftóbaks en undir síðustu aldamót verð-
ur á þessu breyting. Skólapiltar og fleiri
höfðu reykt pípur en um þetta leyti tók
Björn M. Ólsen, kennari í Latínuskólanum,
að reykja sígarettur og varð til þess einna
fyrstur manna hér á landi, þótt sannarlega
hafi margir síðan fetað í hans fótspor.
Ekki var Björn Ólsen gæddur miklu land-
lundargeði og skarst því oft í odda milli
hans og skólapilta, þar sem hann var um-
sjónarmaður skólans. Það var ein af reglum
Ölsens að ekki mátti reykja á göngum skól-
ans en piltar héldu áfram eftir sem áður
að reykja í laumi úr ódýrum krítarpípum
sem þá voru í tísku. Skiptust þeir á að
standa vörð því alltaf var Ölsen á vakki til
að fylgjast með þeim og voru þeir þá fljót-
ir að stinga pípunum í vasann ef óvinurinn
nálgaðist og voru svo sakleysið sjálft í háðs-
legu brosi sínu. En þá greip Björn til þess
óvænta ráðs að hann tók að skoða þá, þúkla
á þeim og hremma pípurnar glóðvolgar upp
úr vösum þeirra. Þannig er sagt að hann
hefði eignast smám saman mikið safn af
krítarpípum sem hann svo notaði sjálfur.
Ég hef bliknaó eg hnigió
næstum þvi i dá
Einn af nemendum Björns M. Ólsens var
Ólafur Davíðsson þjóðsagnasafnari. Hann
ritaði dagbók á skólaárum sínum sem seinna
var gefin út undir nafninu Ég læt allt ijúka.
Þann 6. apríl árið 1881 segir Ólafur: „Ég
hef lært að taka í nefið í vetur, og hef ég
þó átt erfitt með það, ég hef oft gubbað
af því, en nú hnerra ég ekki einu sinni af
því. Mér er farið að þykja það gott. Ég hef
líka lært að reykja í vetur. Ég hef oft reynt
til þess áður, en mér hefur ekki tekist að
læra það fyrr en í vetur. Það sannast á
tóbaksnáms-tilraunum mínum, að góður
vilji er sigursæll. Mér hefur oft orðið dauð-
illt af tóbaksnautn. Ég hef bliknað og hnig-
ið næstum því í dá, fengið jafnvel nábít og
velgju og gubbað, en ég hef ekki látið það
á mig fá og haldið áfram, og nú hef ég
unnið sigur. Nú kann ég að reykja og taka
í nefið. Nú á ég bara eftir að læra að taka
upp í mig, en ég vona að mér lærist það
með tímanum."
Það var ekki nema von að Ólafur Davíðs-
son vildi mikið á sig leggja til þess að læra
að reykja. Á áratugunum í kringum síðustu
aldamót voru lista- og menntamenn afar
margir reykingamenn, ekki síst voru bók-
menntamenn þar framarlega í flokki, það
sýna málverk og myndir af helstu andans
mönnum þeirra tíma. Hér á íslandi gætti
þessa líka. í íslenskum aðli Þórbergs
Þórðarsonar er t.d. heill kafli helgaður reyk-
ingum. „Aðalnautnir mínar á þessum fá-
breytilegu tímum voru reykingar," segir
Þórbergur. „Ég kveikti í pípunni undir eins
og ég reif upp augun á morgnana, reykti
öðru hveiju allan daginn og svældi síðustu
pípuna, þegar ég var búinn að slökkva ljós-
ið og lagstur út af á næturnar. Þessar reyk-
ingar voru búnar að gegneitra svo líkama
minn, einkum að rugla svo alla hrynjandi
hjartans, að ég varð stundum að leggjast
fyrir, þegar ég var kominn niður í hálfa
pípuna, til þess að missa ekki af þeirri nautn
Karínu afMedeci
var bent á þaó á 16.
öldinni ad fólkyröi
suösveipara meö tób-
aksnotkun. Hiröfólkiö
gekk á undan meö
gottfordæmi og tób-
aksnotkunin ruddi sér
fljótt til rúms, ekki
bara í Evrópu, held-
ur um allan heim.
AÐ REYKJA...
I
4-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ1996 9