Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1996, Blaðsíða 13

hafa, þar til er dómur fellur á, að lögmáli réttu,
gef ég þér það að sök er þú situr á jörðu úttek-
inni eftir eign eða umboði, eða eigna þér það
er ég þykkjumst eiga, fyrirbýð ég þér héðan
af á að yrkja eða gagn af að hafa, nema mitt
sé lof eða leyfi til, að vitni þínu N. og þínu N.
En eftir lögfestu mína legg ég fimmtarstefnu
við þig á fimm nátta festi hér á jörðu er ég
lögfesti, eiga hvort er ég vil úti eða inni, og
sé allur dagur til stefnu til þess er ég hefi
málum mínum lokið, beiði ég þig laga beiðslu
og lýritar að leggja fimmtarstefnu móti lög-
festu minni, býð ég þér að gera heimildar-
manni þínum stefnu til varnar móti sakargift
minni eftir lögum,...“
Fimmtarstefnur þekkjast ekki í Grágásar-
lögum og er því ekki úr vegi að skoða nánar
hvernig stefnan birtist í norskri löggjöf og
bera það saman við lögstefnur Grágásarlaga.
í norskum lögum er fimmtin fimm daga stefnu-
frestur sem var til viðmiðunar þegar kom til
þess að framfylgja refsingum sem unnar voru
gegn ákvæðum laganna. í Gulaþingslögum
segir: ..fer maður á jörð manns og, tekur
eigi heimild af þeim er á, þá skal gera honum
fimmtarstefnu af og leysa sitt með landnámi
af, þá ef hann vill eigi af fara, þá skal stefna
honum til þings fyrir rán...“ (Ngl I. 23) í
Frostuþingslögum segir: „...ef svo margir eiga
jörð saman að eigi má þeim saman koma á
fimmt, þá skal leggja fimmtarstefnu þeim öll-
um á þingi innan fylkis, en utan fylkis og inn-
an laga vora skal gera mánaðarstefnu.“ (Ngl
I. 250). í báðum þessum dæmum er fimmtar-
stefnu beitt sem fyrsta og skilvirkasta úrræð-
inu. Ef skoðað er hvernig stefnum er beitt í
Grágásarlögum virðist tímasparnaður helsti
kostur fimmtarstefnunar því þar eru stefnu-
frestir mun lengri, Stefnufresturinn var sjö
dagar fyrir hreppadómi og tjórtán dagar hvoru-
tveggja fyrir skuldadómi og afréttardómi. Af
þessu að dæma má ætla að fimmtarstefnan
hafi verið lögleidd á íslandi til að flýta fyrir
úrlausn dómsmála og lögspekingum þeim sem
stóðu að gerð Jónsbókar hafi þótt þörf að
kynna þessa nýjung í íslensku réttarlífi með
ítarlegum formála.
Formálinn í kafla 52 í landsleigubáiki Jóns-
bókar, (Ef menn vita eigi hvort eru almenning-
ar eða afréttir), gefur góða mynd af tvíþættum
uppruna landbúnaðarlöggjafar bókarinnar:
„...að það hef ég heyrt, að þar skilur mark á
meðal eignarbónda og almennings eða afrétta,
og eigi veit ég annað sannara fyrir guði í þvísa
máli.“ Kafli 52. byggir á Landslögum Magnús-
ar lagabætis, „Um almenninga" sem aftur
verður rakinn til kafla með sama heiti í Frostu-
þingslögum eldri. Það er sérstakt í þessu tiiliti
að afréttir voru ekki til í Noregi enda miðast
ákvæðin í 52. kafla Jónsbókar við svonefnda
almenninga sem minnst er á í íslenskum og
norskum lögum. Almenningar voru við strend-
ur landsins þar sem landsmenn gátu nýtt sér
ýmis hlunnindi, s.s. eggjatekju, rekavið og
vetrarbeit. Á íslandi nefndust öll beitarsvæði
og haglendi sem ekki voru í byggð og voru
utan heimaianda bæði á heiðum og hálendi
afréttir. Þangað ráku bændur sauðfé og stund-
um stórgripi á sumrin. Af landsleigubálki Jóns-
bókar sést að tekið var mið af fornum afréttar-
venjum íslendinga eins og þau birtust í Grág-
ásariögum. Reyndar má efast um raunveruiegt
gildi ýmissa þeirra ákvæða er varða afréttir í
Grágásarlögum. í þessu sambandi má benda
á ákvæðið um það að enginn beiti fénaði á
afrétt þegar fjórar vikur lifa af sumri. Þetta
ákvæði var tekið upp í Jónsbók í kaflanum,
(Um geldfjár rekstur til afréttar). í þessu sam-
bandi er athyglisvert að benda á bréf Árna
biskups og klerka hans til Eiríks konungs um
þær greinar í Jónsbók sem þeir vildu ekki sam-
þykkja. Eitt af því sem þeir vildu ekki sam-
þykkja var að fé væri rekið úr afrétt þegar
fjórar vikur lifðu sumars. Þeir vildu draga
þetta lengra fram á haustið enda var eftir því
gengið í réttarbót Eiríks Magnússonar að
hreppstjórnarmenn í hveiju byggðarlagi réðu
þessu. Með þetta í huga þarf ekki að koma á
óvart þótt ákvæði er lutu undir almenninga
eins og þeir þekktust í Noregi slæddust inn í
landsleigubálk Jónsbókar þegar afréttarmál
landsmanna virtust í nokkrum ólestri.
Niðurstaðan virðist sú að lögspekingar
Magnúsar lagabætis notuðu formála til að
koma nýmælum að í Járnsíðu og Jónsbók.
Þetta eru ákvæði sem undantekningalaust eiga
uppruna sinn að rekja til norsks réttar. Engin
dæmi eru um formála í Járnsíðu eða Jónsbók
sem raktir verða til Grágásarlaga og er þetta
athyglisvert varðandi Jónsbók sem byggir þó
nokkuð á þeim. Líklegasta ástæðan fyrir því
að lögspekingarnir binda nýmæli úr norskum
rétti í formála er sú að réttarlífið bar þess
merki að eiga upphaf sitt í munnlegum venju-
rétti. Stærstur hluti þjóðarinnar var að líkind-
um ólæs og óskrifandi og því nauðsynlegt að
setja mikilsverð nýmæli í Jónsbók, sbr. um
almenninga, fimmtarstefnu og lögfestu í form-
ála. Sama giiti um landamerki í Járnsíðu.
Heimildir:
Grágás Ia-b, Grágás II, Grágás III, Járnsiða eður Há-
konarbók. K.höfn. 1847. Jónsbók og réttarbætur. Rvík.
1904 Norges gamle Love I. II. Christiania
ÍSLEWSK MANNANÖFN I
NOKKRIR STUTTIR ÞÆTTIR UM ÍSLENSK MANNANÖFN
GIFTA FYLGIR
GÓÐU NAFNI
EFTIR GÍSLA JÓNSSON
I. Guórún
Mannanafnafræði eru
erfið, og margt er
þar óvíst og dulið.
Kannski er þeim
mun skemmtilegra
að glíma við það.
Gamalt er það spak-
mæli á íslandi, að
gifta fylgi góðu nafni. Á öllum öldum hafa
margir foreldrar viljað auka afkomendum
sínum gæfu með góðum nafngiftum. Þýski
fræðimaðurinn Edward Schröder (1858-
1942) orðaði þetta svo, að nöfnin væru gagn-
orð, skáldleg ósk um velgengni. Það er enda
fjarska algengt, svo í hebresku sem íslensku,
að tengja nafngiftimar við guðina sem menn
trúa á. Eitt er víst: börnin okkar eiga skilið
að við vöndum til nafnanna sem við gefum
þeim.
Eftir þennan litla inngang hefjast þessir
stuttu og ófullkomnu pistlar á nafninu Guð-
rún.
Guðrún hefur öldum saman verið vinsæl-
ast kvenmannsnafna á íslandi. Nafnið er
fornnorrænt (samgermanskt) og barst hingað
með landnámsmönnum. í Landnámu eru
nefndar 23 Guðrúnar, að vísu ekki allar frá
landnámsöld. Fræg er Guðrún Gjúkadóttir
úr ævagömlum kvæðum.
Merking Guðrúnarnafnsins er þá ekki slor-
leg; rún er leyndardómur, og Guðrún er sú,
sem býr yfir guðlegum leyndardómum, á
leyndarmálin með guðunum,.er trúnaðarvina
þeirra. Lengra varð tæplega fært mannlegum
verum. Til eru þeir að vísu, sem telja að fyrri
liðurinn í Guðrún hafi í grárri forneskju ver-
ið Gunn, sbr. Gunnur = valkyrja, Gunnvör
o.s.frv. Hafi þá *Gunnrún breyst í Guðrún
með svonefndri ófullkominni samlögun, svo
sem munn(u)r breyttist um hríð í muð(u)r.
Margir kunna enn söguna um manninn, sem
nefndur var Ólafur muður og ætlaði suður.
Ef þessi seinni skýring væri rétt, er Guðrún
valkyija, og má vel við það una, enda er sú
merking afar tíð í fornum norrænum kvenna-
nöfnum. En skýringin um hina guðlegu leynd-
ardóma þykir mér skáldlegri, trúlegri og
umsvifaminni.
í Sturlungu eru nefndar 39 Guðrúnar, og
það er mikið, langflestar íslenskar, og þeirra
á meðal Guðrún Kolbeinsdóttir, kona Sæ-
mundar fróða, og Guðrún Hreinsdóttir, ein
af frillum Snorra Sturlusonar. En frægust
íslenskra fornkvenna með Guðrúnarnafni er
auðvitað Guðrún Ósvífursdóttir í Laxdælu,
langamma Ara fróða, sú sem sagði: „Þeim
var eg verst er eg unni mest,“ og eru menn
enn að ráða í þetta véfréttarsvar.
í fyrsta allsheijarmanntali á landi okkar,
1703, voru Guðrúnar 5410, tæplega fimmta
hver kona, og engin þeirra hét nema einu
nafni. Er frægt að í Hrísey voru 17 íbúar,
þar af 11 konur, og Guðrúnarnar 6, eða 55
af hundraði, þrjár þeirra alsystur, en hinar
móðir og dætur hennar tvær.
Árið 1801 voru Guðrúnar enn yfrið marg-
ar, 4460, og nafnið langalgengast meðal
kvenna. Röskri hálfri öld síðar voru þær eilít-
ið færri og þá 12,9%, og enn 1910 hafði
hundraðshlutinn ekki dalað meira en í 10,5%
og þætti mikið nú, ef nokkurt nafn næði svo
hárri prósentu. En svo tekur að draga úr.
Árið 1921-1950, á þessum þijátíu árum,
eru 3153 meyjar skírðar Guðrún, það er 7,8%.
Árið 1960 eru 150 meyjar nefndar svo, og
enn heldur Guðrún fyrsta sæti, ef allar kon-
ur eru taldar.
Margar konur með Guðrúnarnafni hafa
gert garðinn frægan hér á landi. Guðrún
Lárusdóttir rithöfundur var fyrsta konan til
að taka sæti á alþingi, kosin af flokkslista,
og önnur í röðinni frá upphafi. Guðrún Indr-
iðadóttir var þjóðkunn leikkona, og hver
kannast ekki við rifhöfundinn Guðrúnu Árna-
dóttur frá Lundi og Gurúnu Á. Símonar(dótt-
ur) söngkonu.
í. þjóðskránni 1982 eru Guðrúnar 6660,
og heldur nafnið fyrsta sæti með 5,4% Sama
ár voru skírðar 80 Guðrúnar, en nafnið í
þeim árgangi komið í 4. sæti og 1985 í 5.-6.
sæti ásamt Björk sem er eitt helsta tísku-
nafn okkar daga. Ofan við Guðrúnu og Björk
voru þá María, Ósk, Kristín og Anna.
Ekki sakar að geta þess að helsti núlif-
andi mannanafnafræðingur íslenskur heitir
Guðrún.
II.IÚB
Jónar tveir á bökkum slógu,
steinn var í hveiju höggi.
Það var þeirra stærsta lukka,
að þeir duttu ekki báðir í ána.
(GunnlaugurJónsson),
Jón hefur öldum saman verið algengast
karlmannsnafna á íslandi. Það er ættað úr
hebresku, en hefur tekið miklum breytingum.
Lauslega þýtt merkir það „sá sem nýtur (eða
á að njóta) náðar guðs“. Það er reyndar mjög
svipaðrar merkingar og Guðmundur, en að
því kemur seinna.
Grikkir breyttu hebresku frumgerðinni í það
sem skrifað var á þýsku Johannes, og það
þekkjum við mæta vel sem sérstakt nafn. Að
fornu var sami maður stundum ýmist nefndur
Jóhannes eða Jón. Fremsti hluti orðsins tákn-
ar guð, en næsta atkvæði, (h)ann=náð. Al-
kunnar okkur eru aukagerðimar Jóhann,
Hannes, Hans, Jens og Henning sem allt er
eitt og sama upphaflega: Jón.
Við getum farið víðar, þvi að Jón í ýmsum
myndum er algengt úti um löndin, svo sem
Ivan í rússnesku, Giovanni á ítölsku, Sean-
(les. Sjon) á írsku, og eins og hjá okkur Jón
í Rúmeníu.
Jón var gert að skírnarnafni á íslandi á
11. öld, og voru fyrstir með því nafni, svo
að vitað sé, Jón Ögmundarson Hólabyskup,
fæddur 1052, og sr. Jón svarti Þorvarðarson,
eyfirskur. Vinsældir nafnsins um víða veröld
rekja menn fyrst til Jóhannesar skírara og
Jóhannesar postula, sem kannski var líka
guðspjallamaður, en síðan hér á landi til fyrr-
nefnds Jóns Ögmundarsonar, Jóns Loftssonar
í Odda, mikils höfðingja sem dó 1197, og
ekki hefur Jón Arason byskup spillt fyrir,
þegar hann kom til. (Höfundur lærði þá sérk-
reddu af Haraldi Blöndal, að skrifa byskup,
þegar nefndir era þeir sem þá stöðu höfðu
fyrir siðaskipti, og er það ekki út í hött.)
Þegar einn frægasti Jón, sem uppi hefur
verið á íslandi, sat á biskupsstóli í Skálholti,
kallaður Vídalín vegna upprana forfeðra sinna
í Víðidal - og við hann kennd Jónsbók -
þegar hann hafði biskupsvöld í Skálholti, þá
var tekið fyrsta allsheijarmanntal á landi hér
og víst í Evrópu (1703). Var biskup þá að
vísu bókaður Þorkelsson að gömlu og réttu
íslensku lagi (reyndar var Þorkelsson stafsett
með Th). En þá vora Jónar orðnir yfrið marg-
ir; fjórði hver karlmaður hét Jón og ekkert
nema Jón. Aðeins tvö systkin voru þá tví-
nefnd, og getur þeirra síðar. Hæst komst hlut-
fall Jóna í ísafjarðarsýslu, og er með ólíkind-
um, 28,7%, svipað og John í Englandi á 17. öld.
Árið 1801, tæpri öld síðar, hafði Jónum
fækkað nokkuð, voru þá 4560, og nafnið enn
langalgengast meðal karla. Árið 1855 vora
Jónar 4827, fyrsta sætinu haldið með prýði
og hlutfallið 15,6%. Enn var fyrsta sæti hald-
ið 1910, en prósentan komin ofan í 9,7.
Margir frægir menn og ágætir hafa heitið
Jón á síðari tímum, svo sem Jón Sigurðsson
forseti. Tveir forsætisráðherrar báru þetta
nafn, fyrsti forsætisráðherra íslands, Jón
Magnússon, og eftirmaður hans Jón Þorláks-
son. Enn er að nefna leiðtoga íslenskra jafnað-
armanna um langa hríð, Jón Baldvinsson, og
einn biskup frá síðari tímum, Jón Helgason,
dáinn 1942. Þá mætti nefna vinsæl skáld eins
og Jón Thoroddsen og Jón Trausta, þó hann
væri reyndar skírður Guðmundur.
Árin 1921-1950 var Jón enn algengasta
skírnamafn sveina, en hlutfallstalan komin
ofan í 6,5%. í þjóðskránni 1982 era Jónar
6428 og nafnið heldur fyrsta sæti. Síðan fer
að draga úr, að vísu skírðir 129 Jónar 1960,
og þá heldur Jón ennþá toppsætinu. Síðan
hafa Þór og Öm farið fram úr, og Jón hefur
auk heldur mátt heyja harða baráttu við Má,
Frey og Inga. En Jón er seigur og hefur aft-
ur hafíst á toppinn (skírnarárg. 1995).
III. Krltlin
Kristín er grísk-latneskt, stundum með
endingu, Kristtna, og merkir kristin kona eða
sú Bem Kristur á að vemda. KrÍBtur, grísku
Christos, þýðir hinn smurði og er Útlegging
þeirra Grikkjanna á hebresku Messiah eða
Messías.
Kristín eða Kristína var helg mær og píslar-
vottur að fomu, víst á 4. öld, og messudagur
hennar varð 24. júlí. Víða tíðkast að böm séu
skírð eftir dýrlingi þess dags er þau fæðast.
Frá Kristínu segir í Heilagra meyja drápu
(frá því um 1400, held ég) og eru í því, sem
hér er upp tekið, ekki taldar allar hinar ótrú-
legu píslir sem hún þoldi:
Þrír höfðingjar þetta píndu
þrifligt sprund á allar lundir;
trúðurinn lét, sá er týndi dáðum,
tungu skera úr vífi jungu;
brúði hjó með sverði á síðu,
saklaus gjörði hún drottni þakkir.
Ástir fær af kærum Kristi
Kristína fyrir þrautir sínar.
Nafnið Kristín er talið hafa orðið skímar-
nafn hér á 13. öld í ætt Oddaveija sem
snemma vora djarftækir til erlendra nafna.
Einhveijar fyrstu Kristínar, sem sögur fara
af á íslandi, eru Kristín sú, sem var abbadís
á Stað í Reyninesi 1332, og Kristín nunna í
Kirkjubæ á Síðu, sú sem brennd var 1343,
af því að hún hafði, að sögn annála, „gefist
púkanum með bréfi“.
Á 14. og 15. öld var uppi Loftur ríki Gutt-
ormsson og orti ástarljóð til frillu sinnar, Krist-
ínar Oddsdóttur, og hafa þau ljóð orðið ending-
arbetri en þau sautján tonn af smjöri sem
hann lét eftir sig. Fræg var og sinnar tíðar
Vatnsfjarðar-Kristín Björnsdóttir Einarssonar
Jórsalafara. Hún dó 1458, „skörangskona",
stendur skrifað.
Líða nú stundir fram, og þegar Kristín
Stefánsdóttir Oddaklerks hafði lengi legið í
gröf sinni, móðir sr. Stefáns Ólafssonar í
Vallanesi, tóku íslendingar manntal sem fyrr
var fram komið. Reyndust Kristínar árið 1703
vera 704 og nafnið í sjöunda sæti kvenna
með 2,6 af hundraði.
Árið 1801 vora Kristínar 1031, og hafði
hækkað um tvö sæti, komin í fímmta, og enn
þyngdist sóknin, árið 1855 orðnar 1615, fjórða
sæti með 4,8%. Á 19. öld færðist mjög í vöxt
að minna á Krist í nafngiftum.
Svo var komið 1910, þegar Kristín Sigfús-
dóttir frá Helgastöðum í Eyjafirði sat við
skriftir og skammt var til þess að Kristín
Eggertsdóttir tæki fyrst kvenna sæti í bæjar-
stjóm Akureyrar, þá voru nöfnur þeirra orðn-
ar 2286, nafnið í þriðja sæti, þar sem það var
lengi, og prósentutalan 3,5.
Sóknin hefur haldið áfram. Árin 1921-1950
voru 2075 meyjar skírðar Kristín, 5,1%, árið
1960 141 mær og nafnið hafði rutt Sigríði
úr 2. sætinu, og er nú skammt til mikilla tíð-
inda, þegar Guðrúnu var rýmt úr hásætinu
eftir margra alda drottnun, í skírnárárgangin-
um 1976.
í þjóðskrá 1982 era Kristínar 4756, nr. 3
og með 3,8%. Sama ár eru skírðar Kristínar
87 meyjar, og 1985 eru þær 84 og nafnið í
2. sæti í þeim árgangi. Síðan hefur Kristín
verið á toppnum eða við hann.
Höfundurinn er fyrrverandi mennlaskólakennari
ó Akureyri
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 1996 1 3