Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.1996, Blaðsíða 3

LESBÖK MOIM.IMSIADSINS ~ MI\\I\(./IISHI{
27. TÖIUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
..!""............1--------------

Engin lognmolla
ríkir yfir leiklistinni í landinu. En þrátt
fyrir að leiklistin hér heima einkennist
öðru fremur af fjölbreytni má þó hvað
varðar efni og innihald greina rauðan
þráð í uppsetningum síðasta árs segir
Soffía Auður Birgisdóttir í grein sinni um
leikárið. Stærstur hluti verkanna fjallaði
á einn eða annan hátt um kyn eða kyn-
ferði: Um það hvað það þýðir fyrir ein-
staklinginn að vera karl eða kona, hvaða
takmarkanir kynið setur okkur eða hvaða
forréttindi það veitir okkur - allt eftir því
sem við á.
I Skálholti
eru nú haldnir sumartónleikar í tuttug-
asta og fyrsta skipti.„Sá mjói vísir, sem .
hinir fyrstu sumartónleikar voru, hefur
vaxið svo að nú eru Sumartónleikar í
Skálholtskirkju orðnir að virtri menning-
arstofnun á meðal okkar,“ segir Sigurður
Sigurðarson vígslubiskup í inngangsorð-
um að riti, sem gefið hefur verið út í til-
efni 20 ára afmælisins. Um þessa helgi
selja kantötur Bachs og fiðluverk svip
sinn á tónleikahaldið. Forsíðumyndin sýn-
ir Pál Hannesson bassaleikara á æfingu
fyrir tónleikana.
Leióin
úr Landmannalaugum í Þórsmörk hefur
verið nefnd „Laugavegurinn“ og hefur
orðið ein allra vinsælasta gönguleið á fjöll-
um. Tómas Einarsson skrifar um þessa
leið í tilefni þess að nú eru margir á ferð-
inni, en margt þurfti að gera áður en leið-
in yrði fær.
EIRÍKUR EINARSSON
MANNTAL Á HÆLI
Hin fomlega Guðrún af fólkinu á bænum er elst;
skárri er það seigja, að hún skuli ekki deyja;
við prjónana og bænimar kulvísu kellunni dvelst.
í fyrndinni þótti hún falleg og léttstíg og glöð;
en rauðeygð og lotin að lífsgleði þrotin,
nú getur hún tæplega staulast um stéttar og hlöð.
En hnyttin í svörum og kjarnyrt er kellingin enn,
og óbijálað minni um margvísleg kynni
við guðsorð og þjóðsögur, ættfræði og einstaka menn.
Já, gott var ég sá hana, heyrði hana og gaf henni gaum,
að andlegum gæðum og gagnlegum fræðum
hún auðgaði bömin, þeim fannst hún ei fátæk né aum.
í rökkrinu lýsti hún með Ijósi frá horfinni öld;
en kertið er runnið og rakið útbrunnið,
og mál er að hátta, því komið er langt fram á kvöld.
Eiríkur Einarsson fæddist □ Hæli 1885 og dó 1951. Hann lauk lögfræói-
prófi 1913, varð sýslumaður Arnesinga, útibússtjóri Landsbankans á Sel-
fossi og sat á Alþingi fyrir Árnesinga 1919-23 og aftur frá 1937 til 1953.
Ljóðabók hans, Vísur og kvæði, kom út 1951, seinna bindi á síðasta ári.
I henni er kvæðið um Guðrúnu Gísladóttur á Hæli, sem hér er birt. Athygl-
isvert er, að höfundurinn orti kvæðið aldamótaárið, og hefur þá verið
aðeins 15 ára.
Forsíðumyndina tók RAX af Páli Hannessyni bassaleikara á æfingu í Skálholtskirkju.
RABB
FYSNIN TIL
FRÓÐLEIKS
OG SKRIFTA
FLESTIR þekkja dæmi um ungt
fólk, sem margt er vel gefið
á einhvern hátt, en ætti frem-
ur að fara í verklegt nám en
bóklegt og mundi njóta sín
betur þar. En það er oft fyrir
misskilinn metnað foreldr-
anna að reynt er að ýta ungl-
ingunum út á bóknámsleiðina. Þegar verst
lætur verður útkoman aðeins tímaeyðsla
og vonbrigði. Ef áhugann vantar erfiðar
allt kerfið til einskis.
Ef áhuginn er hinsvegar eins og log-
andi eldur sem aldrei slokknar, eru allar
líkur á að háum markmiðum verði náð.
En það hefur ekki alltaf verið svo. í hinu
stéttskipta íslenzka samfélagi á síðustu
öld voru það langoftast börn embættis-
manna, presta og sýslumanna, sem áttu
kost á skólanámi og embættisframa.
Hinna beið hlutskipti vinnumennskunnar
þar sem hollt var talið ungum mönnum
að „togna á árinni“ á vertíðum unz þeir
gætu tekið við búhokri. Að bijótast út
úr þessu mynstri var nánast eins og
kraftaverk, en í nokkrum dæmum sem
ég hef rekizt á er það sameiginlegt, að
mæðurnar voru mun skilningsríkari þegar
eftir þessu var leitað.
Einar Jónsson myndhöggvari átti þess-
konar móður. Jóni bónda í Galtafelli þótti
hugmyndin um listnám Einars í Kaup-
mannahöfn fráleit, en það blasti líka við
að Einar yrði aldrei með hugann við bú-
skap. Á unglingsárum var hann um tíma
hjá séra Magnúsi Helgasyni á Torfastöð-
um. Afi minn, Gísli Guðmundsson, var þá
vinnumaður þar og sagði um þennan unga
frænda sinn, að það hefði hreinlega ekki
verið hægt að láta hann gera neitt til
gagns. Gróa í Galtafelli vissi betur af
móðurlegu innsæi og þegar hún hafði
unnið bónda sinn til fylgis við hina fjar-
stæðukenndu hugmynd, seldi hann jörð
sem þau áttu til að fjármagna námið.
Annar gáfaður ungur maður sem átti
samskonar skilningsríka móður var sveit-
ungi minn úr Tungunum, Hannes Þor-
steinsson þjóðskjalavörður. Bæði uppruni
og efnahagur höfðu samkvæmt hefðinni
varðað honum leið fjöldans til fátæktar í
búskaparbasli á einhveiju kotinu. En eðli
Hannesar kom skýrt í ljós þegar á barns-
aldri, enda virðist hann hafa verið óvenju-
legum gáfum gæddur. Þetta eðli var svo
sterkt; „fýsnin til fróðleiks og skrifta“
eins og Jón Helgason segir í Ijóði, var svo
áköf að ekkert gat stöðvað Hannes.
Foreldrar Hannesar, Sigrún Þorsteins-
dóttir og Þorsteinn Narfason bjuggu á
Brú, lítilli jörð við veginn þegar ekið er
frá Geysi að Gullfossi. Skammt frá bænum
rennur Tungufljót í flúðum niður af heið-
inni og þegar Hannes fæddist árið 1860,
var enn hátt í hálf öld þar til brú kom á
fljótið. Hann var elztur 11 systkyna - 5
þeirra dóu á barnsaldri- en sjálfur var
Hannes flogaveikur í æsku, skorti eðlilegt
afl hægra megin og nálega sjónlaus á
öðru auga.
Hannes hefur skrifað ævisögu sína og
í Blöndu skrifaði hann árið 1925 það sem
hér er eftir haft og þá í tilefni þess, að
Heimspekideild Háskóla íslands hafði
kjörið hann heiðursdoktor. í greininni lýs-
ir Hannes óslökkvandi menntaþrá sinni í
æsku. Faðir hans keypti Þjóðólf og dreng-
urinn bókstaflega drakk í sig efni blaðs-
ins, þar á meðal nöfn og uppruna allra
þeirra sem árlega luku prófi frá Lærða
skólanum. Hann heillaðist af mannfræði
og fyrstu kynni hans af þeirri grein hó-
fust þegar hann var 11 ára. Þá fékk hann
lánað á næsta bæ 11. bindi rita Lærdóms-
listafélgsins með prestatali Hannesar
biskups yfir Skálholtsumdæmi. Maður sér
fyrir sér nútíma ungling með þetta lesefni
í höndunum, en Hannesi á Brú fannst
hann hafa himin höndum tekið. Frost var
og kuldi en drengurinn hljóp í einum
spretti með bókina heim að Brú og inn í
smíðahús föður síns í frambænum. Þar
setti hann hina þráðu bók á hefilbekkinn
og sökkti sér niður í hana en fékkst ekki
til að koma inn í baðstofu til snæðings
fyrr en hann hafði svalað fróðleiksfýsn-
inni. Þetta prestatal lærði hann síðan al-
veg utanað.
Annar stórviðburður í uppvexti Hannes-
ar á Brú, var þegar hann náði í að láni
Árbækur Espólíns; þá 13 ára. Þremur
árum síðar fékk hann fleiri Árbækur
Espólíns lánaðar og sótti þær út að
Haukadal. Þá óð hann Tungufljót á Þver-
brekknavaði, sem var glapræði og lífs-
háski og hafði ríðandi maður snúið frá
fljótinu um morguninn. Bókunum kom
hann þurrum yfir, en sjálfur var hann
ískaldur úr jökulvatninu og blautur frá
hvirfli til ilja. En honum varð ekki meint
af og sökkti sér niður í bækurnar um leið
og hann var kominn í rúmið.
Við fermingu voru menn taldir í fullorð-
inna manna tölu og áttu að vera fullgild-
ir til flestra verka. En væntingar Hannes-
ar stóðu til annars. Hann segir í grein-
inni: „Eftir ferminguna vaknaði með
fullumkrafti löngun min til frekara náms,
en þar stóðu fyrir harðlæstar hurðir, fyrst
og fremst bágur fjárhagur foreldra minna,
en jafnframt þögul mótspyrna föður míns,
er ógjarnan mátti eða vildi missa mig frá
vinnu.“
Sigrún móðir Hannesar stóð með syni
sínum og kvaðst trúa því að draumar
hans rættust. Og þeir gerðu það, en fyrir
merkilega tilviljun. í októbermánuði 1879
fór Hannes ásamt fleirum með fjárrekstur
suður til Reykjavíkur. Hann hitti kunn-
ingja sinn, sem kominn var í prestaskól-
ann, í hópi annarra námsmanna á skóla-
lóðinni. Þeir tóku tal saman; Hannes
spurði um deili á nemendum sem ugg-
laust voni allir af kunnum presta- og
embættismannaættum. Nema hvað öllum
til undrunar gat fjárrekstrarmaðurinn úr
Tungunum þulið upp ættir þeirra, for-
mæður og forfeður. Svo mikið þótti þeim
til um þennan jafnaldra, sem ekki virtist
eiga kost á skólanámi, að þeir samþykktu
sama dag að kenna honum endurgjalds-
laust undir skóla og einn bauðst til að
gefa honum að borða.
Þarmeð var framtíð Hannesar á Brú
ráðin. Það var léttstígur ungur maður sem
hélt fótgangandi austur til að segja tíðind-
in: „Gladdist móðir mín hjartanlega yfir
þessu og óskaði mér allrar blessunar.
Faðir minn tók þessu þurrlega og talaði
fátt um, en hann sá, að ég var staðráðinn
í þessu, og að ekki tjáði að letja mig.“
Það hefði ekki borið árangur. Aftur á
móti varð ríkulegur árangur af námi
Hannesar. Hann átti eftir a_ð verða rit-
stjóri Þjóðólfs, þingmaður Árnesinga og
Þjóðskjalavörður.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ1996 3