Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.1996, Blaðsíða 12
VALDIMAR
LÁRUSSON
VIÐ
BRUNNINN
Um eyðimerkur leiðirnar lágu,
langt var í næsta skjól,
af sólbruna þjáður, af þorsta
kvalinn
þráði ég vatnsins ból.
Kverkarnar þurrar, varirnar
voru
sem vítis brennandi sár,
, klæðin rifin, skorpin og skítug,
af skelfingu felldi ég tár.
Loks komst ég eftir langa mæðu
að lítilli gróðurvin,
þangað ég skreiddist, skjögrandi
af þreytu
í skjól við björk og hlyn.
Ég litaðist um, og lagðist fyrir,
- leiðin var mér ekki kunn. -
En þarna ég fann mér til furðu
og gleði
fullan af vatni brunn!
Ég lá þarna í skugganum, lofaði
guð,
og leit yfir farinn veg.
Það var ömurleg ævisaga,
á ýmsan hátt furðuleg.
Þarna mér fannst ég finna og
skilja
ferðalag mitt í grunn.
Ég hafði fundið það, sem ég
þráði:
Þennan svalandi brunn!
Höfundur er leikari.
SIGURBORG
EYJÓLFSDÓTTIR
VÍK MILLI
VINA
Esjan hefur sig alla prýtt,
ennið er gulli vafið.
Um herðarnar liggur línið
hvítt,
létt er gegnsæja trafið.
JökuII í vestrinu brosir blítt,
bónorðið virðist hafið.
Þótt jökull hið ytra sé ís og
snjór,
er eldur við hjartarætur.
Hann órofatryggðum Esju sór,
ei án hennar huggast lætur.
En milli þeirra er mikill sjór
Þá meinbugi Esja grætur.
Þau eiga’ekkigull, samt eruþau
rík
á unaðsstundir er trúað.
Oft er á milli vina vík,
sem vonin ein getur brúað.
Astin er sæla, engu lík,
þótt oft hafi’hún sært og kúg-
að.
Höfundur er húsmóóir í Reykjavík.
ÍSLENSK MANNANÖFN 3
BJARNIOG MARIA
EFTIR GÍSLA JÓNSSON
Bjarni vísar til þeirrar óskar aó hreysti bjarnarins
fylgi nafninu. María er hinsvegar biblíunafn, tengt
Maríu guósmóóur, en aó auki eru nefndar fimm
aórar Maríur í Biblíunni.
VI. Bjarni
jarni er fornt norrænt nafn,
afar algeng-t í Noregi og á
Islandi, einkum fyrr meir hér
á landi, sem síðar sést. Dýrs-
heitið björn er talið merkja
hinn brúni. Bjöminn var
sterkur, og þegar maður er
nefndur eftir þessu dýri, má
ætla að í nafngiftinni felist óskin um að sá,
sem nafnið þiggur, megi búa yfir styrk bjarn-
arins. „Hreystihugmynd mun hafa legið í
nafninu,“ sagði sr. Jón á Stafafelli Jónsson,
einn fyrsti nafnafræðingur hérlendis.
Samsvarandi orð í fornri ensku getur líka
merkt kappi eða höfðingi, segir Ásgeir Blön-
dal Magnússon, en hann segir líka: „Bjarni
er eiginlega veik beyging af Björn.“ En í
Norsk personnamn leksikon er sagt að Bjarni
sé einna helst stuttnefni af samsetningum
sem hafa björn að síðara lið, svo sem Ás-
björn og Þorbjörn.
Nafnið Bjarni hefur fylgt íslendingum frá
öndverðu; tólf eru nefndir því nafni í Land-
námu og 18 í Sturlungu, en ekki bera það
neinir stórfrægir fornkappar.
Árið 1703 eru Bjarnar á öllu landinu 1029
og nafnið í 3. sæti karla og nær 4,5 af hund-
raði. Þegar hér var komið sögu, sat virðuleg-
ur öldungur, sr. Bjarni Gissurarson í Þingm-
úla í Skriðdal, í hárri elli, virtur og dáður
m. a. af kveðskap sínum. Mjög var Bjarna-
nafni misskipt eftir landshlutum 1703, t. d.
9,1% í ísafjarðarsýslu, en ekki nema 3% í
Skaftafellssýslu og 2,6% í Eyjafjarðarsýslu.
Nú myndi líklega Þórir J. Haraldsson
menntaskólakennari og bjarndýrafræðingur
spyija hvar helst hafi verið bjarndýra von,
og minna á forna hjátrú að björn drepi ekki
Björn, það er að bjarndýr ráðist ekki á þá
menn sem heita Bjarni eða Björn, hvernig
sem dýrin áttu nú að lesa á nafnskírteini
manna. En auðvitað vissu þau margt fyrir
sér.
Allt frá 1703 hefur mönnum með Bjarna-
nafni fækkað hérlendis að tiltölu, lengstum
svona hægt og bítandi, en Björn hefur sótt
á. Árið 1901, þegar Bjarni Thorarensen var
að lesa undir stúdentspróf og Bjarni afi hans
Pálsson landlæknir fyrir nokkru dáinn, þá
voru Bjarnar á íslandi 801, nafnið þá í 5.
sæti, og 1855, þegar Bjarni riddari Síverts-
en, skipasmiður, útgerðarmaður og kaup-
maður í Hafnarfírði, var látinn fyrir liðugum
20 árum, þá voru íslenskir Bjarnar 869 og
nafnið í 7. sæti. Ofan við voru Jón, Guðmund-
ur, Sigurður, Ólafur, Magnús og Einar.
Bjarni Þorsteinsson, amtmaður á Stapa, lifði
lengi eftir þetta manntal og komst á tíræðis-
aldur.
Árið 1910 hafði Bjarni þokast ofan í 8.
sæti, nafnið báru 879, eða 2,2%.
Skírðir nafninu Bjarni árin 1921-1950
voru 728, og nafnið hrapað ofan í 15. sæti,
og niður í 20. sæti í árganginum 1960.
Gátu nú ekki bjargað Bjarni á Leiti í Manni
og konu, eða Bjarni smiður í Fjallkirkjunni,
né heldur góðir menn sem stigu fótum á
jörð veruleikans, svo sem Bjarni Þorsteinsson
tónskáld, Bjarni Jónsson skáld frá Vogi,
Bjarni Sæmundsson náttúrufræðingur,
Bjarni Jónsson vígslubiskup og Bjarni Bene-
diktsson forsætisráðherra.
Svolítið hresstist Bjarni litla hríð og komst
í 14. sæti 1976, en sú dýrð stóð stutt. í þjóð-
skránni 1982 eru Bjarnar 1759, nafnið í 17.
sæti, og 1985 hafði það sigið ofan í 21.
sæti karla.
VII. Maria
María, einnig til í gerðinni Miriam, er úr
hebresku, en menn greinir á um merking-
una. Séð hef ég svo sundurleitar þýðingar
sem „óskabarn", „uppreisn“ og „hin fagra“,
kannski eftir því hvað hver vill. En ég læt
Jón Hilmar Magnússon ritstjóra á Akureyri
kenna mér. Hann er bæði biblíufróður og
nafnfróður, lærður á klassískar forntungur.
Hann hefur tjáð mér að hebreski orðstofnin-
inn mar-, mer-, mir tákni kvöl og sársauka,
en einnig kraft og styrk. Vegna samhljóða-
skriftar þeirra eystra var ekki alltaf auðvelt
að ráða í rétt sérhljóð.
Miriam er í Gamla testamentinu systir
Arons og Mósess. Maríur eru nefndar sex í
Biblíunni, og þrjár Maríur eru í hópi dýrl-
inga: María mær eða guðs-
móðir, María Magdalena
og María egypska, iðrandi
syndari 5. aldar, hafði verið
portkona og þoldi síðan
ótrúlegar píslir. Miklu
frægust er auðvitað hin
fyrst talda, sú sem engill-
inn Gabríel flutti frægan
boðskap: Ave María, gratia
plena, Dominus tecum
o.s.frv. , og er ég svo sem
ekki að segja að hann hafi
mælt á latínu. Um Maríu
Mey eru fjölskrúðugar bók-
menntir á tungu okkar,
frægust af því tagi Lilja
Eysteins og Rósa Sigurðar
blinds, en nöfnin hafa bæði
tákngildi Maríu. Eysteinn
Ásgrímsson orti meðal
annars í kvæði því sem all-
ir vildu kveðið hafa:
Máría, vertu mér í hjarta,
mildin sjálf, þvít gjarna vil-
dag,
blessuð, þér, ef mættig
meira,
margfaldastan lofsöng
gjalda.
sem hann og gerði.
Þá var Jón Pálsson Mar-
íuskáld, ribbaldi í klerka-
stétt 14. aldar, svo mikill
aðdáandi guðsmóður í ljóð-
BJARNAR á íslandi voru 801 þegar Bjarni
Thorarensen skáld var að lesa undir stúd-
entspróf 1801 og nafnið var þá í 5. sæti.
um, að hann fékk kenningarnafnið Maríu-
skáld, og ofbauð syni hans, sem brá þá til
öfganna hinumegin og var nefndur Finnbogi
Maríulausi.
Svo er sagt að María yrði snemma skírnar-
heiti meðal Norðmanna, í Heimskringlu eru
María nefndar bæði dóttir Haralds (III.)
harðráða konungs Sigurðssonar, þess er féll
1066, og svo dóttir Haralds gillikrists (IV.),
en öldum saman var víða svo mikil helgi á
nafni guðsmóður, að menn veigruðu sér að
nefna dauðlegar meyjar nafni hennar. Sum-
ar þjóðir fóru krókaleiðir fram hjá nafninu
sjálfu með því að skíra einhveiju því sem
minnti á hana. Spánveijar höfðu til dæmis
nöfnin Mercedes (hin miskunnsama), Ass-
unction (uppstigin til himna), Dolorez (hin
sorgmædda eða þjáða), á latínu Mater dolo-
rosa, það er móðirin sem pínist af sorg.
Síðar varð María skírnarheiti í háættum
Evrópu og komst í tísku. Tvær Skotadrottn-
ingar hétu María, miklu frægari María Stú-
art. Um svipað leyti var María af Medici
hafin til vegs í Frakklandi. Seinna voru á
hásæti María Theresía í Austurríki og dóttir
hennar María Antoinetta sem Frakkar guldu
rauðan belg fyrir gráan (eða kannski hvítan)
undir skrímslinu fallöxi.
Löngu fyrr en svo hörmulega færi, höfðu
Islendingar tekið að skíra Maríunafni. Þó
var hér engin með því nafni ótvíræðu 1703,
en á 18. öld þótti foreldrum okkar óhætt
að taka nafnið upp, enda hét drottning Frið-
riks VI. María Sofía Friðrika, og komust
seinni nöfn hennar líka í nokkra tísku.
Svo var komið 1801, að 91 íslensk kona
hét María, en þá voru Englendingar orðnir
svo harðir, að 24% kvenna þar í landi hétu
þessu nafni.
Á 19. öld varð hér gríðarleg fjölgun nafna
sem hófust á Guð-, Krist- og Jó-, og á ýms-
um Biblíunöfnum sem ekki voru á hveiju
strái um völl heilagrar ritningar. Komst nú
og María í mikla tísku og þó miklu fyrr og
hraðar norðan lands en sunnan. Árið 1855
voru margir tugir María í öllum sýslum norð-
anlands, en ekki nema ein í hvorri, Skafta-
fells- og Rangárvallasýslu. Síðan hófst stór-
sókn um land allt og linnir ekki enn. Árið
1910 var nafnið í 11. sæti kvenna með 2,1%,
langflestar þeirra fæddar í ísafjarðarsýslu,
en þó var í Ólafsvík á Snæfellsnesi fædd
fyrir fimm árum mærin María Einarsdóttir
sem við þekkjum sem söngkonuna Maríu
Markan.
Svo var komið um okkar daga, t.d. bæði
1982 og 1985, að þetta framandi nafn var
algengast í skírnarárgöngum meyja hérlend-
is, þó ekki nema í 7. sæti 1960 og 1976,
langoftast seinna nafn af tveimur. Það er
enn mjög ofarlega, en ekki alveg á toppnum.
Er nú reyndar mjög merkjanleg síðustu ár
mikil sókn nokkurra biblíunafna, svo sem
Aron, Daníel, Davíð, Eva, Sara og Rut. Ég
þykist kenna svipaða tilhneigingu í Dan-
mörku.
Höfundur er fyrrverandi menntaskólakennari.
Framhald í næstu Lesbók.
MARÍUR eru nefndar sex í Biblíunni, en miklu frægust þeirra
er María Guðsmóðir. Hún er í myndum ótai málara fyrri alda.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ 1996