Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Blaðsíða 10

KARLSSONUR ÆVINTÝRISINS - BJÖRN JÓNSSON RITSTJÓRI OG RÁÐHERRA - SÍÐARI HLUTI.
BARDAGA-
MAÐyR
í EÐLI SINU
EFTIR SVEIN SKORRA HÖSKULDSSON
í kosningabaráttunni sumarió 1908 hafói Björn lagt
á sig ofurmannlega vinnu og naumast unnt sér
svefns heilu vikurnar. Þaó var þreyttur foringi og
ekki heill heilsu sem valinn var ráóherraefni
uppkastsandstæóinga þegar Hannes Hafstein
FUNDURINN í barnaskólaportinu 1908. Björn Jónsson talar gegn „Uppkastinu".
VII
HVAÐ einkenndi blaða-
mennsku Björns Jóns-
sonar? Hversu fylgdi
hann fram þríþættri
stefnuskrá blaðs síns í
upphafi: þeirri að beijast
fyrir hugsjóninni um við-
reisn íslenskrar þjóðar
úr ánauð örbirgðar og óstjómar, fóstuijörð-
inni til viðreisnar og framfara, að fræða um
það, sem þarflegt er að vita, og að skemmta
á fallegan hátt.
Það er e.t.v. örðugt fyrir nútíma fólk að
setja sér fyrir hugskotssjónir þessi gömlu
íslensku blöð á síðara helmingi 19. aldar.
Ekki var hvert eintak meira en fjórar blaðsíð-
ur og oft var brot þeirra ekki öllu stærra
en hálf síða í því blaði sem lesandi þessarar
greinar hefur nú í höndum.
Beint skemmtunarefni var fyrst og fremst
framhaldssögur, einstaka sinnum frumsamd-
ar sögur íslenskra höfunda, en langoftast
þýddar. Bjöm þýddi Qöldan allan af erlendum
smásögum og stuttum skáldsögum í blað
sitt, en einnig fróðleiksþætti um ýmis menn-
ingarsöguleg efni. Þá birti hann þar einnig
frásagnir og þjóðlegan fróðleik íslenskra
manna. Þessar sögur og þætti gaf hann síð-
an út sérprentað undir heitinu Sögusafn ísa-
foldar. Kom það út í 18 bindum á áranum
1889-1908 og naut mikilla vinsælda. Þær
sögur, sem Bjöm valdi í blað sitt, vora marg-
ar af því tagi sem kalla mætti iétt-klassísk-
ar, bjuggu einatt yfír spennu frásagnar án
þess þó að þjóna reyfarahættinum einum.
Og mikilvægur þáttur hinnar „fallegu
skemmtunar" var stflbragð þýðandans. Allir,
sem um blaðamennsku Bjöms Jónssonar
hafa skrifað, lúka upp einum munni um ást
hans á íslensku máli og snilldartök hans í
stíl. Þegar Sögur Isafoldar vora gefnar út
öðra sinni í ijóram bindum 1947-50 til styrkt-
ar Minningarsjóði Bjöms Jónssonar - Móður-
málssjóðnum samdi Sigurður Nordal eftir-
mála við fyrsta bindið þar sem hann sagði
m.a.:
Stfll hans var rammþjóðlegur, kjammikill
og svo sérkennilegur, einkum á síðari
áram hans, að nær því hver setning, sem
hann skrifaði, mátti heita auðþekkt. Menn
lærðu ósjálfrátt heilar klausur úr greinum
hans, og eru þær enn mörgum manni af
hinum eldri kynslóðum í fersku minni.
Af umhyggju hans fyrir meðferð móður-
málsins stafaði áhugi hans á samræmingu
stafsetningar, en hún var mjög á reiki fyrir
aldamótin. Var hann helsti áhrifamaður og
höfundur svonefndrar blaðamannastafsetn-
ingar og henni til styrktar samdi hann /s-
lenska stafsetningarorðabók sem kom út
1900. Annað nytjaverk til eflingar íslensku
máli vann hann með útgáfu orðabókar 1896
er bar titilinn Ný dönsk orðabók með íslensk-
um þýðingum. Slík útgáfa gegndi öðram
þræði þjóðemispólitískum tilgangi, var líkleg
til að vinna nokkum bug á dönskuslettum í
íslensku máli. Framhöfundur bókarinnar var
Jónas Jónasson, en Bjöm lagði ómælda vinnu
i endanlega gerð hennar.
Að skemmta mönnum á fallegan hátt,
sagði Bjöm í ávarpi sínu. Þegar við lesum
deilugreinar í þessum gömlu blöðum frá alda-
mótunum síðustu hlýtur sú hugsun að
hvarfla að okkur að vopnaviðskiptin sjálf,
vígfímin í orðasennum, hafi a.m.k. verið
höfundunum skemmtun í sjálfri sér og oftar
en ekki tókst þeim að virkja lesendur sína
til að njóta unaðar af þátttöku í leiknum.
Þessar greinar vora einatt persónulega ill-
skeyttar og ósvífnar, sárlega meiðandi, enda
enginn skortur á meiðyrðamálum milli rit-
stjóranna. Bjöm var einskis eftirbátur í þess-
um leik og þó mörgum kurteisari. Uppnefni
vora gjaldgeng mynt á þessu torgi. Sjálfur
bjó hann við nöfn eins og „sá vondi“ eða
„sá illi“, ellegar að hann var kallaður „Axla-
Bjöm“, meður því að hann bæri kápuna á
báðum öxlum. Höfuðandstæðing sinn til
margra ára, Hannes Þjóðólfsritstjóra, kallaði
Bjöm aftur á móti „durg“ og þótti blað hans
vera „durgslegt". Sjálfsagt hafa lesendur
haft af þessu skemmtun, hvað sem um feg-
urð_ hennar má segja.
ísafold átti að fræða um það sem þarfiegt
er að vita. Þegar gömlu blöðin fyrir aldamót
era skoðuð verður ekki sagt að fréttaþáttur
þeirra sitji í fyrirrúmi. Það skipar hugsjóna-
baráttan, greinar um stjómmál og landsins
gagn og nauðsynjar. ísafold gerðist þó fljót-
lega meira fréttablað en flest önnur og kynni
að vera ein skýringin á vinsældum hennar.
Um leið varð hún mesta auglýsingablaðið.
Þegar kemur fram yfir aldamótin taka þær
stundum meira en helming af rými blaðsins.
í þessari þróun birtist útbreiðsla þess, áhrifa-
máttur og vald. Fréttir ísafoldar era lengi
framan af örstuttar og gagnorðar. Stundum
er kvartað yfir stuttleik og yfírborðsleik nú-
tíma sjónvarpsfrétta. Þær eru þó oft hreinar
langlokur borið saman við fréttir ísafoldar
og samtíma blaða hennar. Fréttimar í ísafold
kunna stundum að minna á gamlar annáls-
greinar. Ein setning getur birt mikinn harm-
leik, varpað ljósi yfir vítt svið. Yfírleitt fjalla
fréttir blaðsins ekki um hégómamál, en þær
sýna okkur breytt mat á viðburðum. Þeirri
þjóð, sem flengist árlega til að liggja á sand-
ströndum Suðurlanda, og þeim kontóristum,
sem fara vikulega til útlanda á skrifræðis-
fundi í nafni alþjóðasamvinnu, kann að þykja
það ómerkileg frétt hvaða stúdentar, iðnaðar-
menn og kaupmenn komu með póstskipinu
síðast frá Kaupmannahöfn. Þetta var þó mik-
ill atburður um síðustu aldamót og sigldir
menn af öðra sauðahúsi en aimúginn.
VIII
Þó að þáttur fræðslu og skemmtunar
ætti án efa mikinn hlut að vinsældum ísa-
foldar vora það greinar hennar um hugsjóna-
efni og pólitísk baráttumál sem gerðu hana
að því stórveldi sem hún varð um og upp
úr síðustu aldamótum.
Eins og fyrr var á drepið er naumast
unnt að tala um eiginlega flokkaskiptingu í
íslenskum stjómmálum fyrstu tvo áratugina
sem ísafold kom út. Þorri þingmanna fylgdi
Jóni Sigurðssyni að málum. Kjami minni
hlutans vora hinir konungkjörnu þingmenn.
Með árinu 1881 hefst það skeið sem kennt
hefur verið við baráttuna fyrir endurskoðun
stjómarskrárinnar er beindist að því að fá
af henni sniðna þá vankanta sem Islending-
ar töldu versta. Oddviti þeirrar baráttu gerð-
ist Benedikt Sveinsson og framan af studdi
ísafold hann einarðlega. Þó að blaðið væri
þannig í stjórnarandstöðu um kjarna póli-
tískra átaka þessara ára átti Bjöm það til
að taka svari stjórnvalda að því er tók til
einstakra embættisgerða. Mestra óvinsælda
mun hann hafa bakað sér og blaði sínu er
hann hélt uppi vömum fyrir gerðir landshöfð-
ingja í málaferlunum gegn Skúla Thoroddsen
sýslumanni á fsafírði er hann var settur af
embætti án saka og ekki unnt réttmætrar
uppreisnar að fenginni sýknu. Verður sú
afstaða Bjöms trauðla skýrð með öðra en
hreinni persónulegri andúð hans á Skúla.
Auðvitað ritaði Bjöm um mörg framfara-
mál og pólitísk mál önnur en stjómarskrár-
deilumar við Dani á þessum áram. Hann
studdi Benedikt Sveinsson i baráttu hans
fyrir stofnun háskóla á íslandi. Hann ritaði
um nauðsyn bættra samgangna og gerð
hafnar í Reykjavík sem og eflingu fískiskipa-
stóls landsmanna. Mannúðarmál lét hann
mjög til sín taka. í andstöðu við almenningsá-
lit tók hann svari Hjálpræðishersins, þegar
sá félagsskapur tók að stunda hér trúboð
sitt og líknarstörf, og fræg varð framganga
Bjöms til hjálpar nauðstöddu fólki eftir land-
skjálftana miklu á Suðurlandi 1896.
Fyrsti vísirinn að þeirri flokkaskiptingu,
sem síðar varð, kom fram á Alþingi 1889
með svonefndri „miðlun“. Eftir árangurs-
lausa stjórnarskrárbaráttu þing eftir þing
báru nokkrir þingmenn fram málamiðlunar-
tillögur er áttu að gera samþykkt nýrrar
stjórnarskrár aðgengilegri fyrir Dani. Gegn
þessu snerist Benedikt Sveinsson og fylgis-
menn hans af fullkominni hörku. í deilunum
um miðlunina komu fram þau einkenni
stjórnmálaritstjórans Björns Jónssonar sem
síðar áttu eftir að einkenna aðferðir hans í
átökum um stórmál. í upphafí fór hann sér
hægt, skoðaði málefni frá ýmsum hliðum.
Sá háttur hans kann að hafa aflað honum
þess álits að hann bæri kápuna á báðum
öxlum. Eftir því sem deiíur svo elnuðu varð
afstaða Björns skýrari og oft fór svo að lok-
um að hann gekk öllum framar af hörku
og bardagagleði til stuðnings þeim málstað
er hann fylgdi. Slík varð afstaða hans til
miðlunarinnar, nokkuð tvíbent í upphafi en
eindreginn stuðningur í lokin.
í hita leiksins gat Björn orðið einstreng-
ingslegur og einsýnn. E.t.v. var ósveigjan-
leiki veikasti eðlisþáttur hans sem stjórn-
málamanns. Eftir að hann hafði tekið af-
stöðu og var kominn fram á vígvöllinn sveigði
hann naumast af leið. Þessi þrákelkna ein-
sýni gat komið fram í ómerkilegustu smá-
munum og valdið aðhlátri eins og þegar
hann varði mistök í myndbirtingu blað eftir
blað og hélt því fram að gat í kletti vestur
við Snæfellsnes væri Dyrhólagatið. Að þess-
um þætti í fari hans víkur sonur hans, Sveinn
forseti, í Endurminningum sínum:
Hann var bardagamaður í eðli sínu; forna
orðið „gunnreifur“ var eitt af uppáhalds-
orðum hans, enda átti það vei við hann
sjálfan. Hann var geðríkur og geðið hreif
hann stundum lengra en mörgum þótti
rétt.
Eftir að Valtýr Guðmundsson kom fram
með hugmyndir sínar til lausnar stjórnar-
skrárdeilunni 1895 og lagði þær fram á Al-
þingi 1897 þar sem gert var ráð fyrir íslensk-
um ráðgjafa með setu í Kaupmannahöfn
varð loks ótvíræð flokkaskipting í íslenskum
stjórnmálum. ísafold gerðist höfuðmálgagn
valtýinga og Bjöm einhver mestur áhrifa-
maður í þeim flokki þó að ekki sæti hann á
þingi.
Reyndar er mjög athyglisvert að skoða
þessa flokkaskiptingu. I Heimastjórnar-
flokknum, sem svo kallaðist, var hin gamla
yfírstétt íslenska embættiskerfisins mikils
ráðandi. Talað var um „landshöfðingjaklík-
una“ og „landsbankaveldið" og í ferð með
henni var öflug fylking bænda sem tengdist
vaxandi samvinnuhreyfíngu. Þessi flokkur
hafði hins vegar uppi róttækari kröfur á
hendur Dönum í stjórnarfarslegum efnum.
í flokki valtýinga, sem kölluðu sig Framfara-
flokk og síðar Framsóknarflokk, vora upp-
reisnarmenn gegn gamla valdakerfínu. Þeir
börðust fyrir nýjungum í atvinnulífi, við-
skiptalífí og fjármálastjórn. Ýmislegt í hug-
myndum þeirra bendir í átt til þeirra fijáls-
hyggjukenninga er sett hafa mark sitt á
stjórnmál í okkar heimshluta á síðustu áram.
Þannig beittu þeir sér fyrir frelsi í viðskipt-
um, tæknivæðingu sjávarútvegs og síðast
en ekki síst fyrir auknu fé til íslenskra at-
vinnuvega með öflun erlends fjármagns, en
til þess var íslandsbanki settur á fót. Við
stofnun hans átti Bjöm Jónsson úrslitaat-
kvæði með meðalgöngu sinni við erlenda fjár-
málamenn. Auðvitað var honum líka ætlað
að skáka „landsbankaveldinu“.
IX
Eftir fjögurra ára deilur um valtýskuna
fór svo að stjórnarskrárfrumvarp, sem
byggðist á þeim hugmyndum, var samþykkt
á Alþingi 1901. Hefði mátt ætla að Valtýr
Guðmundsson yrði fyrsti íslenski ráðherrann
með setu í Kaupmannahöfn. Skjótt skipast
þó veður í stjómmálum. Sama ár komst þing-
ræði loks á í Danmörku með valdatöku
Vinstri manna og þeir samþykktu búsetu
íslensks ráðherra í Reykjavík með ábyrgð
fyrir Alþingi. í kjölfar þess unnu heima-
stjómarmenn mikinn kosningasigur og
Hannes Hafstein tók við völdum 1904.
Flokkur Bjöms hafði beðið ósigur og sek-
ur er sá einn er tapar. Þeim miskunnarlausa
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 1996