Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Blaðsíða 11

dómi sögunnar hafa valtýingar mátt sæta.
Þó að Valtýr Guðmundsson opnaði nýjar leið-
ir í stjórnarskrárdeilunni, sem að lokum lágu
til heimastjórnar, hefur stefna hans löngum
í huga þjóðarinnar verið tengd við undan-
slátt og hentistefnu.
Nú hófst hins vegar síðasta og glæstasta
skeið Björns Jónssonar sem stjórnmálarit-
stjóra. Undir stjórn hans varð ísafold það
skelegga stjórnarandstöðublað sem hún í
öndverðu var stofnuð til að vera. Þó að Björn
sæti ekki á þingi var hann í reynd áhrifa-
mesti stjórnarandstæðingurinn. Slíkt var
áhrifavald blaðs hans orðið.
Um sömu mundir og Hannes Hafstein tók
við ráðherradómi 1. febr. 1904 var Björn á
heimleið frá langri sjúkrahússvist í Kaup-
mannahöfn. Lenti hann í miklum hrakning-
um, er skip hans strandaði við Færeyjar, og
birti eftir heimkomu sína fróðlega frásögn
af ferðalaginu. Var hún gefin út sérprentuð
1963, Færeyjapistlar. Skömmu eftir komuna
til Reykjavíkur flutti hann ræðu er birtist á
forsíðu ísafoldar 23. mars 1904 undir titlin-
um „ísland hið nýja“. Hann fagnaði þeim
tímamótum er heimastjórnin markaði í sögu
þjóðarinnar og kvaðst vilja bera fram þrjár
óskir henni til handa við upphaf nýrrar ald-
ar. Fyrst að íslendingar mættu verða „hin
ljóssæknasta þjóð í heimi“. Hann útskýrði
þessi orð svo:
Vér getum látið í þeirri merkingu opnar
standa allar dyr, þær er vita mót austri
og suðri, mót blessaðri sólinni í upprás
hennar og hádegisstað, en haft hinar
harðlokaðar, þær er snúa í kuldaáttina
og myrkurs, hlaðið öflugan skjólgarð fyr-
ir norðannæðingnum og kólgunni, - í
andlegri merkingu.
Vér getum leitað meiri samblendni við
aðrar þjóðir en vér höfum gert, einkum
þær sem næstar oss eru líkamlega og
andlega. [- - -]
Oss er því alveg óhætt að hætta að
miklast af einangruninni, þykjast af því,
að flest með oss sé því ólíkt og frábrugð-
ið, er gerist annars staðar.
Önnur ósk hans var sú „að vér værum
orðin hin menntaðasta þjóð í heimi“. Hann
greip til jarðyrkjulíkinga. „Meingrýti
heimsku og hleypidóma verður að pæla upp
eðaþásprengja[. . .]. Fúamýrar þekkingar-
káksins verður að ræsa fram [. . .]. Og
stinga verður á grænmosadýjum vanþekk-
ingar-gorgeirsins.“ Sagði síðan:
Þeir mega ekki vera of mjúkhentir, sem
þar vilja láta eitthvað undan sér ganga,
og þeir mega ekki kippa sér upp við það,
þótt hljóð heyrist einhvers staðar.
Gijótsprengingum fylgja hvellir, og
gijótflögurnar fljúga í ýmsar áttir. Vér
könnumst við það blaðamennirnir, þegar
þeir, sem horft hafa á, flýja þá í ýmsar
áttir og þora hvergi nærri að koma.
Loks óskaði Björn Islendingum þess „að
vér værum orðin hin trúræknasta þjóð í
heimi“. í því sambandi er vert að geta þess
að öllum heimildum ber saman um einlæga
og alvarlega trúhneigð Björns Jónssonar. Á
næstu misserum snerist hann til fylgis við
spíritista, vafalaust fyrir áhrif frá Einari
Hjörleifssyni Kvaran, og tók þátt í miðils-
fundum þeirra. Voru þær athafnir óspart
hafðar að skotspæni háðs og spotts af hálfu
pólitískra andstæðinga þeirra.
Ekki þurfti undan því að kvarta næstu
árin að andstöðu Björns við stjórn Heima-
stjórnarflokksins fylgdu ekki sprengingar og
hvellir og enginn var skortur gijótflugs í
ýmsar áttir.
Þess er ekki kostur hér að rekja þá and-
stöðu, en aðeins skal minnt á þau tvö mál
sem sýna best hvílíkt var orðið áhrifavald
Jsafo/darundir ritstjórn Björns. Annað þeirra
er símamálið sem svo hefur verið kallað.
Þegar lagning ritsíma til íslands kom fyrst
til umræðu var Björn talsmaður þeirrar fram-
kvæmdar í blaði sínu. Þegar tilboð kom fram
frá Mikla norræna ritsímafélaginu um lagn-
ingu var hann í fyrstu hikandi, en þegar svo
Hannes Hafstein hafði gert samning við fé-
lagið brást Björn við af fullri hörku gegn
honum og þeim fjárskuldbindingum, sem
hann fól í sér, og taldi hentara að sambandi
við útlönd yrði komið á með loftskeytum.
Þegar samningurinn kom til umræðu og
staðfestingar á Alþingi sumarið 1905 var
Björn með blaði sínu búinn að píska upp
þvílíka andstöðu að á þriðja hundrað bændur
af Suðurlandi og úr grannsveitum Reykjavík-
ur riðu til höfuðstaðarins um hásláttinn til
að andmæla gerðum ráðherrans. Til slíks
upphlaups gætinna bænda hefur þurft mik-
inn sefjunarmátt og á sér fáar hliðstæður í
sögunni.
Hitt málið markar risið á stjórnmálaferli
Björns Jónssonar. Það eru uppkastskosning-
arnar 1908. Þær snerust um „uppkast að
BJÖRN Jónsson í einkennisbúningi
ráðherra.
lögum um ríkisréttarsamband Danmerkur
og íslands“ er leysa skyldu af hólmi stöðulög-
in frá 1871 sem enn voru í gildi en íslending-
ar höfðu aldrei samþykkt. Að þessu upp-
kasti stóð af hálfu íslendinga sjö manna
nefnd undir forsæti Hannesar Hafsteins sem
í voru þrír heimastjórnarmenn og þrír stjórn-
arandstæðingar. Nefndin varð sammála að
undanteknum Skúla Thoroddsen einum sem
taldi frumvarpsuppkastið hvergi nærri
tryggja rétt íslendinga í mikilvægum atrið-
um. I kosningabaráttunni riðluðust fylkingar
allra flokkanna, en Björn og Skúli voru ótví-
ræðir foringjar andstöðunnar ásamt urigum
stjórnmálamönnum, sem voru að koma fram
á sjónarsviðið, Bjama Jónssyni frá Vogi og
Benedikt Sveinssyni. Á þá sveifina snerist
einnig hinn gamli höfuðandstæðingur ísa-
foldar, Hannes Þorsteinsson ritstjóri Þjóð-
ólfs, með miklum áhrifaþunga.
Af því er skemmst að segja og alkunnugt
að í þessum kosningum urðu meiri hvörf en
fyrr og síðar í íslenskri stjórnmálasögu. Til
Álþingis voru kjörnir 25 uppkastsandstæð-
ingar, en aðeins 9 fylgjendur þess. Nú hafði
Björn aftur boðið sig fram til þings og var
kjörinn þingmaður Barðstrendinga. Magnús
Jónsson telur í Sögu íslendinga að á þessum
árum hafi ísafold orðið „að mesta stórveldi
landsins". Hann telur og að stjórnarandstaða
Björns hafi náð „hámarki, þegar hann, meira
en nokkur einn maður annar, fær „uppkast-
ið“ 1908 fellt og sópar út úr þinginu einum
sterkasta stjórnmálaflokki, sem hér hefir
starfað."
Sú stund hlýtur að hafa verið stoltust á
pólitískri ævi Björns Jónssonar er hann leit
yfir vígvöllinn sem sigurvegari að lokinni
þessari orrustu.
X
Annað er að sigra, hitt að neyta sigurs-
ins. Samheijum Björns Jónssonar í kosninga-
baráttunni sumarið 1908 ber saman um það
að þá hafi hann lagt á sig ofurmannlega
vinnu og naumast unnt sér svefns heilu vik-
urnar. Það var þreyttur foringi og ekki heill
heilsu sem valinn var ráðherraefni uppkasts-
andstæðinga þegar Hannes Hafstein sagði
af sér á næsta þingi. Að baki honum stóð
ekki heldur einhuga flokkur þó að andstaðan
við uppkastið sameinaði þá í hita kosning-
anna. Líka voru menn í þeim flokki er töldu
sig betur til ráðherra fallna en ritstjórann
sem var nýliði á þingi þrátt fyrir langa póli-
tíska baráttusögu og stutta þingsetu fyrir
Strandamenn þijátíu árum fyrr.
Ráðherradómur Björns færði honum ærið
mótlæti en gaf honum þó jafnframt tæki-
færi til að vinna verk sem veitt hafa þessum
gamla baráttumanni gleði. Svo hefur vænt-
anlega verið um samþykkt laganna um bann
við innflutningi á áfengi, en jafnhliða því
að fella uppkastið lýsti meiri hluti kjósenda
sig fylgjandi slíku banni. Þá hefur það verið
ánægjulegt fyrir gamla lagastúdentinn, sem
endur fyrir löngu hafði samið einhveija sína
fyrstu ritgerð um nauðsyn þess að koma á
stofn lagaskóla á íslandi og síðar stutt tillög-
ur Benedikts Sveinssonar um háskóla, að
geta nú orðið til þess að fá samþykkt lög
um Háskóla íslands þó að þau væru að
mestu undirbúin í tíð forvera hans á ráð-
herrastóli.
Fyrstu og mestu vonbrigði Björns sem
ráðherra hafa væntanlega verið að Danir
reyndust með öllu ófáanlegir til að fallast á
nokkrar breytingar á uppkastinu sem and-
stæðingar þess á íslandi vildu ná fram. Þær
aðstæður ollu ókyrrð og undiröldu í flokknum
að baki honum þegar þeim áróðri var líka
óspart beitt að hann hefði snúið við blaðinu,
væri tekinn að skríða fyrir Dönum, en hefði
beitt Dananíði í kosningunum.
Það mál, sem öðrum fremur varð honum
þó að falli, voru afskipti hans af stjórn og
málefnum Landsbanka íslands. Flokksmenn
Björns töldu bæði stjórn bankans ábótavant
vegna tapaðra lána og hlutdrægni beitt í
lánveitingum þar sem Tryggvi Gunnarsson
bankastjóri, móðurbróðir Hannesar Haf-
steins, hyglaði heimastjórnarmönnum. Þegar
Björn skipaði rannsóknarnefnd til að kanna
starfsemi bankans virðist hann hafa gert það
af hlutlægni og unnið í góðri trú. Á hinu
hefur naumast fengist fullnægjandi skýring
að nokkrum mánuðum síðar setti hann
bankastjórnina fyrirvaralaust af svo sem
væri hún sek um misferli. Kynni hann þar
að hafa goldið óheppilegrar ráðgjafar, e.t.v.
þess manns sem hann setti bankastjóra í
stað Tryggva. Þetta mál kveikti þann eld,
sem ekki slokknaði, og lauk svo að hluti
flokksmanna Björns tók höndum saman við
Heimastjórnarflokkinn og samþykkti van-
traust á hann sem ráðherra og sagði hann
af sér 14. mars 1911.
Vissulega ber margt í sögu Björns Jóns-
sonar síðustu árin og sérstaklega framganga
hans í „Landsbankafarganinu" einkenni hins
klassíska harmleiks þar sem hetjan vinnur
óvitandi að falli sjálfrar sín. Áþekka sýn
hefur Einar Hjörleifsson Kvaran er hann
segir:
Mér finnst það eitt með því harmleiks-
kenndasta, sem ég hefi séð á ævi minni,
að B.J., sem áreiðanlega var með mestu
verkmönnum landsins, skyldi bresta
vinnuþróttinn, þegar honum reið einna
mest á honum, þegar hann var kominn í
æðstu og vanþakklátustu stöðu þjóðarinn-
ar.
Samt hvílir líka yfir sögu hans ljómi ævin-
týrsins um karlssoninn sem vann konungs-
ríkið. Og ekki það ljós eitt. Yfir sögu hans
og störf ber birtuna af lífstrú 19. aldar,
þeirri trú að mögulegt væri að bæta heim-
inn, gera líf manna fegurra og betra. Hann
hafði vilja og hugrekki til að starfa í þeirri
trú og þessvegna varði hann „kröftum sínum
fóstuijörð vorri til viðreisnar og framfara“
eins og hann sagði í ávarpsorðum Isafoldar.
Heimildir:
Bergsteinn Jónsson. Tryggvi Gunnarsson. IV bindi. Rvk. 1990.
BjömJónsson 8. okt. 1846 - 24. nóv. 1912. Minningarrit. Rvk. 1913.
Einar Hjörleifsson. „Björn Jónsson". Merkir íslendingar. II.
Rvk. 1947.
Klemens Jónsson. Fjögur hundruð ára saga prentlistarinnar á
íslandi. Rvk. 1930.
Launráð og landsfeður. Bréfaskipti Bjöms Jónssonar og Valtýs
Guðmundssonar. Rvk. 1974.
Lúðvík Kristjánsson. Jón Sigurðsson og Geimngar. Rvk. 1991.
Lýður Bjömsson. Björn ritstjóri. Rvk. 1977.
Magnús Jónsson. Saga íslendinga. Níunda bindi. Rvk. 1957.
Sigurður Nordal. „Eftirmáli". Sögur ísafoldar. I. bindi. Rvk. 1947.
Sveinn Bjömsson. Endurminningar Sveins Bjömssonar. Rvk. 1957.
Vilhjálmur Þ. Gíslason. Blöð og blaðamenn 1773-1944. Rvk. 1972.
Höfundur er prófessor vió Hóskóla íslands.
„Meingrjti heimsku oghleypidóma veröuraö
pœla upp eöaþá sprengja... Fúamýrar
þekkingar-káksins veröuraö rcesafram ... og
stinga veröur á grœnmosadýjum
vanþekkingar-gorgeirsins. “
Björn Jónsson.
ÓLÍNA
ÞORVARÐARDÓTTIR
VEFUR
DARRAÐAR
Nóttin vakir á daginn
og vinnur
bak við birtutjöldin
spinnur
himnunum glitofið klæði
aisett glóandi perlum
leggur gagnsæja þræði
í myrkrið
- bíður
í svörtum möskva
jarðarbörnin
stíga dansinn
með eitur í æðum
spuna í eyrum
ólmast og engjast
í dansinum villta
þyrlast og snúast
hraðar, hraðar. . .
dansa þau nóttina tryllta.
Dagurinn sefur
en nóttin vakir
og vinnur
hún spinnur.
EKKI LENG-
UR BARN
Þú ert barn
á hvítum bekk
í skrýtinni lykt
og skellibjörtu ljósi.
Kvið þinn strjúka hendur
á ókunnugri konu
og þú ert barn
í svörtu gini sársaukans
Öskur þitt
slítur af sér raddböndin
og ryður sér leið
Maaaa-a-a-a-m-m-m-a-a-aaa!!!
Þagnartjaldið
þykkt og hvítt
mjúklega skorið í sundur
af mjóum gráti
lágværu skarki
og rödd sem segir:
Til hamingju með drenginn.
Og þú
ert ekki lengur barn.
Höfundur er þjóðfræðingur.
UNNUR MARÍA
BERGSVEINSDÓTTIR
UNNUSTA
HINS FALLNA
í vor lagði lestin af stað,
hundruð okkar biðu á brautarpallin-
um.
Eg sá ekki sól sumarsins
og uppskar engar vonir um haustið.
I stað nærveru þinnar barst okkur
bréf,
-dreyri þinn rann fyrir kraft föður-
landsins,
kuldinn frysti tárin á hvörmum mér.
Næsta vor uxu engin blóm.
Höfundurinn er ung stúlka í Borgarnesi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 1996 1 1