Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1997, Blaðsíða 4

SÚ ÆTT, sem sökum
gáfna og andlegs
glæsileika hefur borið
af öðrum ættum hér-
aðsins og jafnvel alls
landsins, er sú sem
tengd er við Víðidals-
tungu og komin af
dætrum Jóns lögmanns Sigmundsson-
ar. Virðast gáfur og visindaáhugi hafa
hreinræktast og orið mjög kynfastur
eiginleiki i þessari gömlu mennta-
mannaætt, því að ættir langflestra
íslenskra náttúrufræðinga og lækna
allt fram á miðja síðustu öld má rekja
til dætra Jóns lögmanns, en auk þess
eru komnir af þeim ýmis stórskáld og
andans menn.“ Svo segir Páll Kolka
læknir í Föðurtúnum og tínir til ýmsa
merka karlmenn sem komnir eru af
þessari ætt. Einn þessara manna var
Jón Thorstensen landlæknir og þegar
leitað er aftur í aldir til forfeðra hans
má merkja mörg einkenni sem hafa
fylgt þessari ætt og koma vel fram
hjá Jóni Thorstensen.
Jón var fæddur á Kúfustöðum í
Svartárdal 7. júní 1794 sonur hjón-
anna Þorsteins Steindórssonar og
Margrétar Jónsdóttur. Móðurætt Jóns
er lítt kunn en föðurættin er auðrakin
og hann er sjötti maður í beinan karl-
legg frá Þórði Þorlákssyni á Marðam-
úpi í Vatnsdal. Þórður á Marðamúpi
var bróðir Guðbrandar Hólabiskups
en þeir vom synir séra Þorláks Hall-
grímssonar sem var seinni maður
Helgu Jónsdóttur lögmanns Sig-
mundssonar í Víðidalstungu. Sonur
Þórðar var Þorlákur á Marðamúpi og
sonur hans Guðmundur á Stóruborg.
Guðmundur var kvæntur Hólmfríði
Jónsdóttur í Einarslóni af ætt Þórðar
lögmanns Guðmundssonar. Þorlákur
Guðmundsson bjó einnig á Stómborg
og kona hans var Þórdís Bjarnadóttir
en sonur þeirra var Steindór á Gils-
stöðum. Þorsteinn faðir Jóns var sonur
Steindórs og konu hans Kolfinnu Jóns-
dóttur. Bræður Þorsteins Steindórs-
sonar á Gilsstöðum voru Þorlákur og
Mynd: Árni Elfar
JÓN Thorstensen, fyrsti íslendingurinn sem lauk embættisprófi í læknisfræði og varð fyrstur landsmanna
til að gegna embætti landlæknis.
íslendinga til að ljúka embættisprófí í
læknisfræði, ex. med., frá háskólanum
en Tómas Klog fyrirrennari hans í
embætti hafði lokið samskonar prófi
15 árum áður og einungis fjórir íslend-
ingar höfðu lokið læknisprófi frá há-
skólanum á undan honum. Arið 1788
var tekið upp sérstakt embættispróf
við háskólann um leið og hert var á
námskröfum og eftir það var nauðsyn
að ljúka því prófi ef viðkomandi ætlaði
að eiga einhverja von um embætti á
vegum ríkisvaldsins.
Fyrr á öldum greindist læknisfræði
í lyflækningar (medicine) og handlækn-
ingar (chirurgi). Lyflækningar voru
kenndar í háskólanum en handlækn-
ingamar voru iðnnám, bartskeraiðn,
sem menn lærðu hjá meistara. Hinir
háskólalærðu læknar sinntu eingöngu
innvortis sjúkdómum og sjúklingum
úr yfirstétt samfélagsins. Það gat þó
hver sem er stundað lækningar ef hann
taldi sig til þess færan en með konung-
legri tilskipun frá 4. desember 1672
var doktorspróf frá háskólanum gert
að skilyrði fyrir því að hljóta opinbert
læknisheiti. Bartskeramir höfðu einka-
rétt á handlækningum samkvæmt sín-
um gildaréttindum, eins og ýmsar
starfstéttir hafa löggildingu enn í dag,
og starfsvið þeirra var einkum að taka
mönnum blóð og búa um sár eða af-
lima. Þessar tvær starfstéttir áttu ekk-
ert sameiginlegt en eftir því sem þekk-
ing í líffærafræði jókst samhliða al-
mennri upplýsingu og breyttri heims-
mynd hlaut starfsvið þeirra að breyt-
ast. Fyrir atbeina bartskera var stofnað
í Kaupmannahöfn árið 1736 Theatmm
anatomico-chimrgicum sem veitti þeim
fræðslu í líffærafræði og handlækning-
um og próf frá skólanum (ex. chir) var
gert að skilyrði fyrir lækningaleyfi
þeirra. Eftir þetta vom bartskerar með
lækningaleyfí nefndir kírúrgar, þ.e.
handlæknar, en þeir störfuðu einkum
meðal almennings og í hemum. Árið
1774 var kírúrgum gert skylt að ljúka
prófi í lyflækningum (medicina intema)
frá háskóianum og þar með vom þeir
ÍSLENSKUR BRAUT-
RYÐJANDI í LÆKNISFRÆÐI
Bjami í Þórormstungu, faðir Jóns stjömufróða,
og era ættir af þeim báðum.
Þorsteinn og Margrét bjuggu á nokkram
bæjum í Húnaþingi, m.a. á Gilsstöðum árið
1801, en sú jörð hafði lengi verið í eigu ættar-
innar. Lengst af vora þau leiguliðar Þingeyrar-
kirkju og bjuggu í Holti á Ásum, eða á áranum
1803-1841. Þar ólust börn þeirra upp en þau
vora auk Jóns, Margrét, Ingibjörg, Þórann og
Bjami og era ættir af Margréti og Ingibjörgu
en Þórann dó ung og talið er að Bjami hafi
farið til Vesturindía.
Jón Thorstensen tók stúdentspróf frá Bessa-
staðaskóla árið 1815. Hvers vegna sonur hjón-
anna í Holti var settur til náms veit enginn
en ekki var hefð fyrir því í hans ætt að synim-
ir settust á skólabekk. Um dætumar þarf ekki
að fjölyrða og ár og dagar áttu eftir að líða
þar til menntun kvenna komst á dagskrá.
Bjami Steindórsson í Þórormstungu auðgaðist
vel á striti sínu en ekki vildi hann setja Jón
son sinn til mennta né kosta neinu til upp-
fræðslu. Gísli Konráðsson sagði um Jón
stjömufróða að hann væri „hinn mesti talna-
fræðingur og fróður í mörgu svo sem mæling-
um, stjömuvísindum og eðlisfræði. Safnar hann
mjög steinum fágætum og þykir undarlegur
og lítt við alþýðuskap". Það varð því miður
hlutskipti Jóns Bjarnasonar að „hanga yfir
sauðunum og hugsa um stjörnumar“ meðan
nafni hans og frændi fór suður til náms. Hver
hefði orðið ævi Jóns Bjamasonar ef hann hefði
fengið að ganga menntaveginn er óvíst en all-
ir þekkja sögur af hæfileikaríku fólki sem ekki
fær notið gáfna sinna sökum ytri aðstæðna
eða vegna bresta í eigin sinni.
Læknisfræóin
Jón Thorstensen sigldi til náms í Kaupmanna-
hafnarháskóla haustið 1815 og þar tók hann
fyrst ex. art. próf, eins og skyldan bauð, með
einkunninni „temmelig godt“, ex. phil.-philos.
árið eftir með 1. ágætiseinkunn og lauk síðan
prófí í læknisfræði, ex. med., í júlímánuði 1819
einnig með 1. ágætiseinkunn. Jón var fyrstur
EFTIR JÓN ÓLAF ÍSBERG
Jón Thorstensen lauk embættisprófi í læknisfræði
-------------7—-----------------------------------
1819 fyrstur Islendingq. Sama ór var hann skipaó-
ur landlæknir og gegndi því embætti vió erfióar
aóstæóur lengur en nokkur annar. Samhlióa þessum
störfum hélt hann uppi læknakennslu, stundaói veó-
urathuganir og ýmsa nóttúruskoðun í samvinnu vió
erlenda vísindamenn.
Ljósm: Björn Jónsson
NES VIÐ Seltjörn - Nesstofa - embættisbústaður landlæknis.
orðnir jafnréttháir öðram læknum. Mun fleiri
luku námi í handlækningum en lyflækningum
og handlæknamir fengu yfirleitt embætti hér-
aðslækna sem þá var verið að stofna um alla
Danmörku. Árið 1838 var það gert að skilyrði
fyrir lækningaréttindum í Danaveldi að menn
lykju prófi frá báðum skólunum og frá og með
árinu 1842 fór allt nám fram í háskólanum.
Þeir sem luku læknisprófí eftir þann tíma fengu
lærdómstitilinn cand. med. et chir., þ.e. lyflækn-
ir og handlæknir, og er svo enn í dag.
Jón Thorstensen og fyrirennarar hans vora
lærðir í medicine en ekki kírúrgi en þeir munu
þó hafa aflað sér einhverrar kunnáttu á því
sviði, t.d. var Jón kandídat á sjúkrahúsinu á
Friðriksbergi. Tveir aðrir Islendingar luku ex.
med. prófí eins og Jón og sjö luku prófi í kír-
úrgí á árunum 1815-1837, þ.ám. var Jón
Hjaltalín síðar landlæknir. Fyrsti íslendingur-
inn til að ljúka cand. med. et chir. prófi frá
Hafnarháskóla var Gísli Hjálmarsson (1844)
síðar fjórðungslæknir á Austfjörðum og á 19.
öld luku um 20 íslendingar þessu prófi.
Landlaeknirinn
Jón tók læknisprófið 2. júlí árið 1819 og var
skipaður landlæknir 17. desember sama ár.
Hann dvaldi um veturinn í Kaupmannahöfn
en sigldi um vorið út og tók við embættinu
1. júní 1820. Oddur Hjaltalín, héraðslæknir í
suðurhluta Vesturamtsins, þ.e. Mýra-, Snæ-
fellsness- og Hnappadals- og Dalasýslu, hafði
verið settur til að gegna embætti landlæknis
þegar Tómas Klog hætti störfum árið 1816.
„Oddur Hjaltalín varð að rýma og fara vestur,
hafði honum margt tekist, bæði ritgjörðum og
lækningum," segir Espólín. Oddur hafði getið
sér gott orð sem herlæknir með danska hernum
í Napóleonsstyijöldunum þótt hann hefði ekki
lokið fullnaðarprófi í lækningum. Prófleysi
Odds kom ekki í veg fyrir að hann yrði skipað-
ur héraðslæknir en kannski hefur það staðið
í veginum fyrir landlæknisembættinu. Yfírvöld
höfðu fárra kosta völ ef þau vildu skipa íslend-
ing til starfans og komu þá vart aðrir til greina
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. MARZ 1997