Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1997, Page 5

SJÓBÚÐ í Reykjavík á dögum Jóns Thorstensen landlæknis. Það má ímynda sér að húsakynni af þessu tagi hafi ekki verið heilsufari
manna hagstæð, enda algengt að hjón misstu helming barna sinna.
en Oddur, Ari Arason á Flugumýri og Eyjólfur
Guðmundsson sem var herlæknir hjá danska
sjóhernum. Ekkert bendir þó til að íslendingur
hafi verið æskilegri kostur og Danir áttu jafn-
an greiðan aðgang að læknisembættum hér á
landi eins og Islendingar í Danmörku. Á árun-
um 1817 og 1818 luku þrír Danir prófi frá
Kírúrgíinu og komu hingað til starfa um lengri
eða skemmri tíma. Þeirra á meðal var Jörgen
Kjerulf (1793-1831) fjórðungslæknir í Aust-
firðingafjórðungi og forfaðir íslenskra Kjerulfa.
Hvað sem hefur valdið þá var Oddur einungis
settur í stöðuna þar til að völ var á öðrum
betri. Jón var skipaður landlæknir um hálfu
ári eftir að hann hafði lokið námi en um haust-
ið sama ár lauk einnig Ólafur Thorarensen,
sonur Stefáns amtmanns á Möðruvöllum, prófi.
Jón hafði ekki á bak við sig auð og ættarveldi
eins og Ólafur en góðar gáfur og atorku og
það hefur vafalaust ráðið úrslitum. Eins og
embættisveitingum var háttað á þessum tíma
er augljóst að Jón hefur verið afburðamaður
að öðrum kosti hefði hann ekki fengið þetta
stóra embætti í samkeppni við íslenska og
danska lækna. Einungis 26 ára gamall var
sonur hjónanna í Holti orðinn landlæki.ir á
íslandi, yngstur allra sem gegnt hefur þeim
starfa og sá þeirra sem setið hefur lengst.
Þegar Jón tók við landlæknisembættinu voru
læknishéruðin sex að tölu. I Vestfirðingafjórð-
ungi voru tveir læknar annar á Vesturíandi
en hinn á Vestfjörðum, Norðlendingar, Aust-
firðingar og Sunnlendingar höfðu einn lækni
hver en læknishérað landlæknis var Gull-
bringu-, Kjósar- og Borgarfjarðarsýsla auk
Reykjavíkur. Hlutverk landlæknis var æði við-
amikið þótt heilbrigðiskerfið, ef hægt er að
nota svo stórt orð, væri ekki upp á marga fiska.
Hann átti auk þess að sinna lækningum í eig-
in héraði, kenna ungum mönnum læknisfræði
og ungum konum yfirsetukvennafræði, hafa
eftirlit með embættislæknum, skottulæknum,
bólusetningum, holdsveikrahælum, farsóttum
og nær öllu því lifandi og dauðu sem gæti
haft áhrif á heilsu manna. Landlæknir átti að
semja skýrslur um störf sín, heilbrigðisskýrsl-
ur, og senda yfirvöldum og hann átti einnig
að uppfræða almenning með útgáfu rita. Jón
skrifaði fjölda greina um ýmis heilbrigðismál
í innlend tímarit og gaf út bæklinga, t.d. „Hug-
vekja um meðferð á ungbörnum, samantekin
handa mæðrum og barnfóstrum á íslandi" og
„Hugvekja um skaðsemi áfengra drykkja“.
Hann ritað fjórar greinar í danska læknablað-
ið, eina í franska læknablaðið og árið 1834
gaf Jón út í samvinnu við Svein Pálsson lækni
og náttúrufræðing í Vík lækningabók Jóns
Péturssonar fjórðungslæknis í Viðvík (1733-
1801), Lækningabók fyrír almúga, sem að
hluta til hafði birst í riti Lærdómslistafélagsins
1791-1793. Ljóst er af Bréfabók landlæknis
að Jón hefur verið vel að sér í sögu læknisfræð-
innar og fylgst vel með öllum nýjungum erlend-
is. Líklega hefur hann ráðgert að gefa út lækn-
ingabók þar sem lýst er sjúkdómum og ráðum
við þeim en frumdrög þess verks er að finna
í síðustu Bréfabók hans. Jóni entist ekki aldur
til að koma lækningabók sinni frá sér og bók
Jóns Péturssonar var eina bók sinnar tegundar
fyrir almenning þar til bók Jónasar Jónassen
landlæknis (þá héraðslæknis) Lækningabók
handa alþýðu á íslandi kom út árið 1884.
Þekking lækna á sjúkdómum og kunnátta í
læknisaðgerðum var ekki upp á marga fiska á
fyrri hluta 19. aldar í samanburði við það sem
er í dag. Þeir gerðu sitt besta og fólk leitaði
til þeirra í von um að þeir kynnu einhver ráð.
Þótt árangur af læknisráðunum eða aðgerðinni
væri oft á tíðum enginn var ekkert við því að
gera en ef sjúklingnum batnaði, hvort sem það
var lækninum að þakka eða ekki, hlaut læknir-
inn yfírleitt lof og prís. Ein elsta heimild um
lækningar Jóns eru í bréfi Ingibjargar Jónsdótt-
ur á Bessastöðum, móður Gríms Thomsens, til
Gríms amtmanns bróður hennar frá 1. október
1820. Hún segir þar frá því að bamasjúkdómur
hafí geisað undanfarið ár og mörg böm dáið.
í september „hjó nú skarð í mína litlu barna-
hjörð um morguninn — og tók í burt minn efni-
lega Jón, eftir hann hafði sjúkur verið einn
dag. Þessi veikindi drepa annars böm og ungl-
inga á mikið stuttum tíma. Þau byija með
þrengslum í hálsinum. Mikla þjáningu leið minn
litli Jón sína stuttu banalegu. Vor nýi landfysik-
us kom til hans, en hann safnaðist stuttu síðar
til feðra sinna. Þijú eru enn eftir“. Þótt Jón
kunni engin ráð við bamaveiki og fyrstu kynni
þeirra Ingibjargar væru ekki sem ákjósanlegust
varð hann í miklu dálæti hjá henni síðar erida
átti hún oft eftir að leita til hans. Ágætt dæmi
um lyflækningar hans er þegar Bjami Thorar-
ensen amtmaður fékk kvefpest og leitaði lyfja
hjá Jóni. Mixtúran varð til þess að Bjami varð
allt sumarið „verulega sídrukkin — og fullkom-
lega minnislaus — án þess þó að vera rænu-
skertur". Bjama batnaði og þakkaði hann það
mixtúmnni en líklega hefur hún ekki haft nein
áhrif á veikindi hans. Jafnvel þótt læknar á
þessum tíma hafí greint suma sjúkdóma í sund-
ur og gefíð þeim nafn var þekkingin oft lítið
meira en nafnið. Raunveruleg rökvís sjúkdóms-
greining og meðferð eins og tíðkast í dag var
ekki til staðar enda vísindaleg þekking af skorn-
um skammti. Maðurinn var háður duttlungum
umhverfísins eins og há dánartíðni, mikill ung-
barandauði og fjöldi banvænna farsótta bar vitni
um. Drottinn gaf og drottinn tók og við því var
ekkert að gera en smátt og smátt fara læknarn-
ir að taka að sér sum hlutverk sem eingöngu
hafði verið almættisins.
Fjölskyldan
Þegar Jón tók við landlæknisembættinu
fluttist hann inn í Nesstofu á Seltjamarnesi
sem var embættisbústaður landlæknis og lyf-
sala. Hann var ókvæntur og hefur því vafalít-
ið þurft að ráða til sín ráðskonu og jafnvel
fleira fólk. Konulaus þraukaði hann fram á
næsta sumar en 26. júní 1821 kvæntist hann
Elínu dóttur Stefáns amtmanns (Ólafssonar)
Stephensens á Hvítárvöllum og mægðist þá
helstu áhrifa- og valdamönnum landsins. Sagan
segir að Elín Stephensen hafí áður verið lofuð
Bjarna Thorarensen, skáldi og yfírdómara, síð-
ar amtmanni. Faðir hennar mun hafa sagt
Bjarna að ef hann giftist inn í Stephensenætt-
ina yrðu fjölskyldubönd of náin í yfirréttinum
og þess vegna yrði hann að hætta þar ef hann
vildi fá konunnar (þetta er eitt elsta dæmi um
hugsanlegt vanhæfi vegna_ fjölskyldutengsla í
íslenska stjórnkerfinu!). í ástarvímu sagði
Bjarni upp starfinu og fékk veitingu fyrir Ár-
nessýslu en amtmaðurinn á Hvítárvöllum stóð
ekki við sitt og uppsagði honum konuna.
Ástæðan fyrir þessu „plotti" var víst sú að
Stefánungar, og þó sérstaklega Magnús Steph-
ensen yfírdómari, áttu ekki skap saman við
Bjama. Hugsanlega má merkja áhrif þessarar
„aðgerðar“ í samskiptum Bjarna og Stef-
ánunga síðar sem og ljóðagerð Bjarna um tíma
en hann lét Jón Thorstensen ekki gjalda fyrir
þetta enda honum óviðkomandi.
Jón og Elín eignuðust átta börn og komust
fimm þeirra til fullorðinsára. Elst var Ragn-
heiður sem giftist Kristjáni Christiansson sýslu-
manni, þau voru barnlaus. Næstur í röðinni
var Jónas „stór og vel vaxinn, ekki alveg ólík-
ur föður sínum, en stærri og fríðari, ekki mjög
sterkur, en fjörmikill og fyrirferðarmikiU“,
sagði vinur hans Benedikt Gröndal. Jónas varð
sýslumaður í Múlasýslu og kvæntist Þórdísi
yngstu dóttur Páls amtmanns Melsted. Börn
þeirra voru Elín kona Magnúsar Steþhensen
landshöfðingja og Jón prestur á Þingvöllum.
Jónas var sá eini af börnum Jóns sem eignað-
ist afkomendur en hann lést í blóma lífsins
aðeins 35 ára gamall. Eftir lát hans fluttist
Þórdís til Reykjavíkur og bjó lengi með bömum
sínum í húsinu númer þijú við Skólastræti.
Bræðumir Stefán Þorvarður og Hans Theo-
dór dóu báðir í blóma lífsins ókvæntir og barn-
lausir. Theodór lést úr taugaveiki við námslok
í prestaskólanum en Stefán fórst við Vatnsnes
með briggskipinu Valborgu. Gröndal lýsir þeim
bræðrum þannig; „Þeir voru báðir nokkuð líkir
föður sínum, samt brá Theodór meira til móður-
ættarinnar, hann var minni vexti og allur mild-
ari, Stefán var stór og vel vaxinn og sjálfsagt
sterkastur allra íslendinga, þeirra er þá voru í
Höfn. - Báðir voru þeir ærlegir piltar og ekki
kenndir við neina pretti." Yngsta bamið og
augasteinn föður síns enda lík honum í útliti
og skapi var Margrét Guðrún sem giftist Jóni
A. Hjaltalín skólastjóra. Þau voru bamlaus og
kjördóttir þeirra lést ung en uppeldissonur þeirra
var Ásgeir Sigurðsson kaupmaður, bróðursonur
Jóns. Auk bama sinna ólu Jón og Elín upp
systurson Jóns, Jakob Sveinsson trésmíðameist-
ara, en systir hans var Guðrún, fyrri kona Geirs
Zoéga. Jakob var einn af kunnustu borgurum
Reykjavíkur á seinni hluta 19. aldar og kom
víða við í menningar- og athafnalífí bæjarins.
Jón og Elín bjuggu fyrst í Nesi og þar fædd-
ust öll þeirra börn. Árið 1834 fluttu þau til
Reykjavíkur í nýtt hús sem hann hafði látið
byggja í túni Hlíðarhúsa. Húsið var auðvitað
nefnt Doktorshús og nokkram áram síðar þeg-
ar Rosenörn stiftamtmaður lét gefa öllum göt-
um bæjarins nafn og númer fékk gamli Hlíðar-
húsastígurinn heitið Læknisgata. Það nafn
festist ekki í máli fólks og síðar þegar byggð-
in óx og götum fjölgaði fékk Læknisgatan
nafnið Vesturgata. Ný gata lá framhjá Dokt-
orshúsinu, Ránargata, og húsið varð númer
13. Nú er ekkert sem minnir lengur á þetta
merka hús því auðvitað varð að rífa það til
að rýma fyrir nýtísku byggingu.
Afrek og endalok
Jón Thorstensen var landlæknir og héraðs-
læknir í 35 ár og hefur enginn gegnt embætti
landlæknis svo lengi. Samhliða þessum störfum
hélt hann uppi læknakennslu, stundaði veðurat-
huganir og ýmsa náttúraskoðun í samvinnu við
erlenda vísindamenn en hann var félagi í nokkr-
um erlendum vísindafélögum. Hann sat í fyrstu
bæjarstjóm Reykjavíkur (1836) og ýmsum
neftidum á vegum bæjarins og var konungkjör-
inn alþingismaður 1847-1849 og þjóðlgörinn
1853. Fyrir embættisstörf var Jón gerður að
jústizráði árið 1842 og fimm áram síðar var
hann kjörinn heiðursdoktor við háskólann í
Marburg í Þýskalandi fyrir vísindastörf sín.
Páll Eggert Olason segir um Jón í íslenzkum
æviskrám að hann hafí „náði miklum frama,
síst umfram verðleika" og era það orð að sönnu.
í Dægradvöl Benedikts Gröndals kemur Jón
nokkram sinnum við sögu og hann lýsir Jóni
þannig að hann hafí verið, „meðalmaður á hæð
og vel þrekinn og sterklegur, ekki feitur, sköll-
óttur snemma, með mikið kinnskegg; hann var
margfróðastur manna um allt, sem fram fór í
heiminum, og lagði sig mest eftir ensku - Jón
átti margar góðar bækur, einkum um lækning-
ar og náttúruvísindi, en einnig söguleg verk,
og var hann vel að sér í hvívetna, þótt ekki
væri hann beinlínis vísindamaður. Hann var
sá ótrauðasti og ötulasti læknir, sem hugsazt
getur og vitjaði sjúklinganna hvað sem það
kostaði, enda var hann sterkur og ákaflega
heilsuhraustur, hófsmaður mesti, skemmtinn
og glaðvær ogjafnlyndur". Benedikt segir sögu
sem lýsir Jóni vel. Einu sinni hafí komið mað-
ur utan af Seltjamarnesi til að sækja Jón, sem
þá var fluttur til Reykjavíkur og bjó í hinu
svokallaða Doktorshúsi, til sjúklings að nóttu
til í vetrarhörku. Beið maðurinn eftir Jóni utan-
húss og hélt að hann væri að hafa sig til en
skömmu síðar kemur Jón úr vitjuninni utan
af Nesinu. Af sögum og ummælum samferða-
manna um Jón er ljóst að hann hefur ekki
verið neinn meðalmaður.
„Þar fór gamli Kusi,“ segir Jón Guðmunds-
son ritstjóri í bréfi til nafna síns Sigurðssonar
þegar Jón Thorstensen lést í febrúar 1855 en
þetta gælunafn var dregið af endingu orðsins
landphysicus. f Annál nítjándualdar segir svo
frá aðdraganda og dauða Jóns „um vorið (29/5
1854) var Jón Thorstensen landlæknir að vitja
sjúklings. Datt hann þá ofan í fímm álna djúp-
an kjallara því hlerinn var opinn og brotnuðu
í honum eitt eða tvö rif. Var ætlun manna að
hann hafí aldrei jafngóður orðið“. Síðar er
sagt frá dauða hans með þessum hætti: „Hann
var hinn mesti atgervis- og fjörmaður, bæði
til sálar og líkama, reglumaður og iðjumaður
og rækti embætti sitt með einstakri árvekni
og alúð. Daginn sem hann dó kom hann heim
til sín um miðaftanbil frá sjúklingum og sett-
ist niður en þegar að var komið drykklangri
stund síðar var hann örendur. Hann hafði aldr-
ei orðið hinn sami aftur eftir byltuna um vorið
ofan um kjallarann og kona hans mátti skilja
það af ýmsum ráðstöfum hans heima fyrir að
hann bjóst sjálfur við að dauða sinn mundi
bera brátt og óvöram að.“
Útför Jón fór fram frá Dómkirkjunni 6.
mars 1855 að viðstöddu miklu fjölmenni og
var hann jarðaður í Hólavallakirkjugarði. Hús-
kveðju flutti biskupinn Helgi G. Thordersen
en útfararpredikun dr. Pétur Pétursson pró-
fessor og nokkur skáld ortu um hann erfiljóð.
Þekktasta ljóðið og það sem oft er vitnað til
er eftir Gröndal og þar segir m.a:
þú byggðir sjálfur sjálfum þér til handa
hinn megineflda, trausta minnisvarða,
sem standa mun þó stormar eyði því,
sem grafið er á gull og harða steina;
Að Jóni látnum var safnað fé til að reisa
honum minnisvarða en hann var hvorki stór
né gylltur. Marmaraplata á litlum sandsteini
frá Borgundarhólmi þar sem í er greipt „Þenn-
an minnisvarða settu hinum framliðna þakklát-
ir landsmenn“. Þótt minnisvarðinn væri reistur
í fátækt „og svo ólíkur því sem aðrar þjóðir
og aðrir tímar reistu til minningar um sína
frægustu syni“, eins og Björn Th. Björnsson
komst að orði, þá ber hann vott um þann hug
sem menn báru til Jóns. Þessi minnisvarði
hæfir minningu hans vel því um hann eins og
aðra góða menn eru það fyrst og fremst verk-
in sem bera merkin.
Höfundur er sagnfræðingur.
LEIÐRÉTTING
Gestur Ólafsson arkitekt hefur komið á
framfæri þeirri leiðréttingu, að þegar hann
greiddi atkvæði og fyllti út listann um 10
fegurstu hús á íslandi, hafi hann í fljót-
færni skrifað Árnagarður, þar sem átti að
standa Oddi, hugvísindahús Háskóla ís-
lands. Þessvegna stóð einnig ranglega, að
Maggi Jónsson væri arkitekt Árnagarðs.
Maggi hefur teiknað Odda, en Hörður
Bjarnason, þá húsameistari ríkisins, teiknaði
Árnagarð.
Þá leiðréttist einnig, að Guðmundur Kr.
Guðmundsson er ranglega talinn arkitekt
húsanna Suðurlandsbraut 34 og 18. Það
rétta er að Guðmundur Kr. Kristinsson er
einn arkitekt Suðurlandsbrautar 34 og hann
hefur einnig teiknað Suðurlandsbraut 18
ásamt með Ferndinand Alfreðssyni.
í fyrri hluta, 22. febrúar, kom réttilega
fram, að Skeggjastaðakirkja er í Bakka-
firði. En í síðari hluta stóð hinsvegar rang-
lega að hún væri á Vopnafirði. Til viðbótar
má geta þess, að Bjarni Ólafsson, sem les-
endum sunnudagsblaðs Morgunblaðsins er
vel kunnur, hefur teiknað og smíðað við-
bygginguna við Skeggjastaðakirkju.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. MARZ 1997 5