Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1997, Blaðsíða 11
NY KLÆÐIA LANDITOTRUM
EFTIR HAUK RAGNARSSON
Ekki eru allir á einu máli um ágæti iúpínunnar.
Sagt er aó alaskalúpínan sé of þroskamikil jurt
fyrir ísienskar aóstæóur og kæfi meóai annars
hnignandi flagmóagróóur. Hún hefur líka verió
kölluó iligresi, en sú nafngiftstenstekki.
Reektun 09 menning
EINHVERN tíma í fymdinni tók
maðurinn að leggja sér til munns
ýmsar plöntutegundir eða
plöntuhluta, sem hann fann á
víð og dreif í náttúrunni. í stað
þess að leita uppi þessar jurtir,
tók hann að eq'a jörðina og reyna
að rækta þær á sérstökum spild-
um til hagræðis. Þessar spildur hafa gjama
verið nefndar akrar. Nú þurfti maðurinn ekki
lengur að láta hveijum degi nægja sína þján-
ingu en gat nú safnað forða til vetrarins eða
mögru áranna. Smám saman gafst honum tími
til þess að sinna ýmsu öðru en brauðstritinu.
Þessi athöfn að eija jörðina, sem við köllum
ræktun, er á flestum evrópumálum nefnd kult-
ur eða culture og er það dregið af latneskri
sögn, sem merkir að rækta. En á sömy tungu-
málum hafa þessi orð aðra afleidda merkingu,
sem þýdd hefur verið á íslensku með orðinu
menning. Menningin hefur sem sagt sprottið
upp sem afleiðing ræktunarinnar, og þetta
tvennt þótt svo nátengt, að sama orðið var
notað um hvort tveggja.
Snemma mun hafa borið á því, að innan um
nytjaplöntumar yxu aðrar plöntur, sem ekki
voru til neinna nytja. Þessar plöntur tóku til
sín næringu og vaxtarrými frá nytjaplöntunum,
og væri þeim ekki haldið í skefjum gat farið
svo, að ræktunin færi forgörðum að einhveiju
eða öllu leyti. Þessar plöntur ganga undir nafn-
inu illgresi, og hafa frá upphafi valdið ræktend-
um æmum áhyggjum og erfiði.
Innf lutningur nytiaplantna
Það er býsna fróðlegt að lesa um sögu
ýmissa helstu nytjaplantna heimsins, hvemig
þær hafa borist frá einni heimsálfu til annarar
og frá suðlægum slóðum til norðlægra, óra-
langt út fyrir upphafleg búsvæði, og náðu
smám saman að þroskast við gerbreytt vaxt-
arskilyrði. Sem dæmi má nefna kartöfluna, sem
á uppruna sinn í fjöllum Suður-Ameríku, en
vex nú á svæði, sem teygir sig frá hitabeltinu
og mörg hundruð kílómetra norður fyrir heim-
skautsbaug í Norður-Noregi. Svipaða sögu er
að segja um margar komtegundir, en þær
hafa sem kunnugt er verið aðalfæða mann-
kynsins um þúsundir ára og verða væntanlega
um alla framtíð.
Maðurinn lét sér ekki nægja að yrkja jörð-
ina, hann tók sér fasta búsetu og fór að temja
dýr þau, sem nú eru nefnd húsdýr. Víðast hvar
var búsmala haldið til beitar svo sem unnt var.
Skógar voru höggnir til eldiviðar, húsagerðar
og annara nytja. Þar sem hægt var að beita
landið árið um kring, varð nýgræðingurinn bú-
fénaðinum auðveld bráð. Gróðursnautt fjalilendi
Miðjarðarhafslanda ber glöggt vitni um þetta,
en einnig mörg lönd Vestur-Evrópu svo sem
Bretlandseyjar. Breytingar á veðurfari hafa
sumsstaðar einnig stuðlað að þessari þróun.
Svipuð þróun varð hér á landi á landnámsöld.
Landnemamir komu að landi þar sem engir
grasbítar vora fyrir nema álftir og gæsir, gróð-
ursæld var mikil en gróður afar viðkvæmur.
Skógurinn var höggvinn til eldiviðar og húsa-
gerðar og hann beittur árið um kring. Náði
hann sjaldnast sama vexti og þroska á ný.
Afleiðing þessa varð gróður- og landeyðing, sem
staðið hefur fram á þennan dag. Eftir er land
í tötram, eins og Gunnar Gunnarsson kemst
að orði í skáldsögunni Heiðarharmi.
Landnámsmenn munu í upphafí hafa flutt
komtegundir, einkum bygg, með sér til landsins
0g var ræktun þeirra stunduð hér um margar
aldir, uns hún lagðist af á 16. öld að talið er.
Ýmsar aðrar jurtir, svo sem lækningajurtir,
vora einnig reyndar hér. Af öðram nytjajurtum,
sem fluttust til landsins ber fyrst að nefna kart-
öfluna, sem hingað barst um miðja átjándu öld.
Síðar var farið að rækta rófur, næpur og fleiri
tegundir grænmetis. Á nítjándu öld, en einkum
þó undir lok hennar var farið að huga að rækt-
un erlendra tijátegunda. Upphaf þess má rekja
til danskra manna, sem ofbauð, að Islendingar
skyldu brenna húsdýraáburðinum, taðinu, í stað
þess að bera á tún og fá stóraukna uppskera.
Töldu þeir að ræktun skóga til eldiviðamota
gæti þannig óbeint stóraukið heyfeng lands-
manna. Um svipað leyti tók grasrækt að ryðja
sér til rúms, og erlendir stofnar fluttir til lands-
ins í æ ríkari mæli. Ekki verður þetta rakið hér
frekar, en segja má að innflutningur nytja-
plantna hafí farið vaxandi alla 20. öldina. Ein
þessara plantna er alaskalúpínan, og skal henn-
ar getið hér.
Alaslcalúpinan
Það var fyrir rúmri hálfri öld, að Hákon
Bjamason þáverandi skógræktarstjóri tók sér
ferð fyrir hendur til Alaska til að safna tijá-
fræi á þeim slóðum, sem hvað mest svipar til
íslands um veðurfar. Nokkuð af fræi þaðan
hafði reyndar borist hingað áður fyrir tilstilli
hans. Þeir lundir og skógar, sem vaxnir era
upp af þessu fræi, sem hann og félagi hans
Vigfús Jakobsson skógfræðinemi, söfnuðu,
sýna hve vaxtarþróttur ýmissa innfluttra teg-
unda getur verið margfalt meiri en þeirra fáu
tijátegunda, sem vaxið hafa hér frá lokum
síðasta ísaldarskeiðs.
En Hákon gerði meira, hann safnaði sem
svaraði einni matskeið af fræi af lúpínutegund
sem vex í Alaska og ber latneska heitið Lupin-
us nootkatensis. Vorið eftir heimkomuna sáði
hann þessu fræi austur á Þveráraurum,
skammt fyrir innan Múlakot í Fljótshlíð. Þessi
jurt, sem síðan hefur gengið undir nafninu
alaskalúpína, náði fljótlega ágætum vexti og
bar árlega þroskað fræ, Hún breiddist því nokk-
uð ört út þar á aurunum. Brátt var reynt að
sá lúpínunni í mela, þar sem engar plöntur
gátu þrifist vegna holklaka. Þá kom í ljós, að
alaskalúpínan gat náð þar rótfestu og ótrúleg-
um þroska og lokað melum á tiltölulega
skömmum tíma. Má segja að síðan hafi sann-
ast, að alaskalúpínan sé ein öflugasta landbóta-
plantan, sem hér hefur verið reynd, til notkun-
ar á melum og örfoka og Iítt grónu landi neð-
an ákveðinna hæðarmarka.
Nú kunna einhveijir að velta því fyrir sér
hvað það sé, sem gerir lúpínunni kleift að nema
land á jafn ófijósömum stöðum og raun ber
vitni. Þeim til glöggvunar skal í stuttu og
mjög einfölduðu máli gerð nokkur grein fyrir
því. Á rótum belgjurta, en til þeirra telst lú-
pínan, era rótarhnúðar af mismunandi stærð.
Þeir eru tilkomnir á þann hátt, að ákveðin
gerlategund í jarðvegi leitar inn um rótarhárin
og inn í rætumar. Við það bólgna ræturnar
út og myndast þá hnúðamir. Gerlamir, sem
búið hafa um sig í rótahnúðunum, era þeirrar
náttúru að geta tekið upp nítur (köfnunarefni)
andrúmsloftsins og bundið það í Iífrænum efna-
samböndum. Þetta gerir belgjurtunum mögu-
legt að ná góðum þroska í nítursnauðum jarð-
vegi og breyta honum í fijósamt land. Af þess-
um sökum hafa belgjurtir, og meðal þeirra
ýmsar lúpínutegundir, verið notaðar við alls-
konar ræktun erlendis um Iangan aldur og eru
enn. Má geta þess í þessu sambandi, að rauð-
smári var löngum notaður í grasfræblöndur
hér á landi, en hann telst til belgjurta.
Vegna þess hve vel hefur tekist að rækta
upp gróðurleysur af ýmsu tagi með lúpínu og
breyta í fijósamt land, hóf Landgræðsla ríkis-
ins ekki alls fyrir löngu að sá alaskalúpínu í
sérstaka fræakra og þreskja fræ af henni í
veralegum mæli. Þetta tókst með ágætum og
getur nú Landgræðslan glímt við stór ræktun-
arverkefni á þessu sviði.
Skiptar skoóanir
En einmitt þá kemur í ljós, að ekki eru allir
á einu máli um ágæti lúpínunnar. Sagt er að
LÚPÍNUBREIÐA á mel íÞjórsárdal. Ljósm :Áso L. Arodóttir
Ljósm.: Aðalsteinn Sigurgeirsson
LÚPÍNA og birki á Þveráraurum.
VIÐ þjóðveginn að Hallormsstað.
Ljósm.íÁrni Bragason
LERKI og lúpína.
Ljósm.iAðalstoinn Sigurgeirsson
alaskalúpínan sé of þroskamikil jurt fyrir ís-
lenskar aðstæður og kæfi meðal annars hnign-
andi flagmóagróður. Ýmsir virðast óttast, að
lúpínan muni kæfa allan annan gróður til fram-
búðar. Þá er sagt að lúpínan sé útlend og eigi
því ekki heima hér á landi. Þá telja sumir, að
blái litur blómanna falli hvorki að íslensku
landslagi né náttúru. Hún hefur líka verið
kölluð illgresi, en sú nafngift stenst ekki, því
að hún vex aðallega þar sem engin önnur planta
getur fest rætur, og tekur því hvorki næringu
né vaxtarrými frá öðrum plöntum. Gróðurvist-
fræðingar, sem starfa hjá Rannsóknastofnun
landbúnaðarins, segja að víðast hvar nemi gras-
tegundir land í gömlum lúpínubreiðum og verða
áberandi þegar tímar líða. Þetta tekur tíma,
20 ár eða lengur. Sá sem þetta ritar gróður-
setti sigurskúf í lúpínubreiðu fyrir 20 árum. Á
10-15 árum tókst honum að útrýma lúpín-
unni.Loks er sagt, að nær hefði verið að leita
betur meðal níturbindandi íslenskra plantna,
sem hefðu getað tekið sess alaskalúpínunnar.
Eitthvað er kannski til í þessu, en þegar litið
er á gróðursögu landsins, þá virðast fremur
litlar líkur á því að það geti tekist. Skal nú
aðeins vikið að gróðursögunni í stuttu máli.
Uppruni flórunnar
Tvær kenningar hafa verið uppi um uppruna
íslensku flórunnar. Samkvæmt annari þeirra,
sem nefnd hefur verið ördeyðukenningin, var
landið algerlega gróðurlaust við lok seinasta
ísaldarskeiðsins og allur núverandi gróður hefur
borist hingað síðan með sjávarstraumum, vind-
um, fuglum eða á ýmsan annan hátt fyrir til-
stilli manna. Samkvæmt hinni kenningunni, sem
nefnd hefur verið vetursetukenningin, hefur
veralegur hluti flórannar lifað af jökulskeiðin á
íslausum jökulskeijum, en hinn hlutinn borist
eftir þeim leiðum, sem áður vora nefndar.
Sé ördeyðukenningin tekin góð og gild, er
ljóst að tilviljun ein hefur ráðið því hvaða plönt-
Ljósm.: Aðolsteinn Sigurgeirsson
NÝTT gróðurlendi á Markarfljótsaurum.
50.000
30.000
20.000
ur bárast hingað,
og því allsendis
óvíst hvort hér hafi
numið land þær
tegundir eða af-
brigði, sem hvað
best hentuðu ís-
lensku náttúrfari.
Ef vetursetu-
kenningin fær
staðist, þá hafa
þær plöntutegundir
sem þraukað hafa
ísaldimar þolað
miklar þrengingar.
Hér er átt við þær
gífurlegu hita-
sveiflur, sem þá
urðu og sannast
hafa við rannsóknir á ískjömum úr Grænlands-
jökli. Hvað eftir annað hefur gróðurinn þurft
að lifa af mjög snöggar og skammvinnar sveifl-
ur í hitafari, sem hljóta að hafa fækkað þeim
erfðavísum, sem leitt geta til mikils þroska.
Þetta hefur þá mætt mest á stórvaxnasta gróðr-
inum, en jarðlægar tegundir og afbrigði átt
auðveldara með að þrauka kuldaskeiðin. Þess
vegna er ólíklegt að þessar plöntur hafi nú til
að bera þá fjöl-
breytni í erfðaefni,
að hægt sé með
úrvali að ná fram
þroskamiklum
stofnum, sem henta
núverandi veðurfari
landsins.
Sama er á hvora
kenninguna er fall-
ist: Ólíklegt er að
núverandi gróður
landsins gefi rétta
mynd af gróður- og
vaxtarskilyrðum
þess, og kynbætur
á íslenskum jurtum
munu í flestum til-
vikum verða sein-
legar til árangurs. Því er oftar vænlegra að
leita nýrra afbrigða 0 g tegunda til þeirra landa,
sem búa við svipuð veðurskilyrði og hér eru.
Gróóureyóingin
Ásjóna landsins eins og hún birtist okkur
núlifandi íslendingum, er afleiðing ellefu alda
búsetu þjóðarinnar. Skiptar skoðanir eru á
Ljósm.: Arni Bragason
STOKKANDARHREIÐUR innan um
lúpínu á Mýrdalssandi.
Tafla 1.
Skipting landsins eftir hæð yfir sjávarmáli og gróðurhulu
Hæð yfir sjó Flatarmál Gróið land Ógróið land Samantekt
Metrar Ferkm. % Ferkm. % Ferkm. %
0-200 25.500 25 19.125 75 6.375 25 Ógróið land
200-400 17.600 17 10.560 60 7.040 40 neðan 400 m =13.415 ferkm
400-800 38.500 37 Land ofan 400 m
Yfir 800 21.500 21 = 60.000 ferkm
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. MARZ 1997
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. MARZ 1997 1 1