Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1997, Blaðsíða 16

MANNUÐARMALFRÆÐIN - SIÐARI HLUTI
KENNINGAR HABERMAS
OG APELS OG BOÐSKIPTI
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
í fyrsta lagi beitum viö málinu til þess aó staóhæfa
um staóreyndir, í öóru lagi til þess aó setja fram
boósyróingar, og í þriója lagi til þess aó tjá okkur
og sýna okkar innri mann.
ENN höfum við ekki svarað þeirri
spurningu hvers vegna Apel og
Habermas telja boðskiptin
grundvöll tungumálsins. Meginl-
iðinn í svari sínu við þessari
spurningu sækja þeir til Wittg-
ensteins. í fyrsta lagi fá þeir
innblástur frá sérreglnarökum
meistarans. Hann segir að ekki geti verið til
reglur sem aðeins einn maður fái beitt. Ef ein-
hver segist breyta í samræmi við málreglu sem
enginn annar geti skilið getum við ekki verið
viss um heilindi mælandans. Ef til vill þykist
hann bara fara eftir reglu. Og til að bæta
gráu ofan á svart getur hann sjálfur ekki vitað
hvort hann beitir reglunni rétt eður ei. Því ef
aðrir geta ekki gengið úr skugga um réttmæti
beitingarinnar getur sérreglumaðurinn ekki
verið viss um hvort hann beitir reglunni rétt
eða ímyndi sér það bara. Úr þessum raka-
þræði spinna þeir félagamir: Að beita reglu
er að taka þátt í mögulegum boðskiptum því
einungis ef aðrir geta sagt okkur hvort við
beitum henni rétt getum við sagst fara eftir
reglu. Og að sjálfsögðu verðum við að geta
rökstutt ábendindingar okkar sjálfra um rétta
reglubeitingu. Því eru hugtökin „mál“, „regla“,
„boðskipti" og „rökræða" samofín. Þau eru
óhugsandi án hvers annars rétt eins og hugtak-
ið ydagur" er óhugsandi án hugtaksins „nótt“.
I öðru lagi eru þeir undir áhrifum frá notk-
unarhyggju Wittgensteins. Hann sagði að
merking sé oft notkun. Við þekkjum að jafn-
aði merkingu yrðingar ef við vitum hvemig
hún er notuð. Athugum yrðinguna Y2 „Þórir
Jökull fer á morgun að njósna um sveit þeirra
Kolbeins". Undir vissum kringumstæðum má
nota þessu yrðingu til að gefa fyrirskipun. Þá
þýðir hún „Þórir Jökull á að fara á morgun
að njósna um sveit þeirra Kolbeins". Undir
öðrum kringumstæðum má nota Y2 sem spá-
sögn um framtíðina. Ekki er til nein allsheijar
formúla fyrir málbeitingu, málið má nota á
óendanlega marga mismunandi vegu. Ekki
þarf mikið hugarflug til að sjá samhengið milli
þessara spekimála og boðskiptahyggju Apels
og Habermas. En þeir sækja þó enn meira í
smiðju málgjörðarspekinnar (Speech act the-
ory). Samkvæmt henni er grunneining málsins
málgjörðin (The speech act). Málið er nefnilega
þeirrar náttúru að þegar við segjum eða skrif-
um eitthvað breytum við með ákveðnum hætti.
Sighvatur Sturluson hefði til dæmis getað sagt
Y2 nóttina fyrir Örlygsstaðabardaga og jafn-
framt framið þá atþöfn að gefa fyrirskipun.
Forsprakkar málgjörðarspekinnar, þeir J.L.
Austin og John Searle, voru miklu síður hrædd-
ir við að alhæfa um tungumálið en Wittgen-
stein. Og þýska tvístimið fetar í fótspor þeirra.
Málbeiting er vissulega með margvíslegum
hætti en samt hefur málið vissan kjama. Meg-
inhættir málbeitingar eru þrír, aðrir málbeit:
ingarmátar eru röklega afleiddir af þeim. í
fyrsta lagi beitum við málinu til þess að stað-
hæfa um staðreyndir. Þá gerum við þá gildiskr-
öfu að það sem við segjum sé satt. Þær mál-
gjörðir nefnast staðhæfur (constative speech
acts). í öðru lagi beitum við því til að setja
fram boðsyrðingar sem eru forskriftir um
breytni manna. Fyrirskipanir og siðferðilegar
yrðingar; t.d. „þú skalt ekki mann deyða", eru
dæmi um boðsyrðingar. Við gerum þá gildiskr-
öfu að það sem við segjum sé réttmætt. Sé
þeim beitt við málgjörðir tölum við um reglu-
hæfur (regulative speech acts). Og í þriðja lagi
notum við málið til að tjá okkur, sýna okkar
innra mann. Gildiskröfuna, sem tengist þeirri
iðju, köllum við heilindakröfu (Wahrhaftigk-
eitsanspruch). Þá fremjum við tjáhæfur (ex-
pressive speech acts). Þegar pilturinn í dæminu
tjáði stúlkunni ást sína lét hann a.m.k sem
hann sýndi sinn innri mann.
Einhverjum kann að koma aðgreiningin milli
heilinda og sannleika spánskt fyrir sjónir. Að
þeirri aðgreiningu hníga rök sem mestanpart
eru ættuð frá Wittgenstein. I fyrsta lagi eru
staðhæfingar um staðreyndir fallvaltar, tjáhæf-
ur ekki. Vissa mín um eigin kenndir er nefni-
lega óskeikul og jafnframt ekki prófanleg af
öðrum. í öðru lagi getum við slysast til að
segja satt þótt við ljúgum. í ágætri smásögu
eftir Jean Paul Sartre, sem heitir Múrinn seg-
ir frá spænskum lýðveldissinna sem er handtek-
inn af falangistunum. Þeir krefja hann sagna
um dvalarstað eins af pótintátum lýðveldis-
manna og fanginn lýgur og segir „hann er í
kirkjugarðinum". Svo kom upp úr dúrnum að
hann var þar fyrir tilviljana sakir en fanginn
hélt að hann væri á allt öðrum stað. Því er
sitthvað sanngildi staðhæfínga og heilinda
manna. Tjáhæfur og staðhæfur hafa hvor sinn
kvarðann.
Við höfum þegar séð að hnútukast lifir
sníkjulífi á staðhæfingum (fyrsta meginflokki
málbeitingar).Og við höfum einnig séð að lyg-
ar eru röklega afleiddar af sannsögli (þriðja
meginflokki). Mikilvægi boðsyrðinga helgast
af því að öll boðskipti byggja á reglum, þ.e.
forskriftum um breytni. Jafnvel einföld boð-
MISSKILN-
INGUR?
HAFI undirritaður misskilið
orð Gunnars Stefánssonar
í Lesbók 21. des. sl. um,
að Gunnar Gunnarsson
hafi lent „í andstöðu við
vinstrisinnaða skáldakyn-
slóð sem kunni ekki að
meta sögur hans,“ eins og
hann heldur fram í Lesbók 1. marz sl., og að
hér hafí verið átt við erlenda skáldakynslóð,
þá var sannarlega þörf á, að til þessarar um-
ræðu okkar væri stofnað. í Lesbókargreininni
21. des sl. átti auðvitað að kveða miklu skýrar
• að orði en gert var, svo að misskilningi væri
ekki komið á kreik, sem gæti vafalaust leitt
ýmsa ófróða í þessum málum afvega.
Höfundur Lesbókargreinar fjallar um erf-
iðleika G.G. við heimkomuna til íslands (sem
Sveinn Skorri telur, að hafí staðið lengi til),
flutning til Skriðuklausturs, þar sem hann
komst að raun um, að „hið ævagamla þjóðfé-
lag var á fallandi fæti“, búrekstur hans gerður
„ókleifur" í styijöldinni, og í beinu framhaldi,
- „í þessu samhengi", - kemur svo umrædd
setning um „vinstrisinnaða skáldakynslóð sem
kunni ekki að meta sögur hans“. Á þessum
ummælum er svo alveg sérstaklega hnykkt
með því að taka þau út úr meginmáli og setja
þau með stækkuðu og feitu letri, undirstrikuð,
svo að ekkert fari nú á milli mála. Út úr þessu
verður ekki annað lesið en það, að vinstri
. menn á íslandi hafí snúizt gegn G.G., þegar
hann fluttist heim. Því hvað er svo líka sagt
á öðrum stað?: „[...] Gunnar átti ekki frem-
ur samleið með kommúnistum en Jónasi frá
Hriflu [... ]“. Það er nefnilega það! En ég
vil þá segja: Jú, miklu fremur; hann átti svo
mikla samleið með svokölluðum „kommúnist-
um“, að þegar mest reið á við heimkomu hans,
fögnuðu honum helztu talsmenn þeirra, þýddu
bækur hans í stórum stíl (Halldór Laxness),
stóðu að útgáfu þeirra (Kristinn E. Andrésson)
og héldu fram hlut hans í hvívetna, raunar alla
tíð. Á þessa merkilegu staðreynd hefði auðvitað
þurft að leggja áherzlu, úr því að það er tíund-
að, að „vinstrisinnuð skáldakynslóð" hafi verið
í andstöðu við hann, án þess að tilgreina, að
það hafí verið erlendis eða í Danmörku. (Mér
skilst raunar á Sveini Skorra, að það muni eink-
um vera frá árinu 1936, sem vinstri mennta-
menn í Danmörku tóku að deila á G.G. fyrir
vaxandi hliðhollustu hans við nazista).
Sem sagt, hafí ég misskilið höfund Lesbók-
argreinar, þá hefur hann gefíð fyllsta tilefni
til þess með alltof þokukenndum ummælum.
Það furðar mig, ef jafn réttsýnn og sanngjarn
maður og Gunnar Stefánsson sér það ekki.
En ef öllum misskilningi verður nú eytt, þá
er vonandi tilgangi náð með þessum orðaskipt-
um, svo að enginn gangi að því gruflandi,
hver rétta meiningin var, svo og staðreyndir
málsins.
EINAR LAXNESS
ANDRÉS GUÐNASON
LANDNEMAR
VIÐ WINNIPEG-
VATN 1 876
Þeir komu einn og einn gangandi
í hnédjúpum snjónum
utanaf ísnum
eins og vofur í snjódrífunni
með dálitla pokaskjatta
á bakinu.
Og konur og börn biðu
í köldum hreysunum,
sem hafði verið klambrað saman
af vanefnum og í flýti
um það leyti sem
veturinn var að yfirtaka
völdin í þessu dauðans
Nýja íslandi.
Höfundurinn hefur gefið út nokkrar
Ijóðobækur. Ljóðið er ort eftir Kanadaferð
1996.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. MARZ 1997