Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1997, Page 17

skipti eins og þau að heilsast með því að veifa
lúta reglum og tengjast því boðsyrðingum þó
með óbeinum hætti sé. Ekki geta menn held-
ur heilsast nema að gefa sér að ákveðnar stað-
hæfingar séu sannar. Ég hef í huga staðhæf-
ingar á borð við „þarna er maður sem er að
heilsa mér“. Og ekki er ónýtt að vita hvort
sá sem heilsar er einlægur eða ef til vill önn-
um kafinn við að leiða mig í gildru. Þannig
hverfast aðrir boðskiptamátar kringum hverf-
iás meginflokkanna þriggja sem í raun réttri
eru þríeinir eins og heilög þrenning. Við gerum
allar þrjár gildiskröfurnar beint eða óbeint er
við fremjum málgjörðir þó venjulega sé ein í
fyrirrúmi. Er ástfangni pilturinn tjáði stúlk-
unni ást sína gerir hann fyrst og fremst heil-
indakröfu en fylgifiskur hennar var m.a.
óbeina sannleikskrafan „ég mun koma fram
við þig með ákveðnum hætti“. Ennfremur
gerir hann þá réttmætiskröfu að hann hafi
rétt til að tjá henni ást sína, t.d. að ást hans sé
í samræmi við viðteknar venjur eða jafnvel í
anda einhverra reglna sem hann telur hefð-
inni æðri. Athugum boðsyrðingu á borð við
B1 „mönnum ber að meðhöndla hunda sína
vel“. Hér er undirskilið að satt sé að til eru
menn og hundar. Og tæpast getur yrðingin
verið hluti af regluhæfu nema hún sé sett
fram í fullri alvöru, þ.e. af einlægni. Væri hún
sett fram af leikara í leikriti væri hún tæpast
eiginleg regluhæfa enda mæla leikarar sjaldn-
ast af heilindum.
Víkjum nú að því hvemig regluhæfur koma
við sögu staðhæfinga. í einn stað er sú athöfn
að staðhæfa eitthvað þáttur í mannlegum sam-
skiptum og þau lúta reglum ýmiss konar. Við
verðum til dæmis að þekkja þá reglu að sitt-
hvað er staðhæfing um Bjart í Sumarhúsum
í skáldsögu Laxness og staðhæfíng um Jón í
næsta húsi. í annan stað hafa öll boðskipti
siðferðilegt inntak eins og við munum síðar
sjá. Hvað heilindakröfuna varðar er vandséð
hvernig við gætum metið sanngildi staðhæf-
inga ef við gætum ekki greint á milli alvöru
og gamans, heilinda og óheilinda o.s.frv.
Meginflokkarnir kristallast í þrem gerðum
skynsemi. Þær leika hvert sitt tilbrigði við
rökstuðnings- og fallveltisstefín en stefín gera
þær þríeinar. Fræðileg skynsemi á sér rætur
í staðhæfum, virk (eða siðferðileg) skynsemi í
boðhæfum og sú fagurfræðilega í tjáhæfum.
í vísindum er fræðileg skynsemi í öndvegi og
kennimark hennar er beiting aðleiðslu1. A siða-
sviðinu er aftur á móti við hæfi að kanna alhæf-
ingargildi siðaboða. Sú fagurfræðilega heitir
fullu nafni hin fagurfræðilega og virka skyn-
semi. Hún hefur tvær undirdeildir, sálrýni og
listrýni. Listrýnir setur fram matshæfur (Ev-
aluative Sprechakte) er hann metur listaverk.
Slíkt mat getur aldrei verið hlutlægt en samt
er hægt að meta gildi raka sem listrýnirinn
beitir. Ef hann beitir listastaðli ranglega má
afsanna mat hans þó ekki sé hægt að sanna
réttmæti staðalsins. Sálrýnir metur gildi tjá-
hæfa. En skynseminni er líka þröngur stakkur
skorinn við það brölt því boðskipti sálrýnis og
sjúklings vísa ekki beint til kjörræðustöðu.
Astæðan fyrir því er sú að sálgreinirinn hefur
ákveðna þekkingu sem sjúklinginn vantar. Því
geta þeir ekki rætt málin sem jafningjar en
hlutverk sálrýnisins er að sýna sjúklingi fram
á að hann blekki sjálfan sig. Þannig tengist
sálrýnin heilindakröfunni. Skynsemin birtist í
því að sálgreinirinn verður að sannfæra sjúkl-
inginn með rökum. Hér sjáum við leiða áráttu
þeirra félaga til að heillast af vafasömum kenn-
ingum í sálfræði, í þessu tilviki af sálgreining-
unni. Reyndar hefur Frankfurtarskólinn nýi
gert sitt besta til að flikka upp á hana en spum-
ingin er hvort sálgreiningin er ekki betur jörð-
uð í eitt skipti fyrir öll. Ekki bætir úr skák
að hin fagurfræðilega og virka skynsemi er
eins konar ruslakista fyrir allt það sem ekki
telst fræðilegt eða siðlægt. Reyndar hefur hún
visst siðferðilegt gildi því sálgreining getur
losað menn við innri hömlur sem hindra þá í
að taka fullan þátt í óþvingaðri siðferðilegri
rökræðu.
Hvað um það þá er viskunnar grein þrí-
skipt, málið er meiður hennar. Þrígreiningunni
samsvarar svo þrískipting nútíma menningar
í vísindi, siðferði og listir. Menning er rétt-
nefnd þrenning!
Augljósa mótbáran gegn þessari kenningu
er sú að ekki sé hægt að finna slíkar þrígrein-
ingar í samfélögum fyrri tíma. Svonefndar
frumstæðar þjóðir greina hvorki milli siðferðis
og sannleika né lista og trúarbragða. Svar
tvímenninganna er á þá lund að í nútíma samfé-
lögum vaxi urt þrískiptingarinnar af fræi sem
finna má í tungumálinu. Þessu til stuðnings
vitna þeir í sálfræðingana Jean Piaget og Lawr-
ence Kohlberg sem segja mannshugann þróast
með háttbundnum hætti. Einn liður í þroska-
ferii hugans er að maðurinn lærir að greina
milli sannleika, siðferðis og fegurðar. Úr þess-
um þræði spinna mannúðarmálfræðingarnir
og segja að samfélög þroskist með svipuðum
hætti og mannshugurinn. Séu ytri aðstæður
hagkvæmar tilteknu samfélagi mun það fyrr
eða síðar greina milli vísinda, siðferðis og lista.
Kenningin um þrískiptinguna er ugglaust
einn veikasti hlekkurinn í keðju þeirra kump-
ána. í fyrsta lagi er varasamt að binda trúss
sitt við kenningar Kohlbergs og Piaget. Þær
hafa verið gagnrýndar harkalega og eiga sér
fáa formælendur nú á dögum. Sagt er að til-
finnanlega vanti sannanir fyrir sumum þeirra
og aðrar séu vart prófanlegar. í öðru lagi er
vandséð hvers vegna telja beri títtnefnda þrí-
greiningu kennimark nútíma menningar. Af
hveiju ekki greininguna milli heimspeki og
vísinda, eða milli náttúru- og mannvísinda?
Fyrrnefnda aðgreiningin átti sér stað um svip-
að leyti og þrígreiningin mikla, um aldamótin
1700, sú síðarnefnda nokkru síðar.
Úr því ég er á annað borð byijaður að fjarg-
viðrast yfír þrígreiningum Apels og Habermas
er ekki úr vegi að líta aftur á kenningu þeirra
um þijár kvíslir boðskipta. Af hveiju byggja
boðskipti á hæfni okkar til þrígreiningar en
ekki til að greina milli bókstaflegrar og yfir-
færðrar merkingar?2 * * * * * Segjum að við reyndum
að læra mál þjóðfiokks sem ekki greinir milli
siðaboða og staðhæfinga um staðreyndir.
Myndi ekki geta okkar til að skilja flókin sam-
leik yrðinga og ytri aðstæðna vega meir við
málanámið en hæfnin til þrígreiningar? Altént
má ljóst vera að tæpast er hægt að „kommunis-
era“ nema menn hafí næman skilning á því
aðstöðubundna við málið. íslenskumælandi
menn verða t.d að skilja að orðið „hæna“ get-
ur undir vissum kringumstæðum verið sögn
sem merkir „að lokka“, undir öðrum kvenfugl
sem verpir af gríð og erg. Og ekki þarf að fara
í grafgötur með að næm tilfinning fyrir aðstæð-
um er nauðsynleg forsenda þess að geta greint
milli bókstaflegrar og yfirfærðrar merkingar.
Öllu verðugri krufningar er boðskiptasið-
fræði (Kommunikative Ethik) þýska tvístim-
isins.8 Við höfum reyndar þegar fengið smjör-
þefinn af henni. Því samkvæmt þessari sið-
speki eru meginreglur boðskiptanna (heilinda-
reglan, sjálfræðisreglan o.s.frv.) meginstoðir
siðferðisins. Meginreglurnar eiga það sam-
merkt með siðaboðum að vera algildar. Ástæð-
an er sú að við getum ekki gagnrýnt þessar
reglur án þess að samsinna þeim í reynd. Því
sá sem gagnrýnir eitthvað er í raun þátttak-
andi í rökræðu vegna þess að hann verður að
geta varið mál sitt rökum. Þannig viðurkennir
hann réttmæti meginreglnanna hvort sem hon-
um líkar það betur eða verr. Jafnvel sá sem
þegir þunnu hljóði en gagnrýnir reglumar innra
með sér er undir sömu sök seldur. Eins og
áður segir er hugsun innra samtal, innri boð-
skipti, og því er sá þögli bundinn á klafa regln-
anna. Af þessu leiðir að allar hugsandi verur
játast í reynd undir ok þeirra með því einu að
hugsa. Og eins og við höfum séð er tilfinninga-
líf okkar Iíka á valdi þeirra. Því er út í hött
að telja þau siðaboð réttmæt sem stríða gegn
títtnefndum reglum. Segi einhver „það er sið-
ferðilega rétt að skerða sjálfræði manna“ þá
stangast fullyrðing hans eða hennar á við sjálf-
ræðisregluna sem mælandinn viðurkennir í
raun með því einu að setja fram staðhæfingu.
Að breyttu breytanda gildir slíkt hið sama um
fullyrðingu á borð við „það er siðferðilega rétt
að gera óheilindi að almennri reglu". Siðferði
er því ekkert vildarefni, það er hvorki afstætt
né huglætt. í miðju stormsins er auga......a
still point in the turning world“ , svo vitnað sé
í skáldið T.S. Eliot. Siðferðilega réttmæt eru
þau siðaboð sem við myndum sættast á í frjálsri
og óþvingaðri rökræðu. Þannig yfirfæra Apel
og Habermas sáttakenninguna um sannleikann
á siðferðilega rökræðu.
Boðskiptasiðfræðin á það sammerkt með
kenningunni um þrenninguna að vera í lang-
sóttasta lagi. í fljótu bragði virðist býsna langt
bil milli meginreglnanna og siðaboða hvers-
dagslífsins þótt Habermas og Apel hafí unnið
ötullega að því að brúa það. Sá grunur læðist
að manni að jafnvel þótt finna megi frumregl-
ur boðskipta sé engan veginn gefið að þær
hafi nokkra siðferðilega þýðingu.
Engu að síður er mannúðarmálfræði þeirra
félaganna einhver máttugasta og frumlegasta
tilraun vorra tíma til að kveða niður drauga
sjálfdæmishyggju og andskynsemi. Forynjurn-
ar þær kvaka sífellt í eyru vor „siðferði er
bara vildarefni, gerðu það sem þú vilt, berðu
lemdu sláðu. Ekkert vit er í neinu, engu skipt-
ir hvað öðrum finnst.“ Þeir sem þora að glíma
við óvættina eiga skilið þakkir allra siðmennt-
aðra manna.
Guðmund Andrésson frá Bjargi skorti hvorki
dug né þor til að glíma við féndur frelsisins.
í spekimálum hans heyrum við samhljóm með
hugsun Frankfurtarskólans nýja: „Verður er
hver maður viðurmælis.“
Stefón Snævarr gegnir rannsóknarstöðu við
hóskólann í Björgvin i Noregi.
'Gagnstætt þvi sem margir halda hafa fæstir heimspek-
ingar látið sannfærast af þeirri kenningu Karls Poppers
að aðleiðsla sé ekki möguleg.
2Ýmsir heimspekingar efa að greina megi milli bókstaf-
legrar og yfirfærðrar merkingar. Meðal þeirra er Þor-
steinn Gylfason eins og sjá má i bók hans Að hugsa &
íslenzku.
sÞessi siðfræðikenning er einnig nefnd „rökræðusið-
fræði“ (Diskursethik) eða „samræðusiðfræði".
LÆKJ ARGATA 2 um 1881.
Ljósm.: Sigfús Eymundsson
PJETUR HAFSTEIN LARUSSON
LÆKJARGATA
Heilagur tifaði andinn hér forðum tíð
og lækurinn rann til sjávar
líkt og aldirnar stöldruðu við
og skotruðu augum upp að Lærða skóla
uns dag einn að hunustokkar bundu lækinn
- austrið og vestrið urðu að einum bæ.
Hugsaði hver þó sitt
og gerir enn.
LÆKJARGATA dregur nafn
sitt af Læknum sem rann þar
sem gatan liggur frá Tjörn-
inni og áfram til hafs. Raun-
ar rennur hann þama enn,
en árið 1911 var hann
hnepptur í bunustokka.
Það mun hafa verið á
fimmta áratug síðustu aldar, sem farið
var að ræða það á borgarafundum, að
leggja ætti götu meðfram Læknum.
Varð það úr og 1848 gaf bæjarstjórnin
götunni nafnið Lækjargata. Samkvæmt
því sem fram kemur í bók Árna Óla,
„Skuggsjá Reykjavíkur", mun það hafa
verið að undirlagi Rosenörens stift-
manns.
Fyrsta lóðin sem mæld var út við
götuna var Lækjargata 2. Var hún jafn-
framt fyrsta lóðin sem bæjarsjóður seldi
undir húsbyggingu. Kaupandi var
Knudtzon kaupmaður _sem greiddi 60
ríkisdali fyrir lóðina. Áður og raunar
allt fram yfir aldamót, fengu húsbyggj-
endur lóðir endurgjaldslaust. Húsið að
Lækjargötu 2 reisti Knudtzon árið 1852
og var það einlyft.
Knudtzon bjó þarna aðeins skamma
hríð og um og eftir 1855 bjó séra Ólaf-
ur Pálsson, dómkirkjuprestur og próf-
astur Kjalarnesprófastsdæmis, í húsinu
en í næsta húsi bjó Helgi G. Thorarens-
en biskup. Ekki stóðu þá önnur hús
við götuna. Var hún því gjarnan kölluð
Heilagsandastræti. Raunar kemur
kirkjan meira við sögu Lækjargötu, því
árið 1847 tók Prestaskólinn til starfa
í húsi Lærða skóla sem nú kallast
Menntaskólinn í Reykjavík. Því má
heldur ekki gleyma, að stytta séra Frið-
riks Friðrikssonar stendur við götuna
austanmegin. Biskupsaðsetur var og
um tíma í Gimli, sem stendur við göt-
una, austan Lækjar. Loks er þess að
geta, í sambandi við tengsl Lækjarg-
jötu og kirkjulífsins, að áratugum sam-
an bjó séra Bjarni Jónsson vígslubiskup
í hornhúsi Lækjargötu og Vonarstræt-
is, en það brann í stórbruna árið 1967,
nokkrum árum eftir lát séra Bjarna.
En svo aftur sé vikið að Lækjargötu
2, þá keypti Sigfús Eymundsson, bók-
sali og ljósmyndari, húsið árið 1871.
Bætti hann efri hæðinni við það. Auk
þess að búa þar, rak hann þar bóksölu
og ljósmyndastofu. Síðar var Morgun-
blaðið þarna til húsa. Frá 1921 til 1929
var mötuneyti stúdenta Mensa Aca-
demica á efri hæð hússins. Má með
nokkrum rétti segja, að það hafi verið
forveri Stúdentagarðanna og Félags-
stofnunar stúdenta.
Mikla og merkilega sögu má rekja
til flestra þeirra húsa sem standa við
Lækjargötu, eða hafa mynnst þar við
svörð. Hér gefst ekki ráðrúm til að
fara gjörla út í þá sálma. Þó skal þess
getið, að í húsi því sem allt fram á síð-
ustu ár stóð við Lækjargötu 4, var 17.
júní fyrst haldinn hátíðlegur, en það
var árið 1886, sex árum eftir andlát
Jóns forseta. Þessi fyrsti vísir þjóðhá-
tíðardags íslendinga, varð til í Café og
Conditori Hermes, sem Kristín Bjarna-
dóttir rak í þessu húsi. Reyndar var
hún fyrst kvenna til að greiða atkvæði
í bæjarstjórnarkosningum í Reykjavík.
Það var árið 1888.
í húsi þessu var og rekinn gamli
verslunarskólinn, stofnaður 1890.
Fyrsta verkalýðsfélag landsins, sjó-
mannafélagið Báran, var stofnað þarna
árið 1894 og Verslunarmannafélag
Reykjavíkur 1891. Síðarnefnda félagið
var ekki verkalýðsfélag lengi framan
af, heldur sameiginlegur félagsskapur
kaupmanna og starfsfólks þeirra.
Ó. Johnson og Kaaber, fyrsta heild-
verslun landsins, hóf þarna rekstur
1906 og fleira mætti nefna húsi þessu
til frægðar.
Fyrir tæpum áratug var þetta sögu-
fræga hús látið víkja fyrir nýrri bygg-
ingu og síðar endurreist á byggðasafn-
inu í Árbæ.
Sagan á sér að vísu griðastað í hjört-
um fólks og vitsmunalífi. Eigi að síður
er vandséð, hví svo ómerkilegt ytra
tákn hennar, sem þetta hús, fékk ekki
að standa þar sem einn vegvísa kyn-
slóðanna.
P.J.L.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. MARZ 1997 1 T
4