Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.1997, Blaðsíða 19
LANDSLAG SEM
NÚTÍMA UPPLIFUN
1 Kaupmannahöfn sýndi Olafur Elíasson mynd-
listarmaóur nýlega Ijósmyndaverk qrundvölluó á
íslenskri náttúru. SIGRÚN DAVÍÐSDÓTTIR komst
aó því aó Olafur er samt ekki haldinn neinni
forneskjurómantík.
LJÓSMYNDIR í þéttri röð; af fossum, ljós-
myndasería frá Bláa lóninu, sumar myndirn-
ar í ónáttúrulegum litum og þriðja serían
með myndum af bráðnandi ísjökum á Skeið-
arársandi, auk stakra mynda, voru á sýningu
Ólafs Elíassonar myndlistarmanns í Gallery
Stalke í Kaupmannahöfn. Nafni Ólafs skýtur
æ oftar upp. Á síðasta ári sýndi hann á sam-
sýningu á listasafninu í Arken og á vegum
menningarársins í Kaupmannahöfn og í haust
verður hann með á sýningu á Louisiana með
dönskum og sænskum listamönnum. En hann
er víðar en í Danmörku, því hann sýndi ný-
lega í Basel og er á leið til að halda fyrstu
einkasýningu sína í Los Angeles. Við fyrstu
sýn virðast viðfangsefnin fjölbreytt, því það
eru ljósmyndirnar í Stalke, kalkatóm í Arken
og kúluhús á útisýningunni og sýningarnar
í Basel og í Los Ángeles hafa eitthvað með
ljós að gera. En þetta er aðeins ytra byrði
hugmynda Ólafs, sem hann segir sjálfur að
snúist um skynjun og náttúru.
En áður en að verkunum sjálfum kemur
þarf Ólafur aðeins að skýra hvernig á þessum
miklu afköstum standi og hvers vegna nafn
hans sést svo oft og víða í góðum hópi og á
góðum stöðum. Ólafur á íslenska foreldra,
en er fæddur og alinn upp í Danmörku og
segist íslendingur, þó Danir telji hann í sínum
hópi af því hann ólst þar upp og gekk á
akademíuna þar. Á námsárunum settist hann
að í Þýskalandi, þar sem hann býr enn, því
þar er víðari völlur. Þetta hefur skilað sér í
góðum gallerísamböndum í Þýskalandi og
víðar, svo það eru gallerí, sem gera honum
kleift að vinna og ferðast. „Með ofsa hefur
það tekist að vinna eingöngu að list undanfar-
in þrjú ár. Þetta hefst með því að hafa óbii-
andi trú á að listin hafi eitthvað að segja í
heiminum, en það væri erfitt að komast í
svona vinnuaðstöðu bæði á Islandi og í Dan-
mörku,“ segir hann.
Skynjun og skynjunarsálfræöi
Ólafur hefur áhuga á skynjun og þá skynj-
unarsálfræði, þar sem kannað er hvað stjórni
skynjun okkar og hvaða áhrif umhverfið
hafi á hana. Það vekur meðal annars áhuga
hans að fólk sem alist hefur upp í frumskógi
og kemur síðan út á bersvæði og sér hús í
fjarlægð heldur að það sé lítið hús nálægt.
Það hefur einfaldlega ekki reynslu af að sjá
og skynja hluti í fjarlægð. Verk hans snúast
í kringum hvernig og hvað gildi fyrir upplif-
unina hverju sinni og hvernig mismunandi
einstaklingar upplifi hlutina á ólíkan hátt.
Hvernig sumir sjá eitt og aðrir annað.
Til að kanna þessi áhrif í kjölinn hefur
Ólafur kosið að vinna með mismunandi nátt-
úrufyrirbæri. Á sýningunni í Stalke nú síðast
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ólafur Elfasson
voru það fyrirbæri íslenskrar náttúru, á sýn-
ingunni í Arken voru það form kalkatóms.
„Eg gæti svosem einnig notað tónlist eða
kvikmyndir“, segir Ólafur hugsi, „en ég nota
Island, því það þekki ég og þaðan kemur
mitt persónuiega inntak. Annars væri ég
bara eins og eðlisfræðingur að rannsaka
nátturufyrirbæri", bætir hann við. Úrvinnslan
á fossamyndunum er gott dæmi um úr-
vinnslu hans. Með því að sýna fossana í mis-
munandi litum, þar sem áhorfandinn getur
ekki alltaf verið viss um hvort litirnir séu
raunverulegir eða framkallaðir álítur Ólafur
sig taka venjulegt fyrirbæri og færa nær
áhorfandanum, sem sér þá ekki aðeins foss-
inn, heidur upplifir hann á mismunandi hátt.
„Ég get ekki beint skýrt þetta, en svona
finnst mér að útfærslan eigi að vera.“
Nútimaleg náttúruskynjun
Með því að taka myndir á Skeiðarársandi
af mörgum ísjökum sem allir eru svipaðir á
stærð leitast Ólafur við að búa til kerfi, þar
sem allir jakarnir virðast jafnstórir. Um leið
færist athyglin yfir á lífrænar myndbreyting-
ar íssins, að smáatriðum í jökunum og frá
stórfengleika landslagsins. Og af sömu
ástæðu eru myndirnar litlar, því annars litu
jakarnir út eins og stór málverk eða skúlptúr-
ar. Og þar við bætist að jakarnir hverfa
smátt og smátt. Það eru hugmyndirnar sem
sitja í fyrirrúmi og þær kenndir, sem þær
vekja, en ekki stórfengleiki náttúrunnar.
En þó Ólafur hafi áhuga á öðru í náttúr-
unni en stórfengleika hennar hefur hann
ekkert á móti rómantík. En honum er umhug-
að um að undirstrika að náttúruupplifun sé
ekki bara afturhvarf til rómantískrar náttúru-
skynjunar, heldur sé hægt að upplifa hana
á nútímalegan hátt. „Ég hef áhuga á sam-
tímatónlist og rafeindatónlist og sá áhugi
tengist sýn minni á íslenska náttúru. I náttúr-
unni finn ég fyrir umhverfisupplifun rétt eins
og í tónlistinni." En hann hefur ekki áhuga
á að áhorfandinn sjái fyrst og fremst upplif- ♦
un listamannsins, heldur er verkunum ætlað
að ljá áhorfandanum tækifæri til að upplifa
eigin náttúruskynjun.
Þessa aðferð hefur hann áður notað á sýn-
ingunni í Basel, þar sem verkið fólst í auðu
herbergi lýstu upp af ljósi með aðeins einni
bylgjulengd. Venjulegt ljós inniheldur allar
bylgjulengdir og sýnir því alla liti, en í ljósi
með aðeins eina bylgjulengd, sem í þessu
tilfelli var gult, sést aðeins hið gula sem
gulur litur, meðan annað verður svart eða
grátt, ef það er svolítið gult í hlutnum. Verk-
ið fólst því í að áhorfendur upplifðu sjálfa sig
í þessu Ijósi, þar sem umhverfið var eins og
svarthvít ljósmynd.
Sem áframhald af ljósi og upplifun ætlar
Ólafur að vinna með sólarljósið á sýningunni
í Los Angeles. Hann hyggst tjúfa göt á þak
sýningarsalarins og hleypa sólstöfum niður
í salinn. Áhorfandinn mun þá sjá hvernig ljós-
ið færist til og fá.tækifæri til að virða sólar-
ljósið fyrir sér sem breytilegt fyrirbæri, sjá
rykið sem dansar í sólstöfunum og annað sem
sólstafirnir framkalla. En í Kaupmannahöfn
var verkið ekki endanlega mótað í huga Ól-
afs, heldur aðeins lauslegar hugmyndir þess.
Endanlega útfærslu vinnur hann á staðnum,
þegar hann hefur sólina og salinn við hendina.
JORDI SAVALL A TROÐNUM
OG ÓTROÐNUM SLÓÐUM
TÖNLIST
Sígildir diskar
Spænsk forntónlist
E1 Canto de la Sibila I (Catalunya) og E1 Canto
de la Sibila II (Galicia, Castilla). Sönghópur
og hljóðfærasláttur: La Capella Reial de Catal-
unya. Einsöngvari: Montserrat Figueras.
Stjómandi Jordi Savall. Útgáfa: Auvidis Fon-
talis „Musica Iberica" ES 8705 / ES 9900.
Verð: 2.980 (2 diskar - fáanlegir hvor í sínu
lagi) - Japis.
STÓRAUKINN áhugi hlustenda á tónlist
fyrri alda hefur leitt til þess að menn seilast
sífellt lengra aftur í forneskju og kanna því
æ leyndardómsfyllri lendur á tónlistarsvið-
inu. Sú vaxandi athygli sem hin forna kirkju-
tónlist vekur á vafalaust rætur sínar að rekja
til þeirrar þarfar nútímamannsinns að eiga
sér kyrrlátar stundir til íhugunar og hvíldar
í steitufylltum heimi. í raun er undravert
að þessi kyrrláta og á stundum næsta kyrr-
stæða tónlist skuli höfða í svo ríkum mæli
til kóka-kóla kynslóðarinnar með stresstö-
skurnar sínar. Það er óumdeilanleg stað-
reynd að hljóðritanir af fornri kirkjutónlist
seljast í stórum upplögum um heim allan
og sumar komast á vinsældalista og fá jafn-
vel gullplötur!
Einn þeirra tónlistarmanna sem vafalaust
hafa lagt hvað þyngst lóð á vogarskálarnar
til þess að kynna og auka vinsældir forntón-
listarinnar er spænski gömbuleikarinn Jordi
Savall sem á 25 ára feril að baki á tónlistar-
sviðinu. Eiginkona hans, söngkonan Monts-
errat Figueras, kemur jafnan fram með
honum á tónleikum og í hljóðritunum en hún
á sér einnig sjálfstæðan feril. Þau stofnuðu
árið 1974 tónlistarhópinn Hespérion XX sem
átti eftir að verða brautryðjandi í leitinni að
vanræktri tónlist og tamdi sér þau vísinda-
legu vinnubrögð sem urðu öðrum sambæri-
legum hópum fordæmi. Árið 1987 stofnaði
Savall söng- og hljóðfærahópinn La capella
Reial de Catalunya sem sérhæfir sig í tón-
list fyrir aldamótin 1800 og nú síðast hljóm-
sveitina Le Concert de Nations. Flutningur
Savalls og Figueras hefur um árabil verið
gefinn út hjá frönsku útgáfunni Astrée Auvi-
dis (rúmlega 60 útgáfur og eru fjölmargar
þeirra fáanlegar hér á landi) en nú hefur
hann fengið sitt eigið „merki“ sem nefnist
Auvidis Fontalis („frá uppsprettunni“) þar
sem enn frekar er leitað uppruna tónlistar-
innar og útgáfusagan, mismunandi handrit
og flutningsmáti rannsakaður eins gaum-
gæfilega og frekast er unnt.
Diskarnir sem hér eru til umfjöllunar í
dag eru úr útgáfuröð Auvidis Fontalis,
Musica Iberica („spænsk tónlist"), og er ein
fjölmargra hljóðritana seinni ára þar sem
þessari sjaldheyrðu fornu tónlist eru gerð
skil. Þó er þessi útgáfa ólík öðrum að einu
leyti: sumir hlutar tónlistarinnar eru taldir
allt að þúsund ára gamlir eða frá tíma már-
anna á Spáni og textinn, sem er úr spádóms-
bókum Sibilu, á uppruna sinn í Grikklandi
þremur öldum fyrir Krists burð. Það er óneit-
anlega mjög sérstök og gefandi upplifun sem
bíður þeirra hlustenda sem leggja á sig að
kynnast þessari fallegu og áhrifaríku tónlist
sem er greinilega blönduð márískum og gyð-
inglegum áhrifum. Montserrat Figueras
syngur einleikshlutverk hinnar myrku, forn-
grísku spádómsgyðju Sibila, sem menn leit-
uðu ráða hjá og tóku þar með verulega
áhættu og storkuðu örlögunum. Söngmáti
Figueras er mjög „náttúrulegur" og tilgerð-
arlaus, hún notar lítið sem ekkert víbrató
en leggur þeim mun meira upp úr tjáning-
unni sem oftast er hreint óviðjafnanleg og
heldur manni hugföngnum. Henni svarar
12-13 manna sönghópur úrvalsradda og vek-
ur fáguð tónmyndun og hljómmiklar bassa-
raddir sérstaka athygli. Leikið er undir á
ýmis forn hljóðfæri og er upptakan gerð í
umhverfi með hæfilega mikum endurómi.
Allt hjálpast þetta við að skapa hér sérstakt
og dulúðlegt andrúmsloft löngu liðins tíma.
Hér er á ferðinni afar vönduð útgáfa þar
sem farið er víðs fjarri troðnum slóðum.
BEETHOVEN
Ludwig van Beethoven: Sinfónía nr. 3, op.
55 „Eroica“. Coriolan-forleikurinn, op. 62.
Hljómsveitarstjóri: Jordi Savall. Hljómsveit:
Le Concert des Nations. Útgáfa Auvidis Fon-
talis „Musica Germanica" ES 8557. Verð: kr.
1.490 - Japis.
Enn ein Eroicanl Von er að svo sé sagt
þegar lausleg athugun í plötulista Gramop-
hone leiðir í ljós að fyrir séu tæpar 100 útgáf-
ur af þessu tímamótaverki. Og ekki er laust
við að samkeppnin sé hörð: nánast hver ein-
asti hljómsveitarstjóri á heimsmælikvarða
hefur fundið hjá sér þörf fyrir að koma sinni
persónulegu túlkun á framfæri, og sumir
oftar en einu sinni, en einnig hafa minni
spámenn að sjálfsögðu fengist við þetta
magnaða verk. Satt að segja furðar maður
sig oft á því hvers vegna var af stað farið
því oftar en ekki virðast menn hafa lítið fram
að færa til að dýpka skilning hlustenda.
Á seinni árum hafa ýmis útgáfufyrirtæki
lagt áherslu á að sækja aftur til upprunans
og leitast við að flytja sinfóníur Beethovens
á þann máta sem tíðkaðist í upphafi 19.
aldarinnar. Þau hafa fengið til liðs við sig
ýmsa af ágætustu hljómsveitarstjórum nú-
tímans svo sem John Eliot Gardiner, Chri-
stopher Hogwood, Roger Norrington og Roy
Goodman, sem stjórnaði Kammersveit
Reykjavíkur fyrr í vetur. Það sem einkennir
flestar þessar útgáfur eru minni hljómsveitir
sem jafnan gefa léttari og gegnsærri flutn-
ing. Einnig er hraðinn oft talsvert meiri en
í hefðbundnum, rómantískum útgáfum.
Þetta á sérstaklega við um túlkun þeirra
Gardiners og Goodmans. Og nú hefur nýr
boðberi upprunastefnunnar bæst í hópinn,
Jordi Savall, í glænýrri hljóðritun sem kom
á markaðinn fyrir fáum vikum. (Því ber
annars að fagna hve fljótir þeir Japis-menn
eru að taka við sér þegar forvitnilegar nýj-
ungar birtast).
Hljómsveit Savalls, Le Concert des Nati-
ons, telur alls 46 hljóðfæraleikara og virkar
minni en Hanover Band Goodmans en hafí
manni þótt þeir síðarnefndu vera frísklegir
í túlkun sinni þá er það ekkert miðað við
flutning Savalls og félaga. Goodman gefur
sér 17 mín. og 19 sek. til þess að ljúka fyrsta
kafla en Savall er tveimur mínútum fljótari!
Og trúið mér, þetta heyrist. Árangurinn er
ábyggilega hraðasti upphafskafli Eroicu frá
upphafi hljóðritana. En hvílík túlkun! Að
óreyndu hélt ég að ekki væri lengur hægt
að koma svo á óvart með alþekktri tónlist
sem þessari. Snerpa Savalls er ákaflega
sannfærandi og þrátt fyrir þennan ógn- \.
arhraða hljómar tónlistin aldrei eins og hún
sé óróleg eða flaustursleg, heldur þrungin
þeim sprengikrafti sem einkennir þessa tón-
list í svo ríkum mæli. Hún er bara eins og
hún á að vera. Það sama má segja um ann-
an kafla. Hann er miklu hraðari en menn
eiga að venjast (fimm (!!) mínútum styttri
en t.d. hjá Leonard Bernstein og Vínarfíl-
harmóníunni (1980)) en samt er þetta í fyrsta
skipti á plötu sem ég skynja alvöru sorgarm-
ars í þessari tónlist. Og maður hugsar: Já,
svona, einmitt svona, hlýtur Beethoven að
hafa hugsað sér þennan kafla. í ágætri grein
sinni í bæklingi disksins rökstyður Savall
túlkun sína og þ.m.t. hraðaval og vísar þar
til fyrirmæla í handriti Beethovens um það
efni, en tónskáldið lagði jafnan mikið upp
úr réttu hraðavali. Þriðji og fjórði kafli ein-'
kennast báðir af sama léttleikanum en þrátt
fyrir mikinn hraða gefur Savall gaum að
smáatriðunum sem hvergi týnast i viðburða-
ríkri tónlistinni. Reyndar hægir Savall veru-
lega á í miðjum 4. kafla (poco andante) til
að auka á dramatíkina og mynda sterkari
andstæður. Lokatöktunum fá engin orð lýst.
Ef þú lesandi góður átt uppi í hillu gaml-
an Karajan, eða álíka, sem þér hefur alltaf
þótt vænt um en ekki nennt að spila undanf-
arin ár þá er kominn tími til að yngja upp
og upplifa ferska spilamennsku sem varpar
nýju ljósi á gamlan kunningja. En vertu við
því búinn að fá vægt áfall, því hér ríkja allt
önnur viðmið um flutning en hingað til hafa
tíðkast.
Þetta er besta Eroican sem ég hef heyrt
fram að þessu.
Valdemar Pálsson
1ESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. MAÍ 1997 1 9