Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1997, Blaðsíða 4

NÍELS P. DUNGAL
Níels P. Dungal prófessor var forstöóumaóur
Rgnnsóknastofu Háskólans í fjóra áratugi en hann
lést 1965. Níels var merkur vísindamaður og
krabbameinsrannsóknir hans vöktu athygli víða
um heim. Þess er nú minnst aó hundraó ár eru
liðin frá fæðingu hans og 100 ár frá því að vísir
að rannsóknastofu á vegum Háskólans tók til starfa.
Fyrir 37 árum átti MATTHÍAS JOHANNES5EN
samtal við Níels Dungal.
EF ÉG hef ekki vitað það áður,
veit ég það nú, að við lifum í
mörgnm ólíkum heimum. Um
það sannfærðist ég, þegar ég
fyrir nokkru skrapp upp á Rann-
sóknastofu Háskólans að tala
við Níels Dungal, prófessor.
Ég fann að vísu að heimar
okkar voru líkir um margt, en ólíkir um ennþá
fleira. Mér datt í hug það sem Guðmundur
læknir í Stykkishólmi sagði, þegar hann var
spurður, hvort það hefði ekki mikil áhrif á
hann að sjá nakinn kvenmannslíkama: „0,
blessaður vertu, þetta er eins og landabréf
fyrir mér,“ svaraði hann. Svona hefði enginn
blaðamaður komizt að orði, þó hann viti að
konulíkami og landabréf eiga eitt sameigin-
legt: að geta valdið stórátökum.
I mínum heimi var banastund Beethovens
táknræn fyrir persónulegt sjálfstæði og ein-
staklingsþráa listamannsins, þegar hann reis
upp við olnboga, kreppti hnefann af þrjózku
og þrályndi snillingsins óhagganlega, bauð lífi
og dauða byrginn og féll svo örendur aftur á
bak í rúmið. í heimi meinafræðingsins var
þessi dauðdagi Beethovens eðlilegur og án
nokkurs rómantísks eða dularfulls ívafs: „Það
er ekki hægt að leggja neitt upp úr svona
hlutum," sagði prófessor Dungal. Tónskáldið
hefur getað fengið blæðingu inn á heilann og
kreppt hnefann ósjálfrátt af hennar völdum.
En ég hélt mig við fullyrðingu tónskáldsins
sjálfs, þegar hann sagði: „Es gibt nur einen
Beethoven."
Flest af því, sem bar fyrir augu í innri ver-
öld prófessors Dungals, var nýtt fyrir mér og
kom þægilega á óvart, sumt hrollvekjandi og
má kannski segja það eigi ekki erindi á prent,
en slíkar skoðanir getur enginn tekið hátíð-
lega, því það er ekki stórmannlegt að vilja
aðeins horfast í augu við það, sem er þægi-
legt, raskar engra ró.
í mínum heimi skoðar fólk fjölskyldumynd-
ir til að rifja upp gamlar endurminningar og
eignast aftur þessi grænu bros, þennan bjarta
vonglaða svip, sem myndin geymir. í heimi
meinafræðingsins eru skoðaðar myndir af lík-
um og innyflum. Svo kemur einn dag að okk-
ur, og prófessor Dungal fær kannski líka
mynd af sér, hver veit?
Um þetta hugsaði ég, þegar ég fór af fundi
prófessors Dungals með heim hans í hverri
hugsun, hverri taug. Er lífið þá ekki merki-
legra en þetta, mynd af nýra eða lunga? Samt
er blaðamaðurinn ýmsu vanur, því raunveru-
lega á hann engan sérstakan heim. Starf hans
er fólgið í því að læðast inn í ókunna heima,
ekki sízt þá sem eru á botni mannssálarinnar
og fáir eiga aðgang að. í dag kynnist hann
heimi barnsins, þessum saklausa ilmandi
heimi, á morgun heimi prófessors Dungals og
dauðans. Og þó.
„Hér deyr enginn,“ sagði prófessorinn við
mig, þegar ég kom í heimsókn. „Hingað koma
menn dauðir. En við kynnumst mörgu í starfi
okkar, sem fólki væri hollt að hugleiða oftar
en það gerir, það yrði kannski betra hvert við
annað. En þér kennduð starf okkar við dauð-
ann. Ég mundi frekar segja, að við lærum af
þeim liðnu: Mortui vivos docent, hinir dauðu
kenna þeim lifandi, ætti að standa hérna ein-
hvers staðar í húsinu, finnst mér. Starf okkar
meinafræðinganna er að reyna að komast að
sannleikanum um siúkdóma lífsins."
Eg gekk í ofnæmissprautur til pró-
fessors Dungals og kynntist
honum í starfi. Hann talaði við
mig um alla heima og geima,
stundum trúmál og þótti mér
hann trúaðri en hann vildi vera
láta, eins og síðar mun hafa
komið í Ijós, en þó sannfærður
andstæðingur kirkjunnar. Hann vísaði til Hall-
grímskirkju og spurði, hvort ekki væri nær
að byggja sjúkrahús. Hann var stórfróður og
hafði að því er virtist einhveija sérstaka þörf
fyrir að miðla mér af reynslu sinni. Það var
eins og honum fyndist t.a.m. óþarfa Iúxus,
að ég þyrfti ekki að standa við krufningar
dag hvern, og reyndi að fá mig niður í vinnu-
stofu sína í kjallara rannsóknastofnunarinnar
svo að ég sæi heim hans með eigin augum.
En ég lét hann ekki lokka mig til þess. Það
mislíkaði honum. Og hann hefndi sín. Eitt
sinn, þegar ég kom til hans, var bali á miðju
gólfi fullur af fúlum innyflum, svo mér lá við
yfirliði. Ég spurði, hvað þetta væri. „Hvað?“-
sagði hann sakleysislega og skimaði í allar
áttir. „Þessi lykt,“ sagði ég. „Æ, þessi lykt,“
sagði hann, „hún er víst úr balanum þarna.
Það er ekkert, bara krabbameinslíffæri.“ Ég
settist og hann gaf mér sprautuna. Ég var
ákveðinn í að standast þessa eldraun eins og
ekkert væri.
Annað skipti sagði hann við mig: „Heyrið
þér, Matthías, viljið þér ekki líta ni_ður?“ „Nei,“
sagði ég. „Ekki niður í líkhús. Ég á ekkert
erindi þangað.“ „Nei, ég á við, niður á næstu
hæð, þar sem hvítu mýsnar eru,“ sagði hann
sakleysislega. Jú, það þótti mér hnýsilegt. Við
fórum niður, en vorum ekki fyrr komnir inn
í rannsóknarstofuna en hann segir: „Sjáið þér
þetta, Matthías?“ „Hvað?“ Hann tók pakka
ofan af skáp við hurðina og sagði: „Haldið
þér á þessu, meðan ég tek þennan brúna
umbúðapappír utan af þessu. Ég ætla að sýna
yður svolítið." Að stundu liðinni stóð ég með
framréttar hendur og hélt á hálfu kvenmanns-
læri og fótlegg. „Þetta var skorið í morgun.
Ég fékk það til rannsóknar, það er af átján
ára gamalli stúlku. Kannski þekkið þér hana?“
Við horfðumst í augu. Hann sá, að hann hafði
haft erindi sem erfiði. „Nú getum við komið
fram,“ sagði hann. „Hvítu mýsnar geta beðið.“
Þegar við hittumst nokkru síðar, spurði ég
hann, hvort ekki væri langt síðan farið var
að kryfja hér á landi.
Prófessor Dungal svaraði:
„Hér voru engar skipulagðar krufningar
fyrr en upp úr 1930, en þá fyrst var farið að
safna þekkingu um banamein. Krufningar
hafa síðan verið grundvöllur undir læknis-
fræðiiega þekkingu okkar. Um aldamótin voru
margir íslendingar sullaveikir, holdsveikir
voru á þriðja hundrað og mikill fjöldi dó úr
taugaveiki og berklum. Enginn vissi samt hve
útbreiddir þessir sjúkdómar voru. Guðmundur
Magnússon, sá ágæti maður, hafði gert ráð
fyrir, að sullur væri í einum af hverjum 240
íslendingum, en þegar ég byijaði skipulagðar
krufningar kom í ijós, að fimmti hver fullorð-
inn íslendingur dó með sull.“
„Hvar byijuðuð þér að kryfja?“
„í bakhúsi í Kirkjustræti 12, einstaka sinn-
um í líkhúsum Farsóttahússins og Landa-
kotsspítalans. Aðstæður voru auðvitað slæm-
ar, eins og þér getið ímyndað yður. Þegar
Landsspítalinn var byggður, fengum við hent-
ugra húsnæði, en það var ekki fyrr en við
fluttumst hingað 1934, að starfsskilyrðin urðu
viðunandi. En nú er Rannsóknastofan orðin
allt of lftíl. Við þyrftum helzt að byggja hér
álmu út í Eiríksgötuna, ef vel ætti að vera.
Við eyðum aldrei of miklu fé í vísindalegar
rannsóknir, þær eru frumskilyrði þess, að við
getum lifað góðu og heilbrigðu lífi. Yður finnst
það kannski ótrúlegt, en satt er það samt,
að hægt er að útrýma sjúkdómum með laga-
setningu. 1899 voru sett endanleg lög um
útrýmingu sullaveikinnar og 10 árum síðar
er dánartalan fimm sinnum lægri en þegar
lögin eru sett. Samt rísa vafalaust af grunni
margar kirkjur og stórhýsi fyrir alls konar
hjátrú áður en við fáum rýmra húsnæði.“
„Þér mælið sem sagt með krufningum?“
„Það er enginn vafi á, að þær eru einhver
nauðsynlegasta undirstaða læknavísindanna.
An þeirra hefðum við enga hugmynd um út-
breiðslu sjúkdóma, við vissum jafnvel ekki úr
hvetju fólk deyr. Það er fjöldi fólks, sem ár-
lega deyr úr krabbameini, án þess að vitað
sé um dánarorsökina, aðallega gamalt fólk.
„Læknisfræðin á ekki að byggjast á fyrirfram
ákveðnum skoðunum,“ sagði Hippokrates,
„hún á að byggjast á vísindalegum rannsókn-
um.“
„Hvað hafíð þér krufið marga, prófessor?“
„Erlendis hef ég krufið um þúsund lík og
hér heima hafa verið krufin yfír 4000 lík
undir minni umsjá. 1932 voru aðeins krufin
hér 32 lík, en á síðasta ári voru þau 330 og
munu nálgast 400 á þessu ári, svo þetta stefnir
í rétta átt. Krufningar eru svo mikilvægur
þáttur í kennslu, að prófessor William Osler,
einn merkasti læknakennari, sem uppi hefur
verið síðustu 100 ár, sagði á sínum tíma:
„Læknisfræði lærir maður við krufningaborð-
ið.“
IBandaríkjunum er enginn spítali tekinn
gildur til læknakennslu nema hann
láti kryfja a.m.k. 65% þeirra sjúkl-
inga, sem í spítalanum deyja. Þar sem
krufningar fara fram, er læknisfræðin
á hærra stigi en annars staðar. Þar
fá læknarnir tækifæri til að sjá, hvað
þeir hafa verið að glíma við, og kynn-
ast hveiju sjúkdómstilfelli út í æsar.“
„Er ekki fólk á móti því að láta kryfja vini
sína og ættingja?“
„Nei, það hefur lítið borið á því, enda eru
fyrirmæli um það í heilbrigðislöggjöf okkar,
að yfirlæknar ríkissjúkrahúsanna hafi heimild
til að láta kryfa alla sem þar deyja. Sú heim-
ild er auðvitað notuð, því læknarnir vilja allir
læra, þeir eldri ekki síður en hinir sem yngri
eru.“
„Eru trúarbrögðin engin hindrun?"
„Ekki hef ég orðið var við það hér. Það er
samt algengt úti í Bandaríkjunum, að Gyðing-
um sé illa við að láta kryfja sig. Ég kynntist
ágætum meinafræðingi við Gyðingasjúkrahús
í New York, sem lét sækja líkin eftir kl. 11
á kvöldin og krufði þau á nóttunni, án þess
aðstandendur yrðu þess varir, svo nauðsynlegt
þótti honum að fá þann fróðleik, sem krufning-
in ein getur veitt. Annars er miklu minna
rask á líkum við krufningu en fólk heldur.
Það gengur með þær grillur, að krufning sé
sama og anatómískur líkskurður fyrir stúd-
enta, en það er auðvitað alrangt. Aðferðin er
allt önnur, og hér framkvæmum við ekki slík-
an líkskurð. Samt eru læknastúdentar oft við-
staddir hjá okkur, því þeir vita, að það er
lærdómsríkt, og við flestar krufningar finnur
maður eitthvað sem kemur á óvart.“
„Þér munduð kannski vilja nefna eitthvað,
sem þér hafið fundið markvert við krufningu
hér?“
„Ég varð mjög undrandi, þegar ég kom
heim frá Austurríki og sá, hvað Islendingar
höfðu lítinn skjaldkirtil. í Austurríki hafði ég
krufið fjölda fólks og sá, hve skjaldkirtillinn
í þarlendum mönnum er óeðlilega stór vegna
joðskorts í landinu. Meðalþyngdin var 40-60
grömm; Það var mikill munur að sjá skjaldkir-
tilinn í íslendingum. Þeir hafa minni skjaldkirt-
il en nokkur önnur þjóð. Það vissi enginn
áður en ég byijaði að kryija. Meðalþyngdin
er 13 til 14 grömm. Japanir hafa næstminnst-
an skjaldkirtil, um 19 grömm.“
„Haldið þér kannski að þetta sé skýringin
á því, hvað við íslendingar erum undarlegir?“
„Nei, það held ég ekki. Maður þarf ekki
að vera undarlegur, þó maður hafi lítinn
skjaldkirtil. Aftur á móti verður maður veik-
ur, ef skjaldkirtilinn vantar. Það er enginn
vafi á, að allt sálarlíf okkar er háð starfsemi
líffæranna, jafnvel siðferði okkar og fram-
koma getur að verulegu leyti verið háð starf-
semi líffæranna.
Sterkustu ástríður mannanna eiga upptök
sín í litlum kirtlum, sem gegna því hlutverki
að flytja lífið frá einni kynslóð til annarrar.
Oft má sjá á þessum kirtlum, hvort þeir hafa
framleitt mikið af hormónum, þá eru þeir stór-
ir og safamiklir, en litlir, þurrir og skorpnir,
ef þeir hafa starfað lítið sem ekkert. Sumar
konur framleiða hormóna alla ævi, jafnvel
fram undir áttrætt, aðrar í aðeins fáa ára-
tugi. Það er ólíkt erfiðara fyrir þá, sem fram-
leiða mikið af slíkum hormónum, að hafa hem-
il á kynhvötum sínum, en hina, sem hafa
skorpnaða og uppþornaða kirtla. Fyrir þá eða
þær er lítill vandi að vera dyggðugur, þar sem
freistingin er engin.
Fyrir hina, sem framleiða mikið af hormón-
um, getur verið erfitt að hafa taumhald á
ástríðum sínum, einkum ef þeir drekka áfengi,
því það lamar frumurnar í heilaberkinum, þar
sem hemlarnir eru. Margir, sem ég hef fylgzt
með í lífinu, hafa um síðir hafnað hér í líkhús-
inu. Þegar ég var ungur, heyrði ég ill um-
mæli höfð eftir tveimur ógiftum konum um
hina þriðju, sem talin var eitthvað úti á lífinu.
Þær gagnrýndu meinta vergirni hennar, en
sjálfar voru þær víst allt að því hreinar meyj-
ar. Svo dóu þessar konur allar þijár og höfn-
uðu hér í kjallaranum hjá mér og ég krufði
þær. Þá sá ég, að það hefur ekki verið nein
þrekraun fyrir þær tvær, sem hreinlífar voru,
að standast freistingar lífsins, því að eggja-
stokkarnir í þeim voru eins og þurrkaðar rúsín-
ur, en eggjastokkarnir í hinni þriðju, þeirri
sem hafði fengið orð fyrir að standa í útstá-
elsi, voru eins og safaríkir ávextir.
Þarna var skýringin komin. Siðsemi þarf
ekki að vera nein dyggð, heldur afleiðing af
lítilli hormónastarfsemi, eins og í þessum til-
fellum.
En ef illa tekist til er svo djöflinum og
hans freistingum kennt um af sumum.“
„Hvers vegna sögðuð þér djöflinum?"
„Ja, tekur ekki fólk svona til orða? Þetta
er gamli kristindómurinn. Þér vitið, hvað sögn-
in að skíra merkir? Að skíra barn er að hreinsa
það af djöflinum - reka úr því illa anda. Fram
undir síðustu aldamót var þetta í skímarformúl-
unni: „Vík út af bami þessu, þú illi andi, og
gef pláss heilögum anda.“ Já, það var ekki
undarlegt, þó þeim hafi þótt nauðsynlegt að
skíra böm í gamla daga, þegar þurfti að reka
djöfulinn út úr þeim. Og enn er fólk að borga
prestunum fýrir þetta. í Bretlandi er svipuð
skírnarformúla jafnvel enn í heiðri höfð, og
þegar börn drottningar eru skírð, verða virðing-
arsamir guðfeður og hertogar að afneita fyrir
hönd þeirra öllum holdsins fýsnum.“
„Þetta er blekkingin sem þér talið um í bók
yðar?“
„Já, meðal annars þetta. Ég er ekki í nein-
um vafa um, að kristindómurinn hefur staðið
menningunni fyrir þrifum með þessari eyðandi
hjátrú sinni. Hvað mundi nú vera sagt, ef við
tækjum þá ákvörðun einn góðan veðurdag að
loka skólum landsins næstu hundrað ár? Fyrir
þessu stóð kristindómurinn á sínum tíma, já,
lokaði skólunum í mörg hundruð ár.“
„Hann átti líka mikinn þátt í menntun fólks-
ins, fornbókmenntir okkar urðu t.d. til í skjóli
hans og án kristindóms og sterkrar trúar hefði
séra Matthías ekki orðið það skáld sem hann
varð.“
„Snorri Sturluson hugsaði ekki eins og krist-
inn maður, þess bera bækur hans glögg merki,
að hann hefur hvorki trúað á goðin né Hvíta-
krist. Séra Matthías hefði ávallt orðið stór-
skáld, hvort sem hann hefði trúað nokkru eða
engu ... Annars voruðjiér að tala um skjaldk-
irtilinn, var það ekki? Astæðan til þess að við
höfum svona lítinn skjaldkirtil er sú, að við
borðum mikinn físk og lifum á óvenju joðríkri
fæðu og auk þess er loftið mengað særoki, svo
við öndum líka að okkur joðinu. í joðlitlu lönd-
unum verður skjaldkirtillinn að stækka, svo
fólkið geti náð því litla joði, sem er í blóðinu.11
„Haldið þér ekki að stærð skjaldkirtilsins
geti haft einhver áhrif á skaplyndi þjóða?“
„Það veit ég ekkert um, en skjaldkirtillinn
er ákaflega lítill í þeim dýrum, sem fara í
vetrarhíði. Ekki held ég samt, að við íslending-
ar séum eins og björninn, sem leggst í vetr-
ardvala og hægir á allri starfsemi líkamans í
versta skammdeginu. Okkar skjaldkirtill er
engu minni að vetrinum en á sumrin."
„En segið mér eitt, prófessor Dungal, hvers
vegna Iögðuð þér stund á læknisfræði?"
„Ég hafði alltaf ætlað mér að verða læknir
frá því ég var drengur. Mér fannst það inter-
essant og mannúðlegt starf. Auðvitað ætlaði
ég mér upphaflega að verða læknir lifandi
fólks, en svo var ég beðinn að leggja stund á
meinafræði til að kenna hana við háskólann.
Og ég get ekki sagt að ég hafi séð eftir því
að fara út á þá braut.“
Það er hastarlegt að sjá
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. JÚNÍ 1997