Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Síða 12

ná einhverju tilteknu fram og málalok eru
óvís (t. d. stöðuhækkun, kvonbæn o. s. frv.)
sendi ég aðra í minn stað, til að tala máli
mínu. Þannig kemst ég hjá því að upplifa hi-
ya, þá hneisu, sem því fylgir, ef tilraunin mis-
tekst. Hiya er lykilhugtak í sálarlífi Filipsey-
inga. Það er oftast þýtt sem ,skömm“, en
merkir í raun þann álitshnekki, sem ég verð
fyrir í augum sjálfs mín, ef ég hef það á til-
fínningunni, að ég hafí ekki fullnægt þeirri
kröfu, sem samfélagið (fjölskyldan eða hópur-
inn, sem ég tilheyri) gerir til mín. Einstak-
lingshyggja eða hópmenning? Á Vesturlönd-
um á einstaklingshyggja drjúgan þátt í því að
móta manngerð og viðhorf fólks. Frumleiki og
sjálfstæð hugsun eru gildi, sem álitin eru eft-
irsóknarverð. Á Filipseyjum er það, sem við
gætum kallað ,hópmenning“, ríkjandi. Frá
blautu bamsbeini læra böm að taka tillit til
annarra og að bera sérstaka virðingu fyrir
skyldfólki og vinum. Forðast skal um fram
allt árekstra í samskiptum við aðra, hvort sem
um er að ræða fjölskyldu, vinahóp (barkadas)
eða vinnufélaga síðar meir. Markmiðið er
ávallt hið sama, nefnilega það, að viðhalda
góðum félagsanda (pakikisama). Sérhver ein-
staklingur lærir að skynja tilveru sína fyrst
og fremst sem hluta af stærri heild (hópi), og
sjálfsímjmd hans snýst þess vegna ekki um
hann sjálfan, eins og títt er í okkar heims-
hluta, heldur fyrst of fremst um tengsl hans
við hópinn, sem hann tilheyrir. Hópurinn er
sú viðmiðun, sem allt snýst um. Oftast ,hugs-
ar“ hópurinn fyrir alla meðlimi í heild, í þeim
skilningi, að þau viðhorf, sem ríkja í hópnum,
eru álitin hin einu sönnu. Mannfræðilega má
því segja, að einstaklingurinn losni við það
vafstur og erfiði, sem einatt fylgir því, að
þurfa að kryfja mál til mergjar og taka eigin
ákvarðanir. Og með þessum hætti heldur
pakikisama (góður félagsandi) innreið sína í
hópinn. Þó að pakikisama (góður félagsandi)
hafí mannfræðilega ákveðnu hlutverki að
gegna, er hins vegar Ijóst að pakikisama er
dyggð, sem auðveldlega getur snúist upp í
andhverfu sína og orðið að lesti undir ákveðn-
um kringumstæðum. Ef félagar mínir taka
eiturlyf, verð ég þá að gera það líka, til þess
að spilla ekki góðum félagsanda, þótt það sé í
raun gegn vilja mínum? Hér er oft vandi á
höndum, því að pakikisama krefst þess að
maður hagi sér eins og aðrir hópfélagar og
skerist ekki úr leik. Amor propio Ef Filipsey-
ingar verða fyrir persónulegri móðgun eða
opinni gagnrýni, þannig að sjálfsvirðing
þeirra sé í hættu, gerir amor propio strax vart
við sigt, en það er nokkurs konar innri rödd
eða næm tilfinning, sem vakir yfir því, að
sjálfvirðingu einstaklingsins sé ekki ofboðið
og að SIR (hið ljúfa viðmót) verði ekki að und-
irlægjuhætti. Ef mönnum fínnst sér ofboðið,
fljúga öll fögur áform um SIR út í veður og
vind, og til alvarlega átaka getur komið. Er þá
allra veðra von. Amor propio er annað lykil-
hugtak í siðakerfi Filipseyinga, og stendur
það í beinu hlutfalli við SIR. Amor propio
minnir á íslenska sæmdarhugtakið að fomu,
eins og við þekkjum það úr íslendingasögum.
SIR og amor propio fyrirfinnast einnig í öðr-
um löndum, en á Filipseyjum hafa þessi við-
mið sérstöðu vegna almennrar fylgni og út-
breiðslu. Þrátt fyrir alla viðleitni til að við-
halda SIR og taka tillit til tilfinnga annarra,
má þó alltaf búast við því að bláókunnugt fólk
spyrji persónulegra spuminga, sem á okkar
vísu þættu lítil kurteisi. ,Af hverju ertu ekki
giftur?" .Hvenær ætlar þú að gifta þig?“ ,Af
hverju áttu engin böm?“ ,Hvaða áform hefur
þú í framtíðinni?" Hér virðist mér mælikvarð-
inn á það, hvað sé viðeigandi og hvað ekki,
hafa snúist við, ef hafðar era í huga venjur um
þetta efni á íslandi. Það er því greinilega ekki
nóg að kunna skil á SIR, til að komast klakk-
laust yfir áfóll af völdum ólíkrar málbeitingar.
Ýmis önnur viðmið þarf að hafa í huga, ef
skiija á hegðun fólks í þessu vingjamlega og
heillandi landi til hlítar, enda er það svo, að á
afmörkuðum sviðum virðist sem SIR hafi
gufað upp. Umferðarmenning á höfuðborgar-
svæðinu er gott dæmi. Hegðun í akstri ein-
kennist þar af allt öðra en tillitssemi, svo að
ekki sé tekið sterkara til orða. Yfirleitt er
töluverður munur á hegðun og viðmóti fólks í
höfuðborginni Manila og í öðrum borgum
landsins eða úti á landsbyggðinni. Menning
Filipseyinga er, eins og áður sagði, fyrst og
fremst hópmenning, og er fjölskyldan mikil-
vægasti hópurinn. Fjölskyldan og fjölskyldu-
snið á Filipseyjum eru allólík því, sem við eig-
um að venjast á íslandi, og verður fjallað um
þennan mikilvæga þátt, sem allt líf einstak-
linga á Filipseyjum snýst um - að meira eða
minna leyti - í næstu grein. I stjómarskrá Fil-
ipseyinga frá 1987 er gerur sérstakur grein-
armunur á „jómáli" (= filipínó) og „opinbera
máli“ (= filipínó og enska).
í næstu Lesbók: Fjölskyldulíf á Filipseyjum.
Höfundurinn býr að hluta til ó Filipseymum.
ÞÁ SKÚLI VAR YFIRVALD SKAGFIRÐINGA 2
ÁTÖK OG VINFENGI
VIÐ MERA-EIRÍK
Skúli var aðeins 25 ára þegar hann varð sýslumaður
Skagfirðinga og ekki er fjarri því að sýslubúum hafi
þótt hann vera heldur galgopalegur í háttum fyrsta
kastið. Vafalaust hefur verið sláttur á karli bá er hann
drakk og hann ekki sérlega auðveldur viðureignar und-
ir áhrifum, en hann stillti sig að miklum mun eftir að
hann kom suður.
SKÚLI Magnússon, standmynd Guðmundar frá Miðdal í Aðalstræti.
Sú „dýrmeeta handel llst"
SKÚLI ólst upp á Húsavík, þar
sem faðir hans var prestur, og
vann á unglingsáram sínum sem
búðarloka við einokunarverslun-
ina þar. Það var þá sem Húsa-
víkurkaupmaður kallaði til hans:
„Mældu rétt strákur" til merkis
um að vogin skyldi fölsuð þegar
innlegg bændanna var vegið. Þetta segir
Skúli vera fyrstu kynni sín af prettum einok-
unarkaupmanna, en þau kynni urðu síðar ær-
ið náin. I þann tíma var sjaldgæft að íslend-
ingar hefðu einhverja reynslu af verslun
nema ef fyrir bar prang hér innanlands, enda
einokuðu Kaupmannahafnarbúar utanríkis-
verslun landsins. Víst er að Skúli hafði allt frá
þessum tíma í Húsavikurverslun mikinn
áhuga á verslun og hagvísindum, og lagði sig
mjög eftir þeim fræðum á námsáram sínum
yfra. Nafnlaus óvinur lýsti þessu svo í
hæðniskvæðinu Veðurvita sem fjallaði um ævi
Skúla:
Löndum Skúla þótti „handel listin" ekki
ýkja merkileg sem var líklega í þeirra munni
samheiti yfir viðskipta- og hagfræði. íslend-
ingar sem sigldu utan til náms lærðu helst
þrjár greinar; guðfræði, lögfræði og fombók-
menntir, en fæstir reyndu nokkuð til þess að
kynna sér atvinnuhætti eða hagskipulag er-
lendra þjóða. Landsmenn höfðu löngum fylgst
allnákvæmlega með hlutum eins og fatatísku,
en virtust kæra sig kollótta um nýjungar í
verktækni á erlendri grandu.
Nauðsynlegt böl
Skúli sjálfur taldi fáfræði í hagrænum efn-
um vera eitt svartasta myrkrið yfir landinu og
það var eitt af baráttumálum fógetans að
landar hans lærðu „handel list“ og tækju
verslunina í sínar eigin hendur. Hann lagði
þráfaldlega til að einokunarverslunin yrði af-
numin hér við land en konungur tæki þess í
stað tolla af innfluttum vöram til að afla
tekna. Danakonungur gaf landsmönnum í
fyrsta skipti kost á því árið 1770, að velja sér
verslunarfyrirkomulag. Þá vora tillögur Skúla
teknar til alvarlegrar skoðunar, en þær þóttu
of róttækar fyrir dönsku stjómina sem og ís-
lendinga. Það kom vel fram að íslenski emb-
ættisaðallinn var á móti öllum breytingum er
gátu raskað gömlum venjum og hagskipulagi,
og þar með stöðu þeirra sjálfra. Bjami Hall-
dórsson sýslumaður Húnvetninga óskaði t.d.
„einskis fremur en að landið mætti hafa áfram
sín gömlu lög, sína gömlu siði og sinn sérstaka
rétt og viðhalda fátækt sinni án frekari út-
gjalda, byrða og þyngsla". Björn Markússon
lögmaður kallaði einokunina „Malum Necces-
arium“, eða nauðsynlegt böl. Þessi skoðun var
heldur ekki fjarri amtmanninum, Ólafi Stef-
ánssyni, en hann og þeir Stefánungar (Steph-
ensen-ættin) vora í forystu fyrir hinum
íhaldssamari embættismönnum og réðu lík-
lega mestu um að tillögur Skúla köfnuðu í
fæðingu. Landsmenn máttu því búa við versl-
unareinokun í sautján ár eftir það. Sú trú var
greinilega rótgróin, að erlendar hagfræði-
kenningar gætu ekki með nokkra móti náð yf-
ir íslenskar aðstæður og hefur sú meinloka
reyndar lifað góðu lífi allt fram á þennan dag.
Stefánungar vora að mörgu leyti hæfileika-
ríkir embættismenn og náðu miklum völdum
undir lok átjándu aldar, en eftirmaður Skúla
sem landfógeti varð Magnús Stephensen.
Stefánungar unnu það meðal annars til afreka
sér að leggja niður Hólastað árið 1801.
Skúli lögsækir Hofsósskaupmann
Árið 1743, þegar Skúli hafði verið sýslu-
maður Skagfirðinga í sex ár, var Islandsversl-
unin leigð hinu fræga Hörmangarafélagi og
dró þá brátt til tíðinda. Skúli keypti jám á
Hofsósi árið 1745 og fann að það var svikið.
Hann kallaði Skagfirðinga saman til fundar
og kom þá upp úr dúmum, að ýmsir fleiri
höfðu verið prettaðir. Skúli sýslumaður sótti
þetta mál áfram og hafði fullan sigur þótt yf-
irvald Húnvetninga, Bjami Halldórsson, tæki
að sér vömina fyrir kaupmann og beitti hin-
um mestu lagarefjum. Þetta var fyrsta málið
sem var sótt og unnið á hendur Hörmangara-
félaginu og jók mjög á hróður Skúla á meðal
landsmanna. Hörmangarar hafa orðið ill-
ræmdir mjög í Islandssögunni og ekki að
ástæðulausu, enda keyrði nú um þverbak
hvað verslunarhætti snerti. Margir þekkja ef-
laust sögumar um maðkaða mjölið og ónýtu
önglana sem félagið vildi selja íslendingum,
en það var ekki hið eina sem Hörmangarar
gerðu af skömmum sínum. Veturinn 1755 var
geipilega harður og fénaður landsmanna féll
unnvörpum. Það er margreynt lögmál, að falli
skepnumar fer fólkið sömu leið þar á eftir,
berist ekki hjálp að utan. Þess vegna sendu
sýslumenn landsins bænaskrár út til Kaup-
mannahafnar um að fá korn, en hjálpin brást
því Hörmangarar fluttu hvora tveggja lítið og
illt kom til landsins vorið eftir. Þá vora lands-
menn svo aðfram komnir af vesöld og hungri
að þeir tóku fegins hendi við maðkaða kominu
og fengu færri en vildu, en margir dóu úr
sulti. A þessum árum var Skúli fógeti í farar-
broddi gegn falsi einokunarinnar og var sann-
kallaður kaupmannaskelfir. Hann lét sér ekki
• 1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 6. DESEMBER 1997