Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 7
BEITARFRIÐUN MIÐHA-
LENDIS ÍSLANDS TIL 2015
EFTIR INGVA ÞORSTEINSSON OG ÓLAF ARNALDS
Því er beint til samvinnunefndar um Svæðisskipulag mið-
hálendis Islands að hún stuðli að alqerri beitarfriðun há-
lendisins til loka skipulagstímans og jafnframt er skorað
á bændur að gefa miðhálendinu frið fyrir beit í hálfan
annan áratug eftir 1.100 ára óslitna beitarnotkun.
Timabær ákvörðun
Á undanfbrnum árum hefur verið unnið að
svæðisskipulagi miðhálendis íslands. Það er
full ástæða til að fagna þeirri ákvörðun að
skipuleggja landnotkun á miðhálendinu sem
spannar yfír nær helming af flatarmáli lands-
ins alls. Hálendið er viðkvæmasti hluti Is-
lands, og þess vegna hefur aldalöng notkun
skilað því í verra ástandi gróðurfarslega en
öðrum svæðum landsins, þar sem á annað
borð eru skilyrði fyrir gróður.
Náttúrufari miðhálendisins hefur verið
raskað á ýmsan hátt, auk beitaráhrifa, og
margháttaðar landnotkunarhugmyndir, t.d.
um virkjanir og aukna ferðamennsku, munu
enn auka álagið á viðkvæma náttúru þess.
Vaxandi vitund um gildi náttúru hálendisins
hefur aftur á móti leitt til þess að íbúar lands-
ins krefjast þess að ekki sé rasað um ráð
fram. Nú skal hagur þjóðarinnar, þegar til
lengri tíma er litið, hafður að leiðarljósi við
hvers konar nýtingu landsins, í stað skamm-
tímasjónarmiða. Við skipulag landnýtingar
verði litið til vemdargildis frá mörgum hlið-
um, svo sem ósnortins víðernis o.s.frv.
Þessi viðhorf er ekki unnt að samræma
nema með því að skipuleggja landnotkun.
Ákvörðunin um skipulagningu miðhálendisins
var því ekki eingöngu metnaðarfull, heldur
einnig löngu orðin tímabær.
Skipulagstillögurnar og viðbrögð
við þeim
Tillögur um svæðisskipulag miðhálendis Is-
lands voru birtar í maí 1997, og leikur ekki
vafí á því að þær eiga eftir að skila árangri því
að þar eru margar góðar hugmyndir. Skipu-
lagstillögurnar eru grundvöllur umræðu,
gagnrýni og frekari hugmynda um nýtingu
hálendisins, eins og glögglega hefur komið í
ljós nú þegar.
Umræða um tillögurnar manna á milli og í
fjölmiðlum hefur verið mikil og fjörug - og oft
óvægin. Fjöldi skriflegra athugasemda mun
hafa borizt um þær til samvinnunefndarinnar
um skipulag miðhálendisins.
Umræða í fjölmiðlum hefur snúizt um flesta
þætti tillagnanna og fræðilegan grundvöll
þeirra, en það er umhugsunarvert að nánast
enginn hefur minnzt á þann þátt skipulags-
vinnunnar sem fjallar um gróðurvernd og beit
búfjár á miðhálendinu. Beitin er þó landnotk-
un sem hefur haft gífurleg áhrif á gróðurfar
miðhálendisins og landsins alls í aldanna rás.
Gróður- og jarðvegseyðing er skilgreind sem
„stærsta umhverfisvandamál þjóðarinnar",
enda hefur hún valdið meiri röskun á náttúru-
fari landsins, bæði á hálendi og láglendi, en
nokkuð annað.
Ástand gródurs og jarðvegs á
miðhálendinu
Gróðurkortagerð og aðrar rannsóknir
Rannsóknastofnunar landbúnaðarins, sem
unnið var að á miðhálendinu á árunum
1960-1985, veittu ítarlega vitneskju um gróð-
urfar þess, vistfræðileg skilyrði, framleiðslu-
getu og ástand gróðurs. Niðurstöður af rann-
sóknum á jarðvegsrofi, sem unnar voru á veg-
um sömu stofnunar og af Landgræðslu ríkis-
ins voru birtar snemma árs 1997. Þær stað-
festu svo að ekki var um villzt, hve slæmt
ástand jarðvegs á miðhálendinu er og hve gíf-
urleg gróður- og jarðvegseyðing þar hefur átt
sér stað.
í stuttu máli hafa þessar rannsóknir leitt í
ljós að stærsti hluti miðhálendisins, sem áður
var að miklu leyti gróinn, er gróðurlausar eða
gróðurlitlar auðnir. Mikill hluti þess lands
sem nú er gróið einkennist af rýrum og við-
kvæmum mosagróðri. Á svæðum, þar sem
enn er þykkur jarðvegur, er mjög víða mikil
og hröð gróður- og jarðvegseyðing.
Á hluta miðhálendisins, fyrst og fremst þar
sem er mikið votlendi, svo sem á Amarvatns-
heiði, Tvídægru, afréttum Vestur-Húnavatns-
sýslu, í Þjórsárverum og á Fljótsdalsheiði, er
gróður í sæmilegu ástandi, og þar er ekki
mikil jarðvegseyðing. Þessi svæði eru hins
vegar tiltölulega lítill hluti alls miðhálendis-
ins, og gróðurfar þeirra, nema blautustu flóa,
ber einnig merki aldalangrar beitar.
Það eru fyrst og fremst auðnir miðhálend-
isins sem valda því að í dag er íslandi lýst
sem stærsta eyðimerkursvæði Evrópu.
Þáttur beitarmála í skipulags-
tillögunum
Samkvæmt framangreindum niðurstöðum
kortlagningar á rofi telst langstærsti hluti
miðhálendisins ekki hæfur til beitar. Á grund-
velli rofkortanna unnu Rannsóknastofnun
landbúnaðarins og Landgræðslan yfirlitskort
með ráðleggingum um nauðsynlegar tak-
markanir á beit á miðhálendinu byggðar á
ástandi jarðvegsins. Á þessu korti, sem birt er
í greinargerð að skipulagstillögunum, kemur
fram að nauðsynlegar séu „miklar takmark-
anir“ á beit vegna auðna og/eða mikils rofs á
stærstum hluta miðhálendisins.
Skilaboð þessa korts og annarra gagna eru
ótvíræð, en í tillögunum um svæðisskipulag
miðhálendisins er nánast ekkert tillit tekið til
þeirra. Þar er aðeins gert ráð fyrir beitarfrið-
un þriggja svæða: Þórsmerkur og Emstra,
sem þegar eru friðuð fyrir beit (Almenningum
er sleppt), og auðnanna norðan Vatnajökuls,
allt norður undir byggð í Skútustaðahreppi,
en nú þegar liggur fyrir samkomulag um frið-
un þess svæðis.
I skipulagstillögunum eru beitarmál á mið-
hálendinu fram til ársins 2015 að öðru leyti af-
greidd með þeim hætti sem eftirfarandi til-
vitnanir úr greinargerðinni bera vott um: „A
viðkvæmum svæðum Miðhálendisins er stefnt
að því að taka upp beitarstjórn og/eða friðun í
samræmi við landgæði„Umræða meðal
bænda víða í landinu bendir til þess að á
næstu árum verði frekari breytingar varðandi
beitarnot á afréttum“, og „Beitarfriðun víð-
áttumikilla svæða er í undirbúningi á
nokkrum afmörkuðum svæðum á Miðhálend-
inu.“
Þetta er vægast sagt veik afstaða til svo
mikilvægs máls. Reynslan af beitarmálum hér
á landi hefur ævinlega verið sú að hafi þau
verið „afgreidd" með þessum hætti hefur ekk-
ert gerzt.
Það er algerlega óviðunandi að skilja við
beitarmál miðhálendisins til ársins 2015 með
þessum hætti.
Tillaga um beitarfriðun til
ársins 2015
Á undanförnum tveimur áratugum eða
svo hefur sauðfé í landinu fækkað um helm-
ing og beitarálag minnkað að sama skapi.
Þar sem fækkunin hefur verið mest gætir
þegar ótrúlega mikilla framfara í gróðurfari
og ástandi landsins, einkum á láglendi þar
sem ástandið var ekki orðið of slæmt. Við
hin erfiðu gróðurskilyrði á miðhálendinu,
þar sem ástand gróðurs og jarðvegs er jafn
slæmt og hér hefur verið lýst, dugar hins
vegar ekkert annað en alger friðun fyrir beit
til þess að stöðva eyðinguna og auka gróður
að nýju.
Víðast á láglendi er nægur beitargróður
fyrir það sauðfé sem nú er í landinu, og nú
er því lag til að hlífa miðhálendinu fyrir beit.
Þeir tímar munu eflaust koma að fé fjölgi á
ný og að þörf verði fyrir beitargróður há-
lendisins. Þá er nauðsynlegt að ástand þess
verði komið í margfalt betra horf en nú er.
Við beinum því þeirri tillögu til samvinnu-
nefndar um svæðisskipulag miðhálendis ís-
lands að hún stuðli að algerri beitarfriðun
hálendisins til loka skipulagstímans, eða til
ársins 2015. Jafnframt skorum við á þá
bændur og þau sveitarfélög sem hlut eiga að
máli að sýna þann stórhug að styðja þá til-
lögu að gefa miðhálendinu hvíld fyrir beit í
hálfan annan áratug, eftir nær 1.100 ára
óslitna beitarnotkun. Þá fær gróðurinn lang-
þráðan frið til að breiðast út að nýju, og tóm
gefst til nauðsynlegra landgræðsluaðgerða.
Að þessum tíma loknum yrði ástand lands-
ins endurmetið og nýjar ákvarðanir teknar í
samræmi við niðurstöðurnar.
Með samstöðu, og að frumkvæði þeirra sem
sjávarútveg stunda, tókst að stöðva hrun
fiskistofnanna við landið með hóflegri nýting-
arstefnu, sem jafnvel felur í sér tímabundna
lokun fiskimiða. Með sama hætti ættu bænd-
ur og allir aðrir sem hlut eiga að máli að taka
höndum saman um hliðstæða stefnu í nýtingu
gróðurs á miðhálendinu. Það yrði eitt stærsta
skref sem tekið hefur verið til stöðvunar jarð-
vegseyðingar, og til endurheimtar gróðm-s og
landgæða á íslandi. Það framtak yrði lengi i
minnum haft.
Ingvi Þorsteinsson er nóttúrutraeSingur og formaSur
somtakanna GróSur fyrir fólk í Landnómi Ingólfs.
Ólafur Arnalds er nóttúrufræðingur og vinnur að
rannsóknum ó jarSvegsrofi og óstandi lands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 24. JANÚAR 1998 7