Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 11

til okkar. Þeir ákveða sjálfir hvort þeir vilja
birtast, ef nokkur ákveður það á annað borð.
Staníslavskí? Já, einmitt í framhaldi af
þessu skulum við tala um hann. I fyrsta lagi:
það er í raun og veru ekkert staníslavskí-leik-
hús til. Það er ekki hægt að leika „eins og St-
aníslavskí". Það er ekki heldur hægt að setja
upp leiksýningar „í stíl Staníslavskís“. Sá stíll
er ekki til. Sjálfur lék hann upp á margvísleg-
an máta og setti aldrei upp tvær sýningar
hvora annarri líkar. Hann var í stöðugri leit.
Og hann stofnaði ekki bara eitt leikhús. Hann
stofnaði mörg leikhús og mismunandi. Alltaf
þegar honum fannst leiðandi hópur leikhúss-
ins vera orðinn of öruggur með sig, farinn að
gera þær hugmyndir og aðferðir að vana, sem
til skamms tíma höfðu verið ferskar, nýupp-
götvaðar og frjósamar, þá stofnaði hann nýtt
stúdíó með nýju fólki. Að vísu alltaf sem deild
í Listaleikhúsinu eða óbeint á vegum þess en í
reynd nýtt leikhús með nýjum markmiðum.
Sem sagt: Hann nam ekki staðar. Hann hélt
áfram. Það var tilviljun að leikhúsið hans varð
heimsfrægt og gert að fyrirmynd annarra
leikhúsa nákvæmlega á þeim afmarkaða tíma
þegar hann var að fást við hið svokallaða nátt-
úrustælingarleikhús. Það hrifsuðu menn,
þóttust skilja það og þar með meistarann al-
veg í botn. Það var mikil grunnhyggni. Sjálfur
var hann þá kominn út í allt aðra hluti. A
banabeði (þá um áttrætt!) var hann að svið-
setja Tartuffe eftir Moli'ere og menn geta
rétt ímyndað sér hverskonar náttúrustælingu
væri hægt að koma við þar! Nei, nei, þar var
allt annað og sannlega nýtt uppi. Hans líf í
listum var eilíf fjallganga og þeir sem ætla sér
að læra af honum verða að skilja það fyrst og
fremst. Það verður sífellt að halda áfram það-
an sem sá síðasti á undan hætti. Eg get ekki
sett upp sýningar í stíl minna kennara, ekki
fremur en þeir í stíl hans, sem var þeirra
kennari. Eg verð að halda áfram þaðan frá
sem þeir hættu. Án þess að vita hvert mig
ber. Taka áhættuna að villast ofan í fen eða
hrapa fyrir björg. I þessu fagi er öryggið
óhugsanlegast alls. En fólk sækir í öryggið,
einkum auðvitað þeir sem ekki eru mjög stóv-
ir til sálarinnar. Eg orða það stundum svo: í
stað þess að halda áfram að klífa fjallið þar
sem garpar eins og Saníslavskí féllu frá (við
skulum nefna Brecht í leiðinni) þá kjósa menn
að fá sér skóflu og slétta fjallið út, það sem
ógengið er. Það er áhættuminna. Þar geta
þeir svo spókað sig fram og aftur á flatneskj-
unni, sem og þeirra nemendur og tilkynnt
drýldnir: Ég þekki fjallið!
En málið snýst ekki um fjallið. Það snýst
um gönguna. Gangan er eilíf. Og alltaf ný.
þótt við séum kannski öll og alltaf á sama
fjallinu!
Það sem Staníslavskí skildi eftir sig varan-
legt er tvennt: í fyrsta lagi þau skilaboð að
ekkert er varanlegt og í öðru lagi varanlega
kennsluaðferð. Þetta sýnist þversögn. Nú
jæja. Hann hafði uppáhald á þversögnum líka.
Hann reyndi að skapa stafróf eða margföld-
unartöflu eða kontrapunkt fyrir leikara sem
þeir gætu lært og síðan kennt öðrum. Að ráða
yfir vinnuaðferð sem maður getur beitt og
kennt öðrum að beita, þar á meðal til að skapa
nýung, það er að vera prófessjónal (það er:
fagmaður). Það eitt að taka kaup fyrir vinnu
sína gerir menn ekki prófessjónal. Það er til
fullt af fúskurum á háu kaupi. Það var hans
álit.
Nýsköpun? Nýr tími? Ný kynslóð?
Auðvitað er komin ný kynslóð. En jþað er
ekkert nýtt! Hún hefur alltaf verið til. A öllum
tímum hefur hún verið til þessi nýja kynslóð;
kraftmikil, fögur, sjálfumglöð, hávaðasöm og
tillitslaus. En jafnframt kunnáttulaus. Að
sjálfsögðu. Oftar meira niðurbrjótandi en
uppbyggjandi. Eins og náttúruhamfarir. f
„Feðrum og sonum“ Túrgenévs er líka verið
að fjalla um þetta. Án efa er Túrgenjev frem-
ur á bandi feðranna, jafnaldra sinna, en son-
anna. Samt heldur hann
engu minna fram mál-
stað sonanna. Það er það
sem gerir hann stóran.
Hann er ekki endilega að
halda sinu fram. Það ger-
ir maður ekki í list. Mað-
ur reynir að ná sam-
bandi. Þetta samband
skapar listaverkið. Lista-
verkið heldur svo sínu
fram.
Sjálfur er ég kennari.
Til mín hópast þessi yfir-
þyrmandi, sjálfsöruggi
ungdómur. Þau eiga til
að valta yfir mig, líkt og
fellibylur hellir sér yfir
gamlan skóg. Setja sig
hiklaust upp á móti ein-
hverju án þess að vita í
raun hvað það er, stund-
um af því einu að þau eru
útúrfljótandi af æskunn-
ar krafti sem á einhverju
verður að bitna. „Túr-
genév“ gætu þau átt til
að segja; „Tolstoj! Hvað
varðar mig um löngu
dauða kalla!“ Ég veit að
þau eru óvita börn. En
veit ég nema óviskan
hitti einmitt það mark
sem viskan skýtur fram-
hjá? Ég þarf á þeim að
halda engu síður en þau
á mér. Ekki einungis til
þess að kenna þeim það
sem ég veit betur en þau.
Ekki einasta til þess að
koma yfir á þau menn-
ingararfinum sem ég að
einhverju leyti varðveiti,
koma kyndlinum áfram
til næstu kynslóðar. Nei.
Ég þarf á þeim að halda
á svipaðan hýtt og stálið
komið úr glóandi aflinum
þarf á hamrinum að
halda, til að berja af gjall
og ösku, hrinda öllu fá-
nýti svo hinn skíri málm-
ur komi í ljós. Og ég á
trúnað þeirra. Við erum í
sambandi.
Sem sagt: Trúnaðar-
traust þrátt fyrir and-
stæða krafta. Samband.
Ég trúi því að ef Tur-
genév kveikir áhuga
minn þá muni mínir nem-
endur, mínir leikarar og
mínir áhorfendur, í krafti
þessa trausts sem sam-
band okkar og löngun til
að skilja hver annan
skapar, leggja við hlustir þegar ég ber hann á
borð fyrir þá. Og ef við tölum um markaðinn,
framboð hans og eftirspurn, eins og nú er svo
mjög í tísku; hver veit nema þá og þegar, eftir
allan fyrirgang kalds stríðs, niðurrifs heims-
kerfa, frelsisdýrkunar, tæknidýrkunar og
markaðsstormviðra, fari nú að myndast bull-
andi eftirspurn eftir yfirvegaðri, skapandi
hugsun? Hver veit? „Markaðurinn" er ólík-
indatól.
Ég trúi á samband milli manna. Þar gerast
hlutirnir. Þar við verður að bæta: þetta sam-
band er ekki með öllu einleikið. Það er ekki
fólgið í boðun, ekki í rökræðum, ekki einu
sinni í hjartanlegum samtölum. Það myndast
fyrst og fremst fyrir einlægan vilja og virðist
stundum nást eftir dularfullum leiðum. Félagi
minn Staníslav Benediktov hefur verið með
mér í 25 ár. Við hittumst og byrjuðum að
vinna saman fyrir tilviljun, þá báðir í skóla.
Vorum báðir að vinna við sama leikritið
(Macbeth) hvor í sínu lagi (var það kannski
engin tilviljun?) og tókum saman. Hann trúir
því að áhorfendur sjái ekki aðeins leikmynd-
ina sem hann hefur teiknað heldur skynji þeir
einnig þær hugsanir sem honum hafa farið
um höfuð á meðan hann sat einn í vinnustofu
sinni yfir uppdráttunum. Sama er um æfing-
arnar. Sú hugsun, sá geðblær sem þar ríkir
berst yfir í sýninguna og til áhorfenda. Ekki
síst sameinast þetta allt í ljósinu, í lýsingunni.
Ljósið er ekki bara til að lýsa upp hluti. Það
lifir í loftinu sjálfu, sínu eigin sjálfstæða lífi og
manni virðist það stundum frekar vera andi
en efni. í sjálfu andrúmsloftinu yfir sal og
leiksviði svífur andi þeirra sem að verkinu
hafa unnið og andi áhorfendanna, hvers og
eins, er þar einnig á sveimi. Þar mætast sálir
mannanna í skapandi en hratt brott flognum
augnablikum - og talast við - þegar vel tekst.
Höfundurinn er leikstjóri og rithöfundur.
JÓHANNA ÝR JÓNSDÓTTIR
ELSK-
HUGINN
Snerting þín var rússibanaferð.
Fyllti mig girnd í öðru veldi,
sjálfsöryggi, þvíþú girntist mig.
I öðru veldi.
Flíkurnar fylktu liði á gólfínu.
Og þú kannaðir mig.
Og ég kannaði þig.
Eg fyllti mig af angan þínum.
Dreypti á safa þínum.
Stuna læddist af vörum mínum,
sem sagt allt sem ekki var hægt að
lýsa með orðum.
Þú fylltir holrúm mín.
Og munúðarfullt bros lék um varir
mínar.
Varir þínar.
Mér fannst heimurínn standa kyrr
á því augnabliki er sælan fíæddi.
Eftirá sofnaði égí örmum þínum.
Með bragð þitt enn á vörunum.
Ogmeð tungubroddinum smakkaði ég
á fortíðinni, saltbragði þínu, elskhugi.
Eg lét sæluna ná til allra anga líkama
míns
og sofnaði með bros á vör.
Vaknaði er húmið seig á.
Saknaði þín við hlið mér.
Leitaði þín, og fann þig.
Þú sast og horfðir á mig.
Hafðir setið og horft á mig sofa, nakta.
Iþví ástandi er þú hafðir valdið.
Eg horfði í augu þín.
Sá girndina þar, sem ég átti.
Og í andartakssannleik sá ég.
Girnd þín til mín var afkvæmi.
Afkvæmi ástar þinnar til mín.
Ég þagði er sannleikur sálar minnar
opinberaðist mér.
Teygði svo hendurnar í átt til þín.
Og brosti.
JÓMFRÚAR-
FERÐIN
Þetta var harmleikur.
Frá byrjun.
Ég bara vissi það ekki.
Því miður.
Þú varst kaldur.
Kaldur sem ís.
En ég hélt að það værí brynja.
Til að verja þiggegn sársauka.
Ég óska að ég hefði haft slíka brynju.
Ég óska að þessi sársauki hefði sleppt
mér.
Miskunnað sig yfír mig
og leyft mér að eiga friðinn.
En þú líkt og ís.
Isjakinn.
En þessi harmleikur,
sem gat ekki annað orðið.
Ég var Titanic.
Og þú beiðst eftir mér, kaldur.
Og líkt og sagan segir,
varð ekki hjá þessu komist.
Og þú stóðst eftir uppréttur.
Kaldur og enn á yfírborðinu.
En ég sökk
á minni jómfrúarferð.
Höfundurinn er ung stúlka í Vestmannaeyjum.
+
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 1998 1 1