Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 13

TIÐARANDI I ALDARLOK - EFTIRMALI
MALSVORN
HEIMSPEKINGS
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Greinaflokkurinn Tíðarandi í aldarlok, sem birtist í Les-
bók ó síðasta óri, vakti veruleqa athyql li oq komu fram
andsvör oq jafnvel hörð qaqnrýni fró þeim sem töldu
að ómakleqa væri veqið að póst-módernisma í fræðum
oq listum. Höfundur qreinaflokksins telur hinsveqar að
ýmsar Dessara athuqasemda hafi verið lítt qrundaðar
oq benc ir hér ó það sem hann hafi til mólsbóta. Það er
fyrri hluti qreinarinnar sem hér birtist.
HENRI de Toulouse-Lautrec: Við fallöxina.
ATÍMABILINU 6. septem-
ber til 8. nóvember síðast-
liðinn birtist eftir mig tíu
greina flokkur í Lesbók
Morgunblaðsins um ,,tíðar-
anda í aldarlok". Amælti
ég þar einkum póst-
módernisma (pm-isma)
sem ég taldi möl í búi mannlegra fræða á of-
anverðri 20. öld. Nærri mátti geta að mál-
flutningur minn félli lesendum misvel í geð
enda fór það svo að hann fékk fagnaðarlitlar
viðtökur hjá ýmsum. Ég hafði einsett mér að
vega að ákveðnum grundvallarforsendum
samtímafræða og -lista með hætti sem eftir
yrði tekið og valdi mér því stflsmáta og birt-
ingarstað við h'æfí. Afraksturinn var ádeilin
heimspekileg blaðamennska fremur en fræði-
legt ritvei’k í strangasta skilningi; en rök-
grunnurinn ekki endilega ótraustari fyrir vik-
ið.
Ég fagna þeim undirtektum, lofi og lasti,
sem mál mitt fékk. Sum gagnrýnin var hörð
eins og vænta mátti í garð þess sem veður
andstreymis tísku tímans; en eggjabóndinn
verður að þola hanagal. Tal um „ofsóknir“ og
„hleypidóma“ leiði ég hjá mér enda skýrist
það af þeirri íslensku umræðuhefð (eða ef til
vill fremur skorti á umræðuhefð) sem leggur
að jöfnu sterka sannfæringu og ofsóknar-
kennd, skýrar skoðanir og fordóma. Aðeins
að einu leyti kom gagnrýnin mér á óvart: því
að greinaflokkurinn var talinn miklu nýstár-
legri og hneykslanlegri en ég hafði átt von á!
Þótt ég teldi hann hafa ýmsa kosti, þegar ég
sendi hann til birtingar, var frumleiki ekki
hinn helsti þeirra; enda kom skýrt fram í
neðanmálsgreinum að ég var að stórum hluta
að endursegja gagnrýni á pm-isma sem fram
hefur komið erlendis á undanförnum árum.
Ólyginn sagði mér til dæmis að eftir opinber-
an fyrirlestur sem bókmenntafræðingurinn
Terry Eagleton flutti við Háskóla íslands í
fyrra, og var að mestu reiðilestur yfir pm-
isma, hefði hann verið spurður hvort speki
þessi ætti sér þá ekkert til málsbóta - og
hann svarað nei! Ég kannast ekki við að þessi
alkunna skoðun Eagletons hafi verið talin til
marks um „ofsóknarkennd" hans í deilum
Breta um pm- isma.
Sé eitthvað frumlegt í greinaflokki mínum,
fyrir utan að koma gagnrýninni á pm-ismann
í íslenskan búning, er það ef til vill að leitast
við að veita sýn yfir víðara svið en einatt
tíðkast í umræðu um samtíðarmenningu.
Sjálft viðhorfið gagnvart „heimspeki“ pm-
ismans er engin sérviska mín. Raunar vildi
svo skemmtilega til að um sama leyti og
flokkurinn birtist í Lesbók Morgunblaðsins
var ný afhjúpun á firrum pm-ista um vísindi
að gera allt vitlaust á vinstri bakka Signu og
einnig norðan Ermarsunds. Það var bók sem
eðlisfræðingarnir Alan Sokal við New York
háskóla (sá sem samdi gabbgreinina frægu er
ég sagði frá í 10. grein) og kollegi hans
belgískur frá háskólanum í Louvain gáfu út í
Frakklandi L Illu heilli segir það sitt um
deyfðina í íslenskri menningarumræðu að
enginn endurómur barst hingað til lands á
haustdögum af því vopnaskaki sem þessi bók
orsakaði.
Hér á eftir og í síðari hluta þessa eftirmála
mun ég stikla á nokkrum þeim staksteinum
sem að mér hefur verið kastað. Auk þeirrar
gagnrýni sem birst hefur á prenti og heyrst
hefur á öldum Ijósvakans, meðal annars í
fjórum Víðsjárþáttum á Rás 1 í nóvember 2,
hafa ýmsir sent mér athugasemdir með
óformlegri hætti: í einkabréfum, símtölum,
tölvupósti o.s.frv. Ég hef því valið þann kost,
fremur en að svara hverjum gagnrýnanda
sérstaklega (sem yrði of rúmfrekt), að draga
saman algengustu og/eða alvarlegustu gagn-
rýnisefnin í liði a) til i) og bregðast síðan við
þeim.
Áður en að því kemur verð ég þó að fá að
svara þeirri spurningu, sem ýmsir hafa lagt
fyrir mig, hví ég hafi hætt mér út á mýrar-
fláka pm-ismans en ekki haldið mig á þeim
lendum hefðbundinnar heimspeki þar sem ég
er hagvanari. Svarið við því er mjög persónu-
legt: A síðasta skólaári var ég í rannsóknar-
leyfi við Háskólann í Austur-Anglíu í
Englandi. Á sama tíma stundaði eiginkona
mín framhaldsnám í listfræði við þennan
skóla. Sem siður er óreyndra feðra gerði ég
mér fyrirfram þær háu hugmyndir að ég gæti
sinnt uppeldi ungs sonar okkar og ki-öfu-
harðri vinnu (smásmugulegum heimspeki-
rannsóknum!) meðan konan sæti á skóla-
bekk. Sú áætlun gekk hins vegar ekki upp
enda sonurinn talsvert heimtufrekari á tíma
minn en ég hafði ætlað. Ég tók því það til
bragðs að leggja „alvöru“ heimspekina til
hliðar en velja mér eingöngu til lestrar bæk-
ur sem ekki útheimtu jafnmikla einbeitingu
heldur sem unnt væri að grípa í á stofugólf-
inu milli leikja. Ég ákvað að helga mig
„popp“-heimspekinni í nokkra mánuði, það er
þeirri heimspeki sem sett hefur mestan svip
á tíðarandann síðustu ár án þess að hafa
komist upp á homskák hefðbundinna heim-
spekinga. Pm-isminn reyndist vera mið-
þyngdarstaður hennar.
Án þess að ég vissi af því fyrirfram hafði
ég lent í gullnámu. Háskólinn í Austur-Ang-
líu er nefnilega umfram flesta aðra breska
háskóla útbíaður af pm-isma, ekki hvað síst
listfræðideildin, er hýsir hið ríkulega Sains-
bury-safn, og bókmenntafræðideildin, er áð-
ur fóstraði rithöfunda á borð við Ian McEwan
og Kazuo Ishiguru 3 en snýst nú aðallega í
kringum verk Foucaults. Með því að fara
skipulega í gegnum það efni sem borið var á
borð fyrir framhaldsstúdenta í þessum deild-
um mátti því gera sér Ijósa grein fyrir hvern-
ig land pm-ismans lægi um þessar mundir.
Einhver kynni að halda að ég hafi gengið for-
dómafyllri til þessa verks en svo að mikil von
væri um sanngjarna niðurstöðu. Svo er þó
raunar ekki. Að vísu hafði ég fyrirfram um
það grun að rökgerð pm-ismans væri miður
innviðatraust; en ég hélt þó, eins og Hannes
Sigurðsson listfræðingur og fleiri, að pm-ist-
ar ættu sér til málsbóta umburðarlyndi gagn-
vart framandi hugsunarhætti og vörn fyrir
hagsmuni ýmissa jaðarhópa 4. Því miður fór
það svo að það tapaðist í virðing sem vannst í
kynning. Einhvern ugg fékk ég um að um-
burðarlyndi pm-ista væru takmörk sett þeg-
ar þeir töldu konu minni ófært að skflja vest-
ræna list, þar sem hún væri af austrænu
bergi brotin, og son minn tvítyngdan dæmd-
an til sjálfskenndarlauss villuráfs milli ólíkra
heima. En það var ekki fyrr en ég hafði
kynnt mér fræðin sem ég skildi fyrr en skall í
tönnunum.
Heimspekiskorin var, eins og í mörgum
vestrænum háskólum, vin í eyðimörk pm-
ismans. Þar sögðu menn gamansögur af
„póstunum“ og nýjustu fiirum þeirra á kaffi-
stofunni en biðu annars eftir því að hleypi-
stefna þessi liði hjá, eins og hver annar vind-
verkur. Þetta er því miður alltof algengt við-
horf meðal hefðbundinna heimspekinga og
raunvfsindamanna sem átta sig ekki á því að
dægurfirrurnar geta með tímanum (og hjálp
nútíma fjölmiðla- og upplýsingatækni) fest
sig svo í sessi að heimsskoðun almennings
bíði þess ekki bætur. Greinaflokkur minn var
saminn í anda þeirrar sókratísku sannfæring-
ar að heimspekingum sé ekki aðeins samboð-
ið heldur skylt að leiða fólk af andlegum villi-
götum.
En gefum þá gagnrýnendum mínum orðið:
a) Þú notar hugtakið pm-ismi í víðri og
óskýrri merkingu sem samheiti yfir ýmsa
ólíka strauma og stefnur sem flestir eru þar
að auki ekki lengur á dagskrá.
Rétt er að ég nota „pm-isma“ í víðri merk-
ingu en alls ekki óvenjulega umfangsmikilli,
hvað þá óskýrri. Algengt er í hugmyndasögu
síðustu áratuga að viðhafa „pm-isma“, eins og
ég geri, sem samheiti yfir póststrúktúral-
isma, afbyggingu og þær tvær bylgjur í list-
um og fræðum sem ég kenndi annars vegar
við ógagnrýninn (upplaps- og samtíningslist,
þekkingarleg efahyggja; 1970-85) og hins
vegar gagnrýninn (frábrigðafræði, héraðs-
/einangrunarhyggja, ný byltingarlist; 1985-)
pm-isma. Að vísu hafa sumir talið misráðið að
setja nýju frábrigðafræðin („politics of differ-
ence“) undir hatt pm-ismans og margar lista-
sögubækur kveða þannig á um að skeiði pm-
ismans í listum hafi lokið í kringum 1985. Ég
fylgi hins vegar fordæmi Hal Fosters og fleiri
sem telja ógagnrýna pm-ismann og frá-
brigðafræðin tvær hverfur á sama fati; ofnu
úr sömu þáttum. Þeir þættir eru hugmynd-
irnar um félagslegt eðli máls og skynjunar,
höfnun sameiginlegs manneðlis, heildarskýr-
inga og draumalanda - og ekki síst áherslan á
valdshugtakið sem höfuðgreiningartæki
mannlegra samskipta.
Annað og óskylt mál er svo hvar nákvæm-
lega eigi að flokka einstaka lista- eða fræði-
menn. Ymsir hafa amast við því að ég skyldi
vitna í túlkun Eysteins Þorvaldssonar á
Gyrði Elíassyni sem fulltrúa fyrri bylgju pm-
ismans (í einhverjum eldri Ijóða sinna). Ég
ætla að hætta mér sem skemmst út í þá
sálma hér, en minni aðeins á að það segir
ekki endilega til um óskýrleika flokkunar
þótt vafi leiki á hvort einstök dæmi falli innan
garðs eða utan.
b) Umfjöllun þín er yfirborðskennd; og
jafnvel enn grunnfærari en menningarfræðin
sem þú skopast að.
Öll hugmyndasaga er í eðli sínu yfirborðs-
kennd, í sama skilningi og öll landakort eru
yfirborðskennd nema þau séu jafnnákvæm
(og þar með jafnstór!) og landið sem þau lýsa.
Spurningin er ekki sú hvort dregnar hafi ver-
ið grófar línur heldur hin hvort drættirnir
hafi verið sæmilega skýrir þrátt fyrir gróf-
leika sinn. Ég skal fúslega viðurkenna að
sum efnin sem ég fjallaði um voru svo um-
fangsmikil að þau liðu fýrir þá takmörkun að
verða að rúmast á einni Lesbókarsíðu. Pm-
íski femínisminn, með öllum sínum krókum
og kimum, er þar gott dæmi eins og réttilega
var bent á í einum Víðsjárþættinum. Samt
var einnig, að mínum dómi, í 7. grein mörgum
aðalatriðum til skila haldið. Hvað menningar-
fræðin („cultural studies") varðar þá er gagn-
rýni mín ekld umfram allt sú að þau séu yfir-
borðskennd heldur, í fyrra lagi, að þau stefni
einatt að einhvers konar heildarsýn yfir
fræðaheiminn hjá fólki sem ekki hefur áður
kafað djúpt niður í neitt tiltekið fræðasvið og,
í síðara lagi, að þau sýni hefðbundinni heim-
speki og raunvísindum vítavert tómlæti: þeim
fræðum sem þó hafa - að minnsta kosti fýrir
tilkomu „kjaftastéttanna“ - mótað heims-
mynd almennings meir en nokkur önnur.
c) Þú sýnir virtum fræðimönnum og kenn-
ingum virðingarleysi með hraðafgreiðslu og
háðsglósum. Þú ert fordómafullur haturs-
maður franskrar hugsunar og (jafnvel á end-
anum) frjálsrar hugsunar.
Hér samtvinnast ýmis gagnrýnisatriði en
hinn rauði þráður þeirra er þó ásökunin um
virðingarleysi. Hún kæmi að vísu úr hörðustu»
átt frá pm-istunum sjálfum þar eð fáir hafa
gengist jafn upp í skipulegu virðingarleysi
gagnvart hugsuðum og stefnum fortíðarinn-
ar. En gagnrýnendur mínir fylla fæstir flokk
pm-ista og að sama skapi er meiri ástæða til
að taka andmæli þeirra alvarlega.
Ég skal aftur játa á mig þá „sök“, ef sök
skyldi kalla, að hafa ekki valið að skrifa þurra
og fræðilega ritgerð um pm-isma í heldri
tímarit heldur hvatskeytlegan og ögrandi
greinaflokk í dagblað. Einhverjir kunna að
telja slíkt óviðeigandi léttúð - en þeir ættu
samt, fyrir sanngirni sakir, að mæta til leiks
á þeim velli sem ég haslaði mér. Ég hefði
naumast reynt að kveða Foucault, Derrida og
félaga í kútinn í örfáum línum í lærðri ritgerð
í Skírni eða Tímariti Máls og menningar, þó
að lokaniðurstaðan hefði ugglaust orðið svip-
uð. Enn væri ég fráleitt einn á báti í mati^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 24. JANÚAR 1998 1 3