Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 17
Kirsten
Hammann
Tua
Forsström
Aqqaiuk
Lynge
Arni
Bergmann
Matthías
Johannessen
Hans
Herbjornsrud
Risten
Sokki
Kjell
Johansson
ars Más Guðmundssonar og fleiri ungra höf-
unda fengu á níunda áratugnum hér á landi en
þær töldust hafa endurlífgað frásögnina í ís-
lenski'i sagnagerð eftir tilraunir módernism-
ans.)
Með Bannister þykir Hammann hafa skrif-
að einkar áhugaverða og skemmtilega skáld-
sögu. Pað má lesa hana sem feminískt verk en
umfjöllunarefni hennar eru ást, kvenleiki og
vald. Bókin lýsir leit konu að sjálfsmynd eftir
að hafa misst mann sinn og samastað, hún lýs-
ir falli konu úr öruggum heimi ástar og hlýju,
úr ákveðnu merkingarsamhengi niður í heim
þar sem samhengisleysið er algjört. Konan
leysist í raun upp, aðalsöguhetjan, Ramona,
rennur þannig saman við ýmsar aðra persónur
sögunnar i leit sinni að sjálfri sér og staðfestu.
Mörk draums og veruleika verða einnig óljós
og í raun reynir sagan að færast undan því að
vera skilin sem ein merkingarheild, markmið
hennar er að sýna fram á afstæði merkingar,
að merkingin verði til við sambræðslu tungu-
máls og viðtakanda og þannig sé hún til dæmis
bundin eðli frásagnarinnar og kyni túlkand-
ans.
Pjaltetider heitir ljóðabók Peters Lauges-
ens sem Danh’ leggja einnig fram til verðlaun-
anna. Laugesen er geysilega afkastamikill höf-
undur og hefur sent frá sér rúmlega fjörutíu
ljóðabækur og þýðingar frá því hann kom
fyrst fram á sjónarsviðið árið 1967. Laugesen
er einn af forkólfum þeirrar kynslóðar
danskra skálda sem hófu að gera upp við og
endurskoða módernismann um miðjan sjö-
unda áratuginn en það uppgjör virðist enn
ekki hafa verið leitt til lykta.
I Pjaltetider fjallar Laugesen um lífið og til-
veruna í öllum sínum fjölbreytileika en ljóðin
eru flest löng og breið, skrifuð í hversdagsleg-
um stíl. Kannski má segja að galdur þessara
ljóða verði til í hinu hversdagslega máli, eða
kannski í spennunni á milli ljóðrænunnar, sem
vissulega gegnsýrir þau öll, og hversdagsleik-
ans sem fyllir tungumálið. Laugesen vill upp-
hefjahversdagsleikann, í honum býr svo margt
sem ekki má gleymast.
Eitt af einkennum Ijóðanna er hið sífellda of-
næmi fyrir umhverfinu, fyrir tímanum.
Laugesen pirrast út í heiminn og raunar lífið
yfirleitt, ekki síst sitt eigið æviskeið. Eitt af
meginumfjöllunarefnunum er einmitt æskan
sem hann hikar ekki við að blóta í sand og
ösku. Samt er tónninn í bókinni ekki alltaf
dimmur og þungur, húmorinn og hin danska
gleði er aldrei langt undan.
FINNLAND: Hverdagslegar
sögur og horfin París
Tua Forsström er ein af finnlandssænsku
skáldunum sem hefur tekið sér stöðu á meðal
fremstu skálda sem yrkja á sænska tungu.
Olíkt Laugesen er hún ekki afkastamikil, bók-
in sem nú er tilnefnd, Efter att ha tillhringat
en natt bland hástar, er aðeins áttunda ljóða-
bókin hennar en sú fyrsta kom út árið 1972.
Bókin skiptist í fjóra kafla og hefst hver
þeirra með tilvitnun, flestar í rússneska kvik-
myndaleikstjórann Tarkovskí, mætti segja að í
bókinni sé Forsström að skrifast á við hann.
Ljóðin eru skrifuð á hversdagslegu máli, og
raunar mætti kalla stílinn prósaískan, en oft
er merkingin óræð, merkingarsamhengið
framandlegt. Ljóðin segja mörg hversdagsleg-
ar sögur, allt að því banalar, sem hafa víðari
skírskotun. Náttúran, einkum hafið og skógur-
inn eru áberandi umfjöllunarefni en einnig
sorgin, þráin, fátæktin og kærleikurinn sem er
ofar öllu. Ljóð Forsström eru mörg hver afar
falleg og búa yfir duldum galdri sem þarf að
kalla fram í vönduðum lestri.
Det förlorade Paris heitir hin tilrauna-
skáldsagan sem minnst var á áðan en hún er
fyrsta skáldsaga finnska höfundarins Markus-
ar Nummi. Bókin segir allfurðulega sögu og er
ekki síður byltingarkennd að því leyti. Höf-
undui-inn veltir því fyrir sér hvað myndi ger-
ast ef París hyrfi af yfirborði jarðar. Flestir
hafa gert sér einhverja hugmynd um París,
tengja hana kannski skáldskap og listum eða
ást og rómantík. En þegar hún hverfur af yfir-
borði jarðar fara menn að velta því fyrir sér
hvort hún hafi kannski aldrei verið til, hvort
hún hafi bara verið tilbúningur skálda og lista-
manna, hún sé bara til í textum og myndum.
Settar eru upp sýningar á bókum sem fjalla
um París á einhvern hátt, stjórnvöld í Frakk-
landi gefa út yfirlýsingu þess efnis að þau hafi
afskrifað borgina og sænsk sjónvarpsstöð læt-
ur gera heimildarþátt um hina horfnu borg.
Bókin fjallar öðrum þræði um það hvað það
verður sífellt erfiðara og flóknara að höndla sí-
breytilegan veruleikann, að gera greinarmun
á honum og því sem er ekki veruleiki heldur
eitthvað annað, kannski bara hugmynd um
veruleikann.
FÆREYJAR: Bræðslupottur
gamals og nýs
Sjötta ljóðabók Færeyingsins Carls Jóhans
Jensen, Vraggods af tid, er kannski sérstæð að
því leyti að um það bil annað hvert ljóð í henni
er sonnetta í sínu hefðbundna ítalska formi að
öðru leyti en því að vísuorðin hafa verið brotin
upp með óvenjulegri punktasetningu (eða öllu
heldur stuttum setningum). Hinn helmingur-
inn er ljóð í frjálsu formi.
En það er ekki aðeins gamalt og nýtt form
sem vefa saman þessa bók heldur einnig gam-
alt og nýtt tungumál, gamall og nýr heimur.
Jensen leitar þannig víða fanga í ljóðum sínum,
bæði aftur til hins norræna sagnaarfs og nútíð-
artækni svo eitthvað sé nefnt. Meginumfjöllun-
arefnin eru annai’s vegar skynjun okkar á
heiminum og tjáning okkar um þessa skynjun
- kannski einfaldast að segja bara skáldskap-
urinn - og hins vegar hinn tilvistai’legi vandi
og dauðinn.
Stíllinn er á einhvern hátt sérkennilegur og
gerir ljóðin ei’fið aflestrar en um leið heillandi.
GRÆNLAND:
Líf og tilvera þjóðar
Bókin Synspunkt eftir grænlenska skáldið,
Aqqaluk Lynge, er kannski sérstæðust í hópi
tilnefndra bóka að þessu sinni fyrir þær sakir
að hún hefur ekki aðeins að geyma skáldskap
heldur einnig ræður og greinar um menningu,
stjórnmál og sögu. Ræðurnar og greinai’nar
gefa innsýn í pólitískar skoðanir Lynge, en
hann hefur verið virkur þátttakandi í græn-
lenskum stjórnmálum í tvo áratugi, og þróun
grænlensks samfélags síðustu áratugi.
Ljóð bókarinnar fjalla sömuleiðis fyrst og
fremst um grænlenskan veruleika, um líf og
tilveru þjóðar en einnig er tekin afstaða til
heimspólitískra viðburða, svo sem stríðsins í
fyrrum Júgóslavíu. Segja má að ljóðin einkenn-
ist af pólitískri afstöðu. Form þeirra er frjálst
og óbundið og minna stundum á innblásnar
ræður en einnig er hér að finna ljóðrænar
stemmningar af ísilögðum og köldum sléttum
Grænlands.
ÍSLAND: Ferðalag mannsins og
tilvistarleg leit
Skáldsagan Þorvaldur víðfórli eftir Ái’na
Bergmann kom út árið 1994 og vakti töluverða
athygli og jafnvel deilur. Til er Islendinga-
sagnaþáttur af Þorvaldi og er það eina heimild-
in sem Arni hefur til að styðjast við í skáldsögu
sinni. Þátturinn segir frá trúboði Þoi-valds hér
á landi og saxneska biskupsins Friðreks. Það
slitnai’ upp úr samstarfi þeirra tveggja vegna
ofbeldishneigðar og óstýrilætis Þorvaldar.
Biskupinn hverfur af landi brott og nokkru síð-
ar leggst Þoi-valdur einnig í mikil ferðalög til
Jerúsalems, Miklagarðs og Rússlands þar sem
hann stofnar klaustur og deyr í hárri elli.
Þessa sögu nýtir Árni sér en gefur þó ímynd-
unaraflinu mjög svo lausan tauminn enda er
skáldsaga hans viðburðarík með afbrigðum.
Sagan íjallar hins vegar ekki aðeins um hið
ytra ferðalag Þoi’valds þai’ sem hann kynnist
algerlega nýjum heimi og aðstæðum heldur er
hún einnig saga um innra ferðalag mannsins,
um leit að innra friði, trúarvissu, þekkingu og
ekki síst ást.
Tvennt vakti sérstaka athygli er bókin kom
út; hin geysilega yfirgi’ipsmikla þekking Árna
á hugmyndafræði, trúai’setningum og söguleg-
um straumum þess tíma sem bókin fjallar um
og vald hans á stíl og orðfæri. Einnig má segja
að hið mikla umfang sögunnai' í hugmyndaleg-
um og frásagnarlegum skilningi geri hana að
einni af eftirminnilegustu skáldsögum seinni
ára.
Haft hefur verið á orði að í nýjustu ljóðabók
Matthíasar Johannessen, Vötn þín og vængur,
megi sjá summuna af fjörutíu ái’a höfundarferli
hans, að í henni birtist hvað best breiddin í
skáldskap hans. Þegar bókin er lesin í fyrsta
sinn verður sumum kannski um og ó yfir víð-
áttunni sem opnast í snöggri sýn.
Hér eins og í fyrri bókum er helsta einkenni
skáldskapaj’ Matthíasar hin rómantíska og
ljóðræna undrun yfir sköpunarverkinu, sköp-
uninni, og um leið beitt skoðun á því. Hér er
farið um vindheim víðan í þeirri háskalegu til-
vistarlegu jafnt sem trúarlegu leit sem sett
hefur mark sitt á skáldskap Matthíasar. Og í
fjölmörgum vísunum til íslensks og erlends
forns skáldskapar endurspeglast sömuleiðis sú
sannfæring Matthíasar að við séum afurð for-
tíðarinnai’, að fortíðin lifi í okkur.
Hér er einnig að finna bæði hið prósaíska
opna form og hið ljóðræna innhverfa form
ljóða Matthíasar. Hér eru breið og mikil frá-
sagnai’ljóð en einnig vinna hnitmiðun og lýi’ísk
ögun mikið á í þessari bók, sjást þess glögg
merki í seinni hluta bókarinnar.
NOREGUR: Smásögur og
Ijóð í lífsins ólgusjó
Smásögur hafa unnið á sem bókmenntaform
í Noregi undanfai’in ár og nægir þar að nefna
nöfn höfunda eins og Kjell Askildsen og 0y-
stein Lonn. Blinddora er fimmta bók norska
rithöfundarins Hans Herbjornsrud en allar
hafa þær verið smásagnasöfn. Gegnt megin-
straumnum í smásagnaritun undanfai-in ár,
sem einkennist af knappleika og mínimalisma,
ski-ifar Herbjornsrud langar og miklar sögur
sem mætti flokka undii’ töfraraunsæi.
I þeim þremur sögum sem birtast í nýjustu
bók hans sækir hann til ævintýrsins, þjóðvís-
unnar, hvunndagsraunsæis og gotneskrar
sagnai’itunnar. Sögurnar í þessu safni fjalla
meðal annai’s um lykilinn að skáldskapnum og
einnig er hér að finna beitta ádeilu á nútíma-
samfélag. Bók þessi fékk geysigóða dóma í
Noregi þegar hún kom út á síðasta ári og setti
Herbjornsrud á bekk með fremstu rithöfund-
um þar í landi.
I ljóðabókinni, Anchorage, sökkvir Bjorn
Aamodt akkeri sínu í hverri heimshöfninni á
fætur annarri og skoðar sig um. í bókinni eru
fjölmörg ljóð sem hvert og eitt ber heiti ein-
hverrar hafnarborgar, svo sem Liverpool, Ny-
havn og New York. í hverri höfn lítur ljóðmæl-
andinn í ki’ingum sig og lýsir hughrifum sín-
um; þannig tekui- stíll ljóðanna og orðfæri oft
mið af staðnum sem lagt er í.
Segja má að bókin lýsi öðrum þræði tilvist-
arlegri ferð, ferð um lífsins ólgusjó þar sem
akkerið, eina festan, getur tekið á sig ýmsar
táknmyndir. Formið er opinn og ljós prósi,
fullur af leik og frumlegum myndum. Tungu-
mál sjómannsins er notað í óvæntum tenging-
um og nýju umhverfi sem opnar nýtt merking-
arsvið þeirra.
SAMALAND:
Töfrandi Ijóðrsena
Ljóðin í bók Risten Sokki, Jeg tvinner tvinn-
er slektas sener, eru öll í knöppu formi og búa
yfir hinni töfrandi ljóðrænu sem sjá má í ljóð-
um fleiri skálda frá Samalandi. Þetta er fyrsta
bók höfundar og hefur hún sjálf þýtt Ijóðin á
norsku.
Stíll hennar er einfaldur og hversdagslegur
en um leið merkingai’fullur og tilfinningai’íkur.
Ljóðin eru sterklega tengd Samalandi og raun-
Þegar horft er ápessa
fjölbreytni er ein hugsun
efst í huga, sem er að Ijóð-
ið á greinilega í mikilli
baráttu við að halda í við
tímann, að fangapessa
bendu sem samtímaveru-
leikinn er, tilvistina og
samfélagið.
ar má segja að í þeim tengist á magískan hátt
ætt og jörð höfundar en hafa jafnframt al-
menna skírskotun. Trúin og goðsagan eru og
sínálægar en Ijóðin fjalla fyrst og fremst um
ævarandi kærleik og djúpa sorg. Ekki síst er
fjallað um hið nána samband manns og nátt-
úru. Þetta samband einkennir enn líf Sama
sem hafa viðurværi sitt af náttúrunni. Sorgin
sprettur hins vegar af sjálfstæðisbaráttu Sama
sem tók á sig sína grimmustu mynd í uppreisn:
inni sem kennd er við bæinn Kautakeino. í
henni var langafi Sokki einn af þeim sem féll.
SVÍÞJÓÐ: Leikandi
gleði og lágvær still
Huset vid Flon er tíunda skáldsaga sænska
rithöfundarins Kjell Johansson. Sagan gerist í
hverfi verkamanna í Stokkhólmi á fimmta og
sjötta áratugnum. í aðalhlutverki er fjölskrúð-
ug tatarafjölskylda sem sker sig úr í einlitu
samfélagi hinna „venjulegu“ og velmegandi.
Fjölskyldan lifir á draumi um að einhvern tím-
ann verði til samfélag þar sem allir eru vel-
komnir. En sagan segir okkur að það sé öruggt
að ekkert breytist nema bai-nið sem verður að
manni; samfélagið verður alltaf eins, í því er
ekkert rúm fyrir þá sem eru ekki eins og hinir,
venjulegir.
Johansson hefur skrifað um þetta þema áð-
ur, hina heimilislausu og framandi. Sjónar-
hornið er marxískt en frásögnin er sambræðsla
hinna módernísku tilrauna sjöunda áratugar-
ins í sænskum prósa og frásagnarinnar sem
einkenndi sjöunda áratuginn. Bókin býr yfir
leikandi gleði í frásögninni og samúð sem smit-
ar lesandann fljótt og gerir lesturinn einkai’
skemmtilegan.
Fágeljágarna eftir Lennart Sjögren er bálk-
ui’ frásagnarljóða sem fjalla um þrjá menn sem
fara á veiðar að vori en drukkna undir ís. Frá-
sögnina heyrði höfundur oft í æsku en hér set-
ur hann hana fram í víðara samhengi. Ljóðin
eru eins konar víxlsöngur á milli þeirra sem
druknuðu og þeirra sem stóðu eftir á strönd-
inni, lifandi en sorgbitnir. Sagan verður að
táknmynd um lífið sem ferð til móts við dauð-
ann. Það er þannig þungur tilvistarlegur undir-
tónn í ljóðunum en um leið segja þau sögu um
tengsl manns og náttúru; Sjögren er ekki róm-
antískur náttúrudýrkandi heldur er náttúran í
ljóðum hans bæði forsenda lífs og dauða.
Ljóðstíll Sjögrens er lágvær. Hástemmdar
lýsingar eru fjarri honum og myndmál er ein-
falt og ljóst en það er að mestu sótt í sjóð nátt-
úrunnar. Orðfærið er einnig hversdagslegt og
á vissan hátt blátt áfram. Sjögren hefur gefið
út um tuttugu bækur, flestar ljóðabækui- en
einnig prósaverk.
Veitt í 37. sinn
Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs verða
nú veitt í 37. sinn en þeim er fyrst og fremst
ætlað að auka áhuga á norrænum bókmennt-
um. Svíar hafa langoftast fengið verðlaunin eða
tólf sinnum, Norðmenn og Danir hafa fengið
þau sex sinnum hvori, Finnar og Islendingar
fimm sinnum, Færeyingar tvisvar, en þess ber
þó að geta að árið 1965 var ekki litið á William
Heinesen sem fulltrúa Færeyinga eins og hér
er gert heldur Dana, Samar hafa hlotið þau
einu sinni en Grænlendingar aldrei. Á síðasta
ári fékk danski rithöfundurinn Dorrit Willum-
sen verðlaunin fyrir bókina Bang en síðastur
íslendinga til að hljóta verðlaunin var Einar
Mái’ Guðmundsson árið 1995 fyrir skáldsöguna
Engla alheimsins. Verðlaunin eru 350.000
danskar krónur eða um það bil 3,5 milljónir ís-
lenskar ki’ónur og verða að þessu sinni afhent í
Gautaborg í Svíþjóð 26. febrúai’ næstkomandi.
Tilkynnt verður um hver hlýtur verðlaunin
næstkomandi föstudag, 30. janúar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 1998 1 7