Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1998, Blaðsíða 20

ÍBÚÐARHÚSIÐ og listasafnið að Brautar-
holti. Myndin er tekin í kringum 1960.
ÞEGAR ég kom í Selárdal fyrst var
bjart veður og snjóföl yfir öllu.
Þröngur dalurinn opnaðist fyrir sól-
inni sem lýsti upp rauðleitt bergið í
fjöllunum. Niðri við sjóinn blasti við
undarleg húsaþyrping sem líktist
einna helst leikmynd úr Doktor Zívagó; kirkja
með næputurni, hús áþekkt hofi með boga-
dregnu hliði og súlnaröð ásamt íbúðarhúsi. Á
milli húsanna stóðu hinar margvíslegu högg-
myndir, fölhvítar eins og umhverfið, líkt og
hillingar í eyðimörk."
Þannig lýsir Ólafur J. Engilbertsson fyrstu
heimsókn sinni í listasafnið í Selárdal í Arnar-
firði, safn sem bóndinn og alþýðulistamaður-
inn Samúel Jónsson reisti á sjötta áratugnum
með handaflið eitt og ellilífeyrinn að vopni.
Frá því Samúel féll frá árið 1969 hafa húsa-
kynnin og listaverkin staðið yfirgefin og eru
óðum að grotna niður. Að sögn Ólafs var gerð
úttekt á staðnum fyrir allmörgum árum íyrir
tilstilli fyrirtækja í Tálknafirði og á Bíldudal
en skilaði ekki þeim árangri að ráðist var í
viðgerðir. „Á síðustu árum hefur Ólafur Gísla-
son í Neðrabæ, nú eini ábúandinn í Selárdal,
þó bjargað miklu með því að gera við þak
kirkjunnar og næputurninn og um þessar
mundir er hann að gera við þak listasafnsins
sem var orðið götótt og að hruni komið. Stein-
steypan í þessum byggingum og höggmynd-
um Samúels virðist hins vegar bærilega sterk.
Undirstöður Ijónanna í hinum fræga ljónagos-
brunni háns hafa þó gefið sig ein af annarri og
nú Iiggja þrjú þeirra í jörðinni og grotna því
fyrr en ella,“ segir Ólafur.
Við viðgerðirnar hefur Ólafur í Neðrabæ
eingöngu notast við eigið fé, enda ekki öðru til
að dreifa. Að áliti Ólafs J. Engilbertssonar er
nauðsynlegt að viðgerðir á höggmyndunum
verði gerðar af fagfólki og eftirlit verði haft
með því að rétt sé að hlutunum staðið. ySjálf-
sagt er að meta að verðleikum starf Ólafs í
Neðrabæ og nauðsynlegt að styðja það, verði
þess nokkur kostur, en fleiri þurfa hér að
leggja hönd á plóginn. Kvikmyndagerðin
Andrá er nú að ljúka við gerð heimildarmynd-
ar um Samúel og hið merka lífsverk hans, öðr-
um þræði til að benda á hve mikil menningar-
verðmæti eru hér að fara í súginn,“ segir Olaf-
ur sem er handritshöfundur myndarinnar.
Að framkvæma hið ómögulega
En Ólafur lætur sumsé ekki þar við sitja
heldur hyggst nú „framkvæma hið ómögu-
lega“, eins og hann tekur til orða; safna fé til
endurreisnar listasafni Samúels í Selárdal
með sölusýningu í Galleríi Horninu. Hafa
margir landskunnir listamenn lagt til verk á
sýninguna. „Hugmyndin er að afrakstur sýn-
ingarinnar verði stofnframlag sjóðs sem
kaupendur verkanna og listamennimir verði
sjálfkrafa hluthafar í. Þeir kjósi sér stjórn
sem úthluti fénu samkvæmt nánara sam-
komulagi eða umsóknum. Síðan get ég ekki
leynt þeirri skoðun minni að mér þykir tími til
kominn að sveitarfélagið, ferðamálayfirvöld
og fyrirtæki á Vestfjörðum og jafnvel stjórn-
völd í landinu láti þetta mál til sín taka. Það er
þess virði!“
Að sögn Ólafs má víða erlendis finna sam-
bærileg söfn alþýðulistamanna sem þúsundir
ferðamanna sækja heim árlega og á liðnu ári
mun einu slíku hafa verið forðað frá glötun á
Indlandi. „I Selárdal kemur á hverju sumri
fjöldi fólks að skoða verk Samúels en það var
ekki fyrr en fyrir rúmu ári sem Ólafur Gísla-
son setti að eigin frumkvæði upp sýningu á
verkum hans í kirkjunni. Erlendir listamenn
hvá þegar minnst er á Samúel og þeim sýndar
ljósmyndir frá Selárdal því þeim þykir að von-
um einkennilegt að verkum hans skuli ekki
haldið á lofti og þeim sómi sýndur.“
En hver var hann þessi maður sem byggði
þessa draumkenndu sýn á hjara veraldar?
Samúel Jónsson fæddist að Horni í Mosdal
í Amarfirði árið 1885. Hann missti ungur föð-
ur sinn og fór eftir það á milli bæja með móð-
ur sinni, Guðríði Guðmundsdóttur, sem starf-
aði sem vinnukona. Bjuggu þau oftast við
ÞESSA mynd af listasafninu tók Ólafur Engilbertsson fyrir fáeinum árum. Eins og sjá má er orðið ansi hrörlegt um að litast í Brautarholti.
ljónagarðinum í Alhambrahöllinni á Spáni,
sem hann hafði séð í bók eða tímariti og heill-
ast af. I kjölfarið komu svo Leifur heppni,
sem skyggnir hönd fyrir augu, álft með unga
tvo á baki, sænykur og selur. Er þar var kom-
ið þótti Samúel nauðsynlegt að byggja safn-
hús yfir verk sín, sem hann og gerði, með
frumstæðum skriðmótum, eitt umfar í senn,
svo smám saman þokaðist upp. Framan við
listasafnið er bogahlið með Ijónsungum.
Bar sandinn á bakinu
Við allt þetta baukaði gamli maðurinn einn
síns liðs, nema hvað hann fékk sementið og
timbrið sent með bíl. Sandinn bar hann á bakinu
úr fjörunni og hannaði sérstaka vatnsaflssög í
bæjarlæknum til að saga sundur borðin. Fleira
smálegt fékkst hann við, svo sem handskoma
útsýnisskífu er sýndi alla bæina í dalnum.
Samúel hafði um langt árabil fengist við
listmálun með bústörfunum - hélt meðal ann-
ars nokkrar sýningar í Reykjavík - og þegar
dró að aldarafmæli sóknarkirkjunnar á æsku-
heimili hans í Selárdal, 1961, ákvað hann að
mála altaristöflu og færa kirkjunni að gjöf
ásamt sex útskornum kertastjökum. I ljósi
þess að kirkjan átti fyrir verðmæta töflu frá
1752 hafnaði sóknarnefndin aftur á móti verki
Samúels en veitti kertastjökunum viðtöku.
Eru þeir enn í kirkjunni.
Ur því mál höfðu þróast á þann veg var að-
eins eitt til ráða - Samúel varð að reisa sjálfur
kirkju að Brautarholti, þar sem altaristaflan
hans skyldi vera fyrir gafli. Hann var þá orð-
inn 76 ára gamall en lét aldurinn ekki á sig fá,
heldur gekk til verks. Kirkjan reis á skömm-
um tíma og punkturinn yfir i-ið var næputurn
eins og sá á Landshöfðingjahúsinu, saman-
settur úr ótal flísum. í kirkjunni kom Samúel
fyrir módelum af ýmsum heimskunnum bygg-
ingum, sem hann hafði smíðað eftir myndum í
bókum og tímaritum, meðal annars Péturs-
kirkjunni í Róm og Gullna hofinu í Delhí. Þar
voru einnig málverk eftir Samúel í útskornum
gylltum römmum.
Eftir að listamaðurinn lést fyrir réttum 29
árum hefur Brautarholt verið opið fyrir veðri
og vindum. Búfénáður hefur riðið þar húsum
og gestir og gangandi jafnvel gerst fingra-
langir. Þannig munu líkönin, sem áður er get-
ið, hafa horfið sporlaust og naumlega tókst að
bjarga altaristöflunni suður á Listasafn ASÍ.
Nú eru hins vegar loks teikn á lofti um að
„þessi stórkostlegi minnisvarði um það hverju
mannsandinn getur fengið áorkað", svo sem
Ólafur J. Engilbertsson kemst að orði, verði
endurreistur - og þó fyrr hefði verið.
Meðal listamanna sem eiga verk á söfnun-
arsýningunni 1 Galleríi Horninu eru Magnús
Tómasson, Brynhildur Þorgeirsdóttir, Tolli,
Guðbjörg Lind Jónsdóttir, Kristín Geirsdótt-
ir, Magdalena Margrét Kjartansdóttir, Sigrid
Valtingoyer, Jón Sigurpálsson, Halldór Ás-
geirsson og ívar Brynjólfsson.
Sýningin verður opin alla daga frá kl. 11 til
23.30. Sérinngangur verður opinn um helgar
kl. 14-18 en annars er innangengt um veit-
ingahúsið. Sýningunni lýkur 11. febrúar.
LIKTOG
HILLINGAR [
EYÐIMÖRK
I dag kl. 15 verður opnuð í Galleríi Horninu söfnunar-
sýning til endurreisnar listasafni Samúels Jónssonar í
Selárdal, sem liggur undir skemmdum. Sveit listamanna
leggur málefninu lið en jafnframt verða á sýningunni
nokkur verka Samúels sem eru í einkaeign. ORRI PALL
ORMARSSON kynnti sér sögu Samúels, sem lést fyrir
29 árum, og ræddi við forsvarsmann sýningarinnar,
Olaf J. Engilbertsson.
kröpp kjör. Þótti pilturinn verklaginn og fór
snemma að eiga við listina. I blaðaviðtali við-
urkenndi hann til að mynda á gamalsaldri að
hafa „haft þetta [listina] yfir síðan ég var
smástrákur, svona í frítímum".
Samúel var bóndi alla sína starfsævi, fyrst í
Selárdal, síðan í Krossadal í Tálknafirði og
loks aftur í Selárdal. Það var hins vegar ekki
fyrr en hann var kominn á eftirlaun að hann
fór að þjóna listagyðjunni með markvissum
hætti. Hafði hann þá misst konu sína, Salóme
Samúelsdóttur, og barn sem mun hafa fæðst
andvana. Ástæðuna fyrir því að Samúel lét
fyrst til skarar skríða í listsköpun sinni á
gamalsaldri segir Ólafur hafa verið að hann
hafi þá fyrst haft fé á milli handa. Var hann þá
orðinn ábúandi á gamalli hjáleigu Selárdals-
jarðarinnar niðri við sjóinn, sem hann skírði
upp og nefndi Brautarholt.
Fór Samúel aðeins að mála og móta til að
svala innri listþörf sinni en hvorki til lofs né
frægðar, né heldur í von um nokkurn ábata af
iðju sinni, svo sem gamall sveitungi hans,
Hannibal Valdemarsson, benti á í grein í Les-
bók Morgunblaðsins nokkru eftir að Samúel
var fallinn frá.
Byrjaði listamaðurinn á því steypa upp ljón
framanvið íbúðarhús sitt með hliðsjón af
BÓNDINN og alþýðulistamaðurinn Samúel
Jónsson við líkan sitt af Péturskirkjunni í
Róm, sem nú er glatað.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JANÚAR 1998