Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1998, Blaðsíða 4

SÁLMASKÁLDIÐ
STORA-NUPI
EFTIR SIGURBJÖRN EINARSSON
150 ár eru nú liðin frá fæðingu séra Valdimars Briem á
Stóra-Núpi, sem er og verður einn þeirra manna sem
þúsund ára kristni á mest að þakka, en hefur ómaklega
borið skarðan hlut frá borði.
VALDIMAR Briem, sélmaskáld og sóknarprestur á Stóra-Núpi í Gnúpverjahreppi.

EG var að komast upp úr busabekk
Menntaskólans, þegar ljóðabók
Hannesar Hafsteins varð fyrir
mér hjá félaga mínum og freistaði
mín um of í próflestri okkar sam-
an. Meðal annars, sem þar var
gaman að lesa, voru „þerriblaðs-
vísur“, fyndnar stælingar á höfuð-
skáldum 19. aldar. Eg var svo fávís þá, að ég
þekkti ekki nærri allar þær fyrirmyndir, sem
Hannes leikur sér að í þessum gamanmálum.
Hver gat til dæmis verið skotspónn hans, þeg-
ar hann setur þessa vísu á þerriblaðið sitt:
„Ég á blaðið.“ ,JSei, sei, sei.“
„Svei mér þá.“
„Víst á ég það.“ „Nei, nei, nei.“
„Nei.“ „Jú.“ ,Á“
Þannig rifust þegnar tveir
um þerriblað,
biýnt því þurftu báðir þeir
að brúka það.
Það var í vegavinnutjaldi á Mosfellsheiði ári
síðar, að púlsmaður einn úr Biskupstungum,
Sumarliði Grímsson, fræddi mig á því, á
hvern er miðað hér. Hann kunni þær ljóðlín-
ur, sem Hannes er að stæla:
„Ég á bamið.“ „Sei, sei, sei.“
„Svei mér þá.“
„Víst á ég það.“ „Nei, nei, nei.“
„Nei.“„Jú.“,Á?“
Þannig háðu þemurnar
þessa hríð,
báðar lengi þrættu þar.
Míkt stríð!
Þetta er eftir séra Valdimar Briem, úr Bibl-
íuljóðum hans (I, bls. 249). Hann er að endur-
segja söguna um Salómons-dóminn fræga,
sem er skráð í 1. Konungabók (3. kap.): Tvær
portkonur voru í sama húsi. Önnur þeirra
fæddi barn og þremur dögum síðar varð hin
konan einnig léttari, en hennar barn dó um
nótt og móðir þess laumaði því til hinnar kon-
unnar, þegar hún var í svefni, og tók bam
hennar. En þegar sú vaknaði skildi hún, hvað
gerst hafði og vildi fá barn sitt aftur, en hin
synjaði þess og loks gengu þær fyrir konung
með barnið og þráttuðu frammi fyrir honum,
þangað til hann lét sækja sverð og bauð að
höggva barnið í tvennt og láta þær fá sinn
helminginn hvora. Þá kom í ljós, hvor var hin
rétta móðir, hún bað konung að láta heldur
hina konuna fá barnið en að deyða það, en hin
lét sér vel líka, að það væri hlutað sundur og
að hvorug nyti þess.
Sagan bregður upp mynd með lifandi drátt-
um, sögumaður hefur næmt skopskyn, það er
hýr kímnisglampi í augum þess alvörumanns,
þegar hann rekur söguna. Séra Valdimar
fínnur það og kann því vel. Þannig var hann
sjálfur á svipinn einatt, þegar hann sagði frá
atvikum úr mannlífínu. Svo segja samtíma-
menn. Þegar hann fer að endursegja þessa
biblíusögu sér hann konurnar fyrir sér á leik-
sviði, sem ósjálfrátt verður til í huga hans, og
þaðan heyrir hann orðaskiptin. Hann hafði
borið við að semja leikrit í skóla. Hér setur
hann saman svolítinn leikþátt. Hvað sem öðru
líður fær orðaskak kvennanna fjör og líf í
meðförum hans og veruleikablæ.
Hannes Hafstein hefur séð, að þessi texti
var betur fallinn en aðrir eftir sama höfund til
þess að gamna sér við í þeim hermileik, sem
hann var að leika. Vafalaust hefur honum líka
verið ljóst, að hann var hvergi fjær því en í
þessu tilviki að koma til skila atkvæðamiklum
auðkennum þess höfundar, sem hann var að
stæla. En hann hefur ekki efast um, að Valdi-
mar ætti heima með þeim útvöldu þjóðskáld-
um, sem væru þess virði að gera þessar gælur
við þau.
Þótt ég væri seinn að þekkja sr. Valdimar í
fyrrgreindum félagsskap, hef ég efalaust
kunnað meira eftir hann en hin skáldin, sem
þar var að fínna, þó að ég hafí varla kunnað að
nafngreina hann sem höfund sumra þeirra
Ijóða, sem ég kunni best. Meðal fárra mynda,
sem prýddu þiljur baðstofunnar heima var ein
af honum (önnur var af Matthíasi), prent-
mynd allstór í heimasmíðaðri umgjörð, líklega
klippt út úr blaði. Þó að ég vissi nafnið á þeim
manni hef ég víst ekki lengi vel tengt mynd-
ina við jarðneskan veruleik. Bæði var þetta
andlit yfimáttúrlega mikið og fallegt og eins
fann ég, að þegar þetta nafn var nefnt, fékk
rómurinn stundum sérstakan hreim, sem
minnti á húslesturinn eða bænaversin mín.
En Biblíuljóðin hans voru ekki til á mínum
bæ. Það segir lítið um útbreiðslu þeirra. Þau
komu út í 2 bindum 1896 og 1897 og áttu
greiða leið til þjóðarinnar, því þá hafði sr.
Valdimar sungið sig inn í hjarta hennar og
átti ást hennar og aðdáun óstópta.
Vestur-íslenskur prestur, sr. Friðrik J.
Bergmann, var hér á ferð um aldamótin og
gaf út ferðaminningar sínar (ísland um alda-
mótin, 1901). Hann heimsækir séra Valdimar
að Stóra-Núpi og skrifar þetta:
„Ótal íslendingar hér fyrir vestan hafa
spurt mig: Hvernig er séra Valdimar í hátt?
Og ég hef svarað: Það er einn hinn kempuleg-
asti Islendingur, sem nú er uppi, hár maður
og þrekinn, orðinn nokkuð þungur af holdum,
með mikið hár og skegg, og er hárið orðið
nærri hvítt en skeggið nokkru dekkra, hátt
enni og björt augu og snör. Hann er í viðtali
nokkuð stríðinn og fullur af glettni, en síglað-
ur og skemmtilegur... „ (bls. 233).
„Hann kemur að Stóra-Núpi, afskekktu og
rýru prestakalli, sem alls ekki var í neinu áliti,
ungur og bláfátækur maður. Þarna hefur
hann setið mestallan sinn prestsskap. Nú er
hann orðinn frægur maður og búinn að gera
Stóra-Núp svo frægan, að þangað vilja nú
flestir langferðamenn koma, sem til íslands
fara“ (bls. 232).
Ekkert er ofmælt í þessari umsögn. Sá
frægðarljómi, sem lék um prestinn og skáldið
á Stóra-Núpi um þessar mundir, stafaði frá
þeirri sálmabók, sem kom út árið 1886.
Sú bók var kirkjulegt og menningarlegt
stórafrek. Þjóðin hafði frá upphafí 19. aldar
búið við sálmabók, sem sætti rökstuddri
gagnrýni, þegar hún kom út fyrir ólipra kveð-
andi, mállýti og trúarlega megurð. Vitaskuld
er ósanngjarnt að dæma þá bók, eins og aðr-
ar, út frá forsendum annan-a tíma eða án til-
lits til þess kveðskapar, sem varð að víkja fyr-
ir henni. En því verður ekki neitað, að hún var
sett saman af allmiklu einsýni. Það var löngu
tímabær og knýjandi nauðsyn að efna til nýrr-
ar sálmabókar, en aðgerðir í þá átt höfðu ekki
verið stefnufastar né tilþrifamiklar.
Með skipun sálmabókarnefndar 1878 urðu
tímamót. Sú bók, sem sú nefnd tók saman, var
um málvöndun og skáldlega áferð ávöxtur af
þeirri þjóðlegu vakningu, sem átti sterkustu
rætur sínar að rekja til prestaskólans á
Bessastöðum. Og hún var einnig veigamikil að
efni til, styrk og ósvikin í trúarvitnisburði sín-
um og tilbeiðsluanda. Óhætt er að fullyrða, að
hún hafí verið í fremstu röð hliðstæðra bóka í
heimi samtímans.
Þorri landsmanna áttaði sig fljótt á því, að
með þessari sálmabók hafði þjóðin eignast
gersemi. Það var mörgum að þakka. En eng-
um meira en séra Valdimar Briem. Og hann
var hinn eini af hinum afkastameiri höfundum
þessarar bókar, sem var að heita má óþekktur
áður en hún kom út. Því meiri varð sú upp-
götvun að kynnast honum og njóta þeirra
þýðu, ljúfu, máttugu tóna, sem hann kvað við.
Þegar dr. Pétur biskup Pétursson skipaði
sálmabókarnefndina 1878 var kirkjan ekki í
neinu mannhraki. I prestastétt voru þjóðkunn
góðskáld, roskin og reynd, og höfuðskáld
landsins, séra Matthías Jochumsson. Auk 6
skáldpresta var þjóðskáldið Steingrímur
Thorsteinsson í nefndinni.
Formaður nefndarinnar var Helgi Hálfdan-
arson, forstöðumaður Prestaskólans. Hann
hafði öðrum fremur hvatt til þess að sálma-
bókarmálið væri tekið nýjum tökum og leyst
af fyllsta metnaði. Hann var stórvel lærður í
guðfræði, manna best að sér í sálmakveðskap
annarra þjóða og ágætt sálmaskáld. Verk-
stjórn hans við nefndarstörfin, örugg og lipur,
smekkvísi hans og þekking á skáldskap, kapp-
semi hans og atorka réð miklu um það, hvern-
ig þetta verk tókst. Hann lagði til flesta sálm-
ana í hina nýju bók og munu allir kunnugir
hafa átt von á því. En miklu flestir af sálmum
hans voru þýddir. Margir þeirra, svo og marg-
ir frumortir sálmar hans, náðu varanlegum
tökum og öruggu sæti í helgihaldi og trúarlífi.
En því er mér það ríkt í huga að minna á
Helga lektor í þessu sambandi, að ég hef
sterkan grun um, að hann hafí átt gildari þátt
en hann varði í því, hvernig sr. Valdimar
blómstraði á fáum árum. Helgi réð mestu um
það, hverjir voru skipaðir í nefndina. Án hans
tillagna, alltjent samþykkis, hefði hinn ungi og
óþekkti prestur ekki verið kvaddur til. Valdi-
mar var langyngstur nefndarmanna, stóð á
þrítugu. En hann hafði verið nemandi séra
Helga og á prestaskólaárum sínum vafalaust
vakið athygli hans. Nú hafði hann verið prest-
ur á Hrepphólum í 5 ár, vígðist þangað 1873
en fluttist þaðan að Stóra-Núpi árið 1880, þeg-
ar köllin tvö voru sameinuð. Hann hafði að
vísu kynnt sig vel í skóla alla tíð, var góður
námsmaður og mikils metinn í skólalífinu. Það
var og kunnugt, að honum var létt um að
yrkja, enda var það kynfylgja. En hann hafði
ekki látið að sér kveða sem skáld, ekki skilað
neinu af sér á sviði Ijóðagerðar, sem verð-
skuldaði teljandi eftirtekt. Þeir sem fengu
augastað á þessum unga, óreynda manni og
vildu fá hann til þess að taka sæti með öndveg-
isklerkum og þjóðskáldum í ábyrgðanniklu
trúnaðarstarfi, hafa fremur stuðst við hugboð
sitt en áþreifanlegar staðreyndir.
En þeim missýndist ekki. Og þeir reyndust
óvenjulegir lánsmenn. Það varð eitt hið mesta
happaverk í kirkjusögu landsins, að hinn ungi
og lítt mótaði Valdimar var kvaddur á þennan
vettvang og trúað fyrir miklu þar. Sú spurn-
ing hefur leitað á mig, hvort kii;kja íslands
4 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 1998