Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1998, Blaðsíða 5

hefði nokkurn tíma fundið og eignast stór-
mennið Valdimar Briem, ef gipta þessara
manna hefði ekki vísað á hann, vakið hann og
kallað á óskastund. En hitt er mér ekkert efa-
mál, að uppörvun meðnefndarmanna, einkum
formannsins, sr. Helga, þegar á hólminn var
komið, hefur skipt sköpum um það, hve skjót-
um og miklum þroska hann tók þau ár, sem
sálmabókin var í smíðum.
Séra Valdimar var svo gerður, að hann var
ekki fús né skjótur til frumkvæðis, en hann
átti örðugt með að synja um bón eða skorast
undan liðveislu. Hann var ekki framgjam,
kærði sig ekki um að láta á sér bera. f sókn-
um sínum tók hann frá upphafi prestsdóms
síns „tign og virðingu mikla“, eins og kveðið
er að orði um Gissur biskup ísleifsson. Það
kom af sjálfu sér, því ollu augljósir yfirburðir
í sjón, framkomu og raun. En hann var hóg-
látur maður, undi glaður við sitt, fór ekki að
heiman að nauðsynjalausu, aldrei til útlanda á
ævinni. Hann þurfti ekki annað en æskustöðv-
ar sínar, verkahring sinn og fólkið þar og hylli
þess til þess að vera ánægður með hlutskipti
sitt. En þegar menn, sem hann mat mikils,
kvöddu hann til liðs um að koma fram brýnu
nauðsynjaverki í þágu kirkjunnar, þá var það
skyldan sem bauð, hin þegnlega hollusta, sem
honum var ljúft að lúta. Og um leið fékk hann
uppörvun og hvatningu til átaka og varð þess
var fyrr en varði, að hann átti meira til en
hann hafði grunað.
Auðvitað hefði hann ort allt að einu.
Skáldæðin var of rík til þess að leita sér ekki
framrásar. Hann hefði varpað fram lausavís-
um, fléttað ljóð inn í ræður sínar, ort sam-
fagnaðarljóð á gleðistundum sóknarbarna og
huggunarljóð í sorgum þeirra. En ég er í vafa
um, að hann hefði sjálfur uppgötvað yfirburði
sína og að gáfa hans hefði fundið sér farveg
við sitt hæfi og getað sýnt, hvað hún dugði, ef
þetta hefði ekki komið til. Traustið, sem hon-
um var sýnt, þegar hann var kvaddur til, og
síðan viðbrögð meðnefndarmanna við því,
sem hann lagði fram, vakti honum metnað,
sjálfstraust og áræði, sem hann þurfti til þess
að hæfíleikar hans næðu sér upp og fengju
notið sín.
En ekki skal því heldur gleymt, að hann
átti gáfaða konu, ljóðelska og ljóðnæma, sem
bæði skildi hann og hvatti og mun hafa lagt
sinn dóm á allt, sem hann orti. Þau voru
bræðrabörn, frú Ólöf Jóhannsdóttir Briem og
séra Valdimar og uppeldissystkin í Hruna, en
þangað var hann fluttur 11 ára gamall, þegar
hann hafði misst föður sinn, Ólaf timbursmið
á Grund í Eyjafirði.
Störf sálmabókamefndarinnar 1878-86
voru ekki auðveld. Nefndarmenn voru dreifð-
ir um allt land en fengu enga ferðapeninga og
vinnulaun voru í naumasta lagi. Þeir gátu ekki
komið saman nema sárasjaldan, urðu að
senda allt efni á milli sín í afritum og bera sig
saman bréflega. Þetta mæddi mest á for-
manninum og heimili hans. En séra Valdimar
lagði sig vel fram, var ötull og ósérhlífínn
verkmaður í nefndarstörfum. Og það var
hann, sem lagði mest til hinnar nýju bókar af
frumsömdu efni. Hann átti 106 frumsamda
sálma í henni. Auk þess 40 þýdda. Alls voru
650 sálmar í bókinni.
Þetta eru mikil afköst á 8 árum. En hitt er
þó stórum merkilegra, hve margir þessara
sálma Valdimars eru veigamiklir að hugsun
og fagurlega búnir, ófáir þeirra hljóta að telj-
ast frábærir. Óhætt er að fullyrða, að hinir
bestu þeirra séu í hæsta flokki meðal alls, sem
ort hefur verið af sama tagi, ekki aðeins á ís-
landi, heldur í allri kristninni.
Það þótti undrum sæta í samtíðinni, hversu
ljúfír, hjartnæmir og ósviknir þeir tónar voru,
sem allt í einu bárust frá Stóra-Núpi.
Skjótar vinsældir eru oft skammgóðar,
margt skáld, sem samtímakynslóð dáði, var
næsta gleymt með hinni næstu.
Svo virðist sem menn hafí gefíð sér það sem
sjálfsagðan hlut, að Valdimar Briem hafi sætt
þessum örlögum. Sú staðhæfing hefur heyrst,
reyndar verið kennd, að hann sé eitt hið átak-
anlegasta dæmi um skáld, sem hafí náð al-
mannahylli í bili en gleymst að bragði. Enda
hafí hyllin jafnvel fremur stafað af vanþroska
alþýðu en verðleikum skáldsins.
Þetta er léleg fræðimennska. Mér er til efs,
að orð annarra skálda séu oftar á vörum en
hans, eða annað betra í munni manna ljóða-
kyns. Ekki er aðventa hafín hér á landi án
þess að sunginn sé sálmur hans „Slá þú hjart-
ans hörpustrengi" (Sb. nr. 57). Aldrei eru
haldin íslensk jól án þess að sálmar hans „I
Betlehem er barn oss fætt“ og „í dag er glatt
í döprum hjörtum“ (Sb. nr. 73 og 78) hljómi í
nær hverju húsi. Og menn ættu að kannast
við, hvernig ár er kvatt á íslandi, í kirkjum, á
heimilum, í útvarpi og sjónvarpi. „Nú árið er
liðið í aldanna skaut“ (Sb. nr. 98) - þeir eru
færri, sem ekki þykir eðlilegt og gott að láta
sr. Valdimar hafa orð þessa sálms fyrir sér,
þegar þeir kveðja ár. Og á nýársdag er varla
STÓRI-NÚPUR sumarið 1896. Fullvíst þykir að Daniel Bruun hafi tekið myndina, en síðar um sumarið reið Suðurlandsskjálftinn yfir og þá
hrundi þessi bær.
SÉRA Valdimar í bæjardyrum á Stóra-Núpi ásamt Ólöfu konu sinni og Ólafi syni þeirra hjóna,
sem tók við prestsembættinu af föður sínum.
„Heyrt hef ég hér eystra, að eitt sinn hafi séra Valdimar
verið að snúa töðuflekk á túninu á Stóra-Núpi. Sól skein í
heiði og varp Ijóma ogyl á fjöll og hálsa. Kom honumpá í
hug efni sálms og lofgjörðar. Tók hannpá aðfœra efnið í
búning og rím og eftirpví sem rifgarðarnir urðu fleiri
jjölgaði Ijóðlínum og versum. En áður en flekknum væri
fullsnúið, lagði hann hrífuna frá sér og hélt heim til að
festapennan sálm ápappír. Þetta er sálmurinn "Guð allur
heimurK...
Séra Gunnar Jóhannesson, prestur í Stóra- Núpsprestakalli (Víðforli 1948, bls. 53-54).
haldið heilagt svo, að gengið sé framhjá sálmi
hans „I Jesú nafni áfram enn með ári nýju,
kristnir menn“ (Sb. nr. 105).
Verið getur að aðrir páskasálmar séu
stærri í broti og vinsælli en sálmur hans „1
austri rís upp ársól skær“ (Sb. nr. 148), en
hann er eigi að síður meðal bestu sálma vorra.
Aldrei gleymi ég því, þegar afi minn hóf lest-
urinn snemma á páskadagsmorgni með þess-
um sálmi.
Tæplega er hvítasunna haldin kristilega í
þessu landi án þess að syngja „Skín á himni
skír og fagur“ (Sb. nr. 171). Sjaldnar en hitt
er barn skírt án yfirsöngs með orðum séra
Valdimars. Hann á 3 skímarsálma í Sálma-
bókinni (nr. 251, 252, 253), hver öðrum hent-
ugri til sinna nota, einn þeirra er að vísu eldri
sálmur, sem hann endurkvað og umbætti.
Við fermingar hefur sálmur hans (þýddur)
„Lát þennan dag, vor Drottinn, nú oss dýran
ávöxt færa“ (Sb. nr. 256) verið ómissandi og
er svo enn.
Þá er ótalið það, sem sótt er til þessa skálds
í sambandi við dauðsfoll og útfarir. í minning-
argreinum um látna menn hefur ekkj önnur
tilvitnun oftar sést en þessi:
Far þú í friði
friður Guðs þig blessi,
hafðu þökk fyrir allt og allt.
(Sb. nr. 270).
Þetta era einfóld orð og látlaus en þau hæfa
í mark. Og þau eru dæmi um þá snilligáfu sr.
Valdimars að hitta í hjartastað með eins hóg-
værum, hljóðlátum hætti og hugsanlegt er og
af dæmafáum næmleika á það, hvernig sú til-
finning, sem engin orð fá rúmað né skilað,
getur helst fengið mál. Ef orð megna að segja
eitthvað í slíkum sporum verða þau einföld og
jafnnærtæk og eðlileg á vörum spekings sem
fávitrings.
Þessar ljóðlínur eru svo hversdagslegar
sem verða má, eins og sorgin raunar er og
mannleg hjartaslög almennt séð, en það er
heil, mennsk dýpt í ómi þeirra og hnitmiðun í
látleysi þeirra, sem fer ekki framhjá þeim,
sem þurfa á þeim að halda.
Hér er komið í námunda við megineinkenni
á sálmum séra Valdimars.
Eg nefndi áðan áramótasálminn „Nú árið
er liðið í aldanna skaut.“ Hann er gott dæmi
um það, hve höfundurinn er næmur og nær-
færinn, þegar hann mælir í orðastað annarra í
vissum aðstæðum. Hann veit, hvað kristnum
manni er eðlilegast að hugsa og láta í ljós,
þegar ár er kvatt og nýju heilsað. Það er ekk-
ert flug í þessum sálmi, ekkert skrúð, hann
leiftrar ekki né svífur á glæsifjöðrum eins og
sálmur séra Matthíasar „Hvað boðar nýárs
blessuð sól“. Hann er auðmjúkur í hugsun og
orðavali. Valdimar leiðir mann fyrir auglit
Guðs og skynjar til hlítar, hvað í því felst að
hafa orð fyrir öðrum frammi fyrir sjálfum
Guði.
Það er fyrst og fremst þetta, sem gerir
Valdimar að frábæru sálmaskáldi. Hann átti
mikla, meðfædda gáfu. Leikni hans, hag-
mælska, bragfimi minnir á ljúflinginn Guð-
mund skólaskáld. Ennþá meiri svipur er þó
með honum og Davíð Stefánssyni frá Fagra-
skógi, en Valdimar var ömmubróðir hans og
þeim svipar saman um tök og hreim.
Til þess að yrkja góðan sálm nægir ekki
skáldgáfa ein sér. Menn þurfa að auki og öðru
framar að skilja það hlutverk, sem sálmur
gegnir, og vilja þjóna því hlutverki af auð-
mýkt og hollustu. Góður sálmur er vissulega
runninn undan hjartarótum skáldsins, en
hann er jafnframt ortur sem sameign hins
kristna samfélags. Skáldið er að taka undir
„eilífa lagið“, fella persónulegt stef inn í ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 1998 5