Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1998, Blaðsíða 9

legg“, eins og Sigurður Reynir Pétursson
kemst að orði í bók sinni um sögu STEFs,
Þú skalt ekki stela, sem út kemur í dag, enda
mun almenningur hafa tekið hinu nýja félagi
fálega. „Flestir litu á félagið sem einskonar
geðbilunarfyrirbrigði," að því er segir í texta
Sigurðar.
Baráttan fyrir viðurkenningu höfundar-
réttarins var því strembin í upphafi og áður
en marktækur árangur náðist þurfti að höfða
fleiri tugi dómsmála sem öll gengu félaginu í
vil. Af málunum sem félagið höfðaði ber hæst
mál þess á hendur varnarliðinu á Keflavíkur-
flugvelli en lyktir þess urðu til mikils vegs-
auka fyrir félagið bæði hér heima og erlend-
is. í kjölfarið lækkaði rostinn í viðsemjend-
um STEFs til muna.
Hvert skref kostað baráttu
Því fer þó fjarri að tilvist félagsins hafi
verið dans á rósum síðan, þvert á móti segir
Eiríkur Tómasson, núverandi framkvæmda-
stjóri þess, hvert skref hafa kostað mikla
baráttu. „Að mínu mati stafar þetta af því að
skilningur Islendinga á höfundarrétti er tak-
markaður, ekki síst vegna þess að við erum
ef til vill meiri efnishyggjumenn en aðrar
þjóðir og hugsum því fremur hlutlægt en
huglægt. Höfundarrétturinn er í raun og
veru eignarréttur þar sem eignirnar eru
andleg verðmæti, sem enginn getur séð eða
þreifað á. Tónverk eru þannig andleg afurð
og það er ekki fyrr en verkið hefur verið
skrifað á nótur eða tekið upp á hljómplötu að
við getum skynjað það eða þreifað á því, ef
svo má að orði komast. Nótumar og hljóm-
plötumar em hins vegar áþreifanlegir hlutir
og lúta venjulegum eignarrétti."
Til að einfalda málið tekur Eiríkur dæmi:
„Ég get keypt mér hljómplötu úti í búð og
átt hana og spilað þá tónlist sem á henni er,
mér og nánum vinum mínum til skemmtunar
og uppörvunar. Ég hef hins vegar ekki öðlast
neinn rétt yfir tónverkunum, það er hinum
óáþreifanlegu verkum. Þau lúta eignarrétti
höfundanna og eftir atvikum erfingja þeirra.
Þetta finnst mér að almenningur eigi mjög
erfitt með að skilja vegna þess að eignarrétt-
ur er, eins og ég sagði áðan, bundinn ein-
hverju áþreifanlegu í hugum fólks.“
Eiríkur segir að þrátt fyrir þetta viður-
kenni flestir að einhverjir geti átt raforku,
þótt hún sé ósýnileg og óáþreifanleg, líklega
vegna þess hve háð við séum rafmagni. „Nú-
tímamaðurinn er einnig, að mér finnst, orð-
inn háður tónlistinni og ætti þess vegna að
geta, með góðri samvisku, viðurkennt eign-
arrétt yfir henni á sama hátt og eignarrétt
yfir orkunni. Er ekki eðlilegt að þeir sem
búa fólki það umhverfi, sem það sækist eftir,
fái eitthvað fyrir sinn snúð?“
„Með vaxandi mikilvægi andlegrar iðju
held ég þess vegna að smátt og smátt muni
skilningur manna aukast á þýðingu þess að
vernda rétt þeirra sem skapa andleg verð-
mæti, jafnvel þótt ekki verði þreifað á þeim,“
heldur Eiríkur áfram. „I því sambandi nefni
ég sérstaklega rétt yfir tölvuforritum, en út-
flutningur á slíkum forritum er að verða stór
útflutningsgrein meðal okkar íslendinga. Og
ekki má heldur gleyma því að önnur andleg
iðja, eins og sköpun tónverka og tónsmíða, er
á góðri leið með að hasla sér völl sem sjálf-
stæð útflutningsgrein meðal okkar.“
Að sögn Eiríks er það útbreiddur mis-
skilningur að gjöldin sem STEF innheimtir
séu skattur. „Það er alls ekki. Við innheimt-
um aðeins af þeim sem nota tónlistina.
Þannig innheimtum við bara af verslunum
sem spila tónlist en ekki verslunum sem
spila ekki tónlist. Þetta er eins og með hita-
veituna. Ef þú hitar ekki húsið þitt, þarftu
ekki að borga henni! Tónlist er í raun og
veru bara afurð sem þeir sem nota verða að
borga fyrir. Það má líkjajæssu við matvöru.
Sennilega brygði okkur Islendingum í brún
ef fólk vildi skyndilega fá að borða fisk end-
urgjaldslaust!"
Hlutverk STEFs
Víkjum þá að hlutverki STEFs, sem er að
gæta hagsmuna innlendra og erlendra tón-
skálda, textahöfunda og annarra rétthafa á
sviði tónlistar, sjá um innheimtu höfunda-
gjalda fyrir flutning og útgáfu á tónlist og út-
hluta til rétthafa. Til að fyrirbyggja mis-
skilning tekur Eiríkur fram að STEF gæti
ekki hagsmuna flytjenda tónlistar.
Fyrstu áratugina stóð Tónskáldafélag ís-
lands eitt að STEFi en snemma á níunda
áratugnum gerðist Félag tónskálda og texta-
höfunda jafnframt aðili að félaginu. Félags-
menn eru um 130 talsins. Segir Eiríkur að-
ildarfélögin tvö hafa jafna stöðu í STEFi.
Þau tilnefna jafnmarga aðila í stjóm og
skiptast á að hafa formennsku með höndum.
„Þótt þarna sé um ólíka hópa og ólíka hags-
NÚVERANDi stjóm STEFs: Aftari röð, f.v.: Hrafn Pálsson, Hróðmar Ingi Sigurbjörnsson, Þórir
Baldursson, Árni Harðarson og Ólafur Haukur Símonarson. Fremri röð, f.v.: Áskell Másson
varaformaður, Magnús Kjartansson formaður og Eiríkur Tómasson framkvæmdastjóri.
muni að ræða hefur samstarf þessara
tveggja félaga verið í meginatriðum gott og
farið batnandi. Samstaðan sem þau hafa sýnt
út á við hefur verið samtökunum mikill
styrkur."
Þótt STEF hafi upphaflega fyrst og
fremst verið komið á fót íslenskum rétthöf-
um á sviði tónlistar til hagsbóta hefur gæsla
hagsmuna erlendra rétthafa færst jafnt og
þétt í vöxt. „A undanfömum árum hafa sí-
fellt fleiri ríki gerst aðilar að Bemarsáttmál-
anum, meðal annars Bandaríkjamenn sem
lengi vel stóðu fyrir utan hann. Eins hafa
Rússar og Kínverjar nýlega gerst aðilar að
sáttmálanum, þannig að segja má að öll ríki
sem eitthvað eiga undir sér séu aðilar að
honum. Það þýðir að þau hafa öll skuldbund-
ið sig til að veita höfundum allra aðildarríkj-
anna tiltekna lágmarksvemd og ekki gera
neinn greinarmun á erlendum og innlendum
höfundum. Sem dæmi má nefna að banda-
rískir lagahöfundar njóta sama réttar á ís-
landi og íslenskir höfundar- og öfugt.“
Gjaldheimtu STEFs má í grófum dráttum
skipta í tvennt. Annars vegar innheimtir fé-
lagið höfundarréttargjöld vegna opinbers
flutnings á tónverkum, svo sem í útvarpi,
sjónvarpi, veitingahúsum, kvikmyndahúsum,
verslunum, líkamsræktarstöðvum o.fl., og
úthlutar þeim til rétthafa, innlendra sem er-
lendra. Hins vegar sér STEF um innheimtu
á svokölluðum upptökuréttargjöldum, sem
eru gjöld sem tekin eru fyrir útgáfu á hljóð-
ritunum. Reyndar ber þess að geta að Nor-
disk Copyright Bureau (NCB), sem er í eigu
STEFs og systursamtakanna fjögurra á
Norðurlöndunum, annast þessa innheimtu
alfarið fyrir hönd samtakanna og úthlutar
fénu til rétthafa fyrir hönd samtakanna,
bæði á Norðurlöndunum og annars staðar.
Þá tekur NCB við öllum gjöldum sem greidd
eru til Norðurlandanna og úthlutar þeim
með sama hætti.
,Jl þessu sést að samskipti við útlönd eru
snar þáttur í starfsemi STÉFs,“ segir Eirík-
ur, „enda þekkir tónlistin engin landamæri.
Þessi samskipti eiga jafnvel eftir að aukast á
komandi misserum enda ný öld að renna upp
- öld margmiðlunar og nánari samskipta
þjóða í milli.“
Eiríkur hefur starfað fyrir STEF í fjórtán
ár, þar af sem framkvæmdastjóri í um ára-
tug. Á þeim tíma hefur umhverfið tekið
stakkaskiptum. Ber þar hæst að útvarps-
rekstur var gefinn frjáls árið 1985. „Um ára-
bil þurfti STEF aðeins að semja við eina út-
varpsstöð, Ríkisútvarpið. Nú eru þær fjöl-
margar og þetta nýja umhverfi hefur vita-
skuld kallað á breytt vinnubrögð hjá okkur.
Það sem hefur líka breyst er að tónlistin er
orðin miklu fjölbreyttari - greinist meira en
áður. Þegar STEF var stofnað var djassinn
að berast til landsins, dægurtónlist svo til
óþekkt og rokkið ekki komið fram á sjónar-
sviðið, hvað þá aðrar tónlistarstefnur sem
komu í kjölfar þess.“
1.600 rétthafar
Segir framkvæmdastjórinn þetta líka hafa
gjörbreytt myndinni. Sést það best á ótrú-
legri fjölgun íslenskra rétthafa sem fá greitt
úr sjóðum STEFs á ári hverju. Á liðnu ái-i
voru þeir um 1.600 samanborið við fáeina
tugi fyrstu árin. Til gamans má geta að syst-
urfélag STEFs í Danmörku greiðir einungis
þrisvar til fjórum sinnum fleiri rétthöfum ár
hvert, þótt þjóðin sé tuttugu sinnum stærri
en sú íslenska. Árið 1996 nam úthlutun
STEFs til íslenskra rétthafa 59,7 milljónum
króna, samanborið við 14,8 milljónir 1986.
Eiríkur segir fjárhag STEFs standa
styrkum fótum. Tekjurnar hafi aukist, jafnt
og þétt. Sem dæmi má nefna að á árinu 1986
námu þær 39,1 milljón króna, en voru orðnar
132,4 milljónir króna tíu árum síðar. „Þótt
verðbólga hafi verið nokkur, einkum á fyrri
hluta þessa tímabils, hafa tekjurnar aukist
langt umfram það sem verðlagsbreytingum
nemur.“
En hvemig getur STEF brugðist við ef
höfundarréttargjöldin skila sér ekki? „STEF
hefur, í skjóli einkaréttar höfunda til þess að
leyfa opinberan flutning á verkum sínum,
rétt til þess að leggja lögbann við flutningi
tónverka opinberlega, þar með talið í út-
varpi. Samtökin hafa ætíð farið varlega í það
að leggja bann við tónflutningi en þó hefur
stöku sinnum komið til þess að slíku banni
hefur verið hótað vegna ítrekaðra vanskila
útvarpsstöðva á höfundarréttargjöldum. I
eitt skipti gekk svo langt að lagt var lögbann
við flutningi á vemduðum tónverkum hjá
einni af hljóðvarpsstöðvum borgarinnar sem
hét því ágæta nafni „Sólin“. Þetta gerðist
skömmu fyrir jól 1993 og þrátt fyrir að lög-
bannsúrskurður hefði verið kveðinn upp hélt
útvarpsstöðin áfram að flytja tónlist, sem
forsvarsmenn hennar töldu auðheyrilega að
nyti ekki lengur höfundarréttarvemdar. Mér
er sérstaklega minnisstætt að eitt kvöldið
vora flutt verk úr Carmina Burana eftir Carl
Orff en sú tónlist lætur í eyram þeirra sem
ekki þekkja til sem gömul sígild tónlist. Þeir
sem að tónflutningnum stóðu, gættu ekki að
því að Carl Orff lést fyrst á 7. áratugnum
þannig að tónverk hans munu pjóta höfund-
arréttarvemdar enn um sinn. Að lokum fór
svo, eftir nokkurt þóf með tilheyrandi fjöl-
miðlafári, að okkur tókst að stöðva útsend-
ingar Sólarinnar. Réttlætið sigraði þannig að
lokum.“
FramHðin
Eiríkur er hóflega bjartsýnn á framtíð
STEFs. „Það er ekkert sem bendir til þess
að notkun á tónlist muni dragast saman á
næstu áram, heldur virðist notkunin þvert á
móti aukast ár frá ári. Hins vegar er ný
tækni smátt og smátt að ryðja sér til rúms -
tækni sem býður vissulega upp á mikla
möguleika, en felur um leið í sér verulegar
hættur fyrir höfunda og aðra rétthafa. Hér á
ég að sjálfsögðu við við hina nýju tækni í fjöl-
miðlun og tölvusamskiptum, ekki síst alnetið
og framtíðarmöguleika þess. Sumir óttast að
þessi nýja tæknibylting muni leiða til þess að
almenningur fái greiðari aðgang að tónverk-
um og tónsmíðum án þess að þurfa að greiða
fyrir þau not. Ég held að hið fyrrnefnda sé
rétt, en ekki hið síðamefnda. Ég held nefni-
lega að fljótlega verði hægt að bjóða upp á
einfaldar og öraggar greiðslur fýrir not af
verkum á netinu."
Eiríkur segir STEF þegar hafa látið þessi
mál til sín taka. „Ef við lítum á stöðu STEFs
í því nýja tæknivædda samfélagi sem við
blasir, þá sýnist mér að staða samtakanna
muni enn styrkjast frá því sem verið hefur.
Ástæðan er einfaldlega sú að verði tölvunet á
borð við alnetið ráðandi boðleið í samskipt-
um manna, þá er óhugsandi að tónskáld og
aðrir rétthafar geti gætt hagsmuna sinna
nema með atbeina höfundarréttarsamtaka á
borð við STEF. Einstaklingsbundin gæsla á
réttindum hentar ekki í þessu nýja umhverfi,
heldur verða rétthafar að bindast samtökum.
Það eina sem gæti veikt STEF að mínum
dómi, er það að samstaða bresti meðal tón-
skálda og annarra rétthafa sem aðild eiga að
samtökunum. Sem betur fer hefur þeim tek-
ist að snúa bökum saman og það er ekki síst
því að þakka að STEFi hefur, þrátt fyrir allt,
tekist að stuðla að bættum kjöram og rétt-
indum til handa tónskáldum og textahöfund-
um á síðustu áram og áratugum."
FRUMFLUTNINGUR
DETTIFOSS
í TILEFNI af fimmtíu ára af-
mæli STEFs verður efnt til há-
tíðarsamkomu f Þjóðleikhúsinu
í dag kl. 14, þar sem fram
koma, meðal annarra,
Mótettukór Ilallgrímskirkju og
Sinfóníuhljómsveit íslands und-
ir stjórn Petris Sakaris.
Hæst ber frumflutning á
Dettifossi, op. 57, eftir Jón
Leifs, fyrsta formann STEFs.
Verkið samdi Jón árið 1964, við
fyrsta erindið f samnefndu ljóði
Einars Benediktssonar. Er það
fyrir hljómsveit, kór og ein-
söngvara og mun Keith Reed
barítonsöngvari á Egilsstöðum
leggja Sinfóníuhljómsveitinni
og Mótettukórnum lið við flutn-
inginn.
Um Dettifoss skrifaði Jón:
„Verk þetta er samið eins og
samtal milli skáldsins og fossins
- er skáldið nálgast fossinn úr
fjarska og fjarlægist hann
einnig að lokum.“
Sinfóníuhljómsveit fslands
mun hljóðrita Dettifoss ásamt
öðrum verkum Jóns Leifs í vor
og ef að líkum lætur mun verk-
ið koma út á geislaplötu á veg-
um BIS áður en langt um líður.
Aukinheldur mun Sinfónfu-
hljómsveitin flytja Rfmnadans
eftir Jón Leifs og Hátíðarmars
eftir Pál ísólfsson, annan frum-
kvöðul STEFs, og nýtt verk eft-
ir Hauk Tómasson, sem samið
Jón Leifs
Sigurður Reynir
Pétursson
var sérstaklega af þessu tilefni.
Nefnist það Þjóðlag. Þá mun
margmiðlunarfyrirtækið Oz
annast nýstárlega þrívíða send-
ingu á alnetinu, þar sem frum-
flutt verður verkið Tenderly
eftir Móeiði Júnfusdóttur.
Hátíðarávörp flytja Magnús
Kjartansson, formaður STEFs,
Björn Bjarnason, menntamála-
ráðherra, Björn Th. Árnason,
formaður Félags fslenskra
hljómlistarmanna, og Oddvar S.
Kvam, forseti Nordisk Union.
Þá mun Eiríkur Tómasson,
framkvæmdastjóri STEFs,
minnast höfundarréttarins, og
Áskell Másson, tónskáld og
varaformaður STEFs, minnast
Jóns Leifs. Kynnir verður
Hjálmar H. Ragnarsson tón-
skáld.
Á samkomunni verður enn-
fremur frumsýnd ný fslensk
kvikmynd um höfundarrétt og
hvemig hann birtist gagpivart
okkur Islendingum og Gullhan-
inn, heiðursviðurkenning
STEFs, veittur.
Loks verður haldið upp á út-
gáfú bókar um sögu STEFs er
nefnist Þú skalt ekki stela -
störf og barátta STEFs í fímm
áratugi til verndar og styrktar
höfundarrétti. Höfundur bókar-
innar er Sigurður Reynir Pét-
ursson hrl. fyrrverandi fram-
kvæmdastjóri samtakanna.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 31. JANÚAR 1998 9