Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1998, Blaðsíða 13

TÍPARANPI j ALPARLOK - EFTIRMÁtl, SÍPARI HtUTI
MÁLSVÖRN HEIMSPEKINGS:
ÁRÉTTINGAR UM PÓSTMÓDERNISMA
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Síðasta aldarfjórðunginn hefur hvers kyns hagnýt heim-
speki, ekki síst siðfræði, sprungið út sem aldrei fyrr og
víðar en á íslandi náð eyrum upplýsts almennings. Hitt
má vera að hún Ijái fólki ekki þá altæku lífs- oq heims-
skoðun sem [ ^að er svo sólqið í oq | hykist finna í
franskri popp-heimspeki eða nykraðri indversk-amer-
ískri nýaldarstefnu.
VERULEIKAFIRRING frá heimi hverdagssanninda, sólar, jarðar og eyktamarka mannlífsins
sem Ijá tilveru okkar fastan grunn. Mynd eftir Ronald B. Kitaj.
/
IFYRRI hluta þessa eftirmála hóf ég að
stikla á þeim staksteinum sem kastað
hefur verið að greinaflokki mínum um
tíðaranda í aldarlok: ádeilu minni á póst-
módernismann (,,pm-ismann“) í fræðum
og listum. í síðustu viku þrætti ég fyrir
að umfjöllun mín hefði verið a) óskýr; b)
yfirborðskennd; einkennst af c) virðing-
arleysi og d) skorti á sögulegu samhengi. Held
ég nú áfram að greina andmælin og svara þeim
lið fyrir lið:
e) Skrif þín bera merki gremju og afbrýði-
semi alfaraslóðarheimspekinga sem eru nú af-
skiptir veraldargengi á sama tíma og „kjafta-
stéttir“ og „popp-heimspekingar“, er þú kallar
svo, baða í rósum.
Eg hef ekki beinlínis orðið var við að við al-
faraslóðarmenn drekkum úr hóffarinu um þess-
ar mundir, að minnsta kosti ekki á Islandi þar
sem hefðbundin heimspeki hefur aldrei átt sjö
dagana sælli en einmitt nú. Að baki þessum
orðum býr einnig vanþekking á viðfangsefnum
nútíma alfara-heimspeki. Til sanns vegar má
færa að þau hafl á tímabili, einkum á 7. ára-
tugnum, koðnað niður í hótfyndna hugtakarýni
og hversdagsmálsþanka - sem ég hef annars
staðar iýst sem undur skammdrægri aðferða-
fræði h En síðasta aldarfjórðunginn hefur
hvers kyns hagnýt heimspeki, ekki síst sið-
fræði, sprungið út sem aldrei fyrr og víðar en á
Islandi náð eyrum upplýsts almennings. Hitt
má vera að hún ljái fólki ekki þá altæku lífs- og
heimsskoðun sem það er svo sólgið í og þykist
finna í franskri popp-heimspeki eða nykraðri
indversk-amerískri nýaldarstefnu. En ég efast
um að hefðbundnir heimspekingar þjáist upp til
hópa af afbrýðisemi yfir því að vera ekki dýrk-
aðir sem heimslausnarar. Köllun þeirra er ein-
faldlega önnur.
Meiru skiptir að jafnvel þótt það stæði heima
að ég væri í keng af gremju yfir því að vera
minna lesinn en Derrida þá byggist aðfinnslan
á þekktri rökvillu sem kallast argumentum ad
hominem: rök gegn manninum. Uppgötvun og
uppljóstrun á því sem einstaklingi gengur til
með skrifum sínum eru aldrei viðhlítandi rök
gegn skrifunum, það er að segja gegn inntaki
þeirra. Stundum getur jafnvel eitthvað gott
komið frá Nasaret.
f) Þú forkastar meira og minna allri list síð-
ustu þriggja áratuga og gott ef ekki allri ný-
breytni í listrænni sköpun.
Þetta er misskilningur. 5. greinin, sem fjallar
um pm-íska list, var umfram allt hugsuð sem
lýsing á tvenns konar listrænum viðbrögðum
við lífi í tættum heimi og um leið tjáningu á
þeim tvenns konar afbrigðum pm-ískrar hug-
myndafræði sem rifjuð voru upp í lið a). Svo
stækt er ekki hatur mitt á pm-ismanum að
hvenær sem lýsingarorðin „pm-ískur“ birtist í
upphafi setningar megi ganga að því vísu að ég
telji allt sem á eftir komi hillingu og hjóm! Eins
og ég hef áður nefnt, í svari til Guðmundar
Andra, þá getur það naumast talist ljóður á
listamanni að storma tíðarandans kenni í verk-
um hans. Fyrri bylgja pm-ismans í listum, þar
sem listamennirnir gerðust sjálíviljugir
veltikútar ýmissa eldri stefna og stíla, túlkaði
vart nema eðlileg viðbrögð við sísmækkandi
heimi sínærgöngulli áreita. Síðari bylgjan, hin
nýja byltingarlist héraðshyggjunnar, táknar
vissa uppgjöf og afturhvarf en einkennist ekki
af neinum sameiginlegum stíl. Raunar hygg ég
að sama gildi um verk úr báðum þessum bylgj-
um að listrænt gildi þeirra verði að dæma í
hverju tilfelli út frá sambandinu milli ásetnings
og árangurs listamannsins; fáránlegt væri, sem
jafnan fyrr, að dæma listaverk eða listamann úr
leik vegna þess eins að það/hann tilheyrði til-
tekinni hefð eða túlkaði tiltekin sjónarmið.
Það sem ég amast hins vegar vegar við hér
eru miklu dýpri heimspekilegar og listfræðileg-
ar forsendur hinna pm-ísku viðhorfa. Þá á ég
við vígorðin um að höfundurinn/listamaðurinn
sé dauður (og gott ef ekki listaverkið sjálft
líka); að allt tal um heimslist og hefðbundna
listasögu sé kúgunartæki; og ekki síst að hand-
verkið í listum sé einskis nýtt. Þeir einir geta
sett jafnaðarmerki milli þessara andmæla
minna og höfnunar á allri samtíðarlist sem
sjálfir gera engan greinarmun á listaverkum og
listfræði - og taka snakkið fram yfir strigann.
g) Þú gerir þig sekan um kynþáttahyggju,
meðal annars með því að gera gys að heims-
mynd blámanna og indíána.
Mér er hér því vandara um að mæla sem mér
hefði verið ógerlegra að ætla að ég yrði ásakað-
ur um rasisma! En gott og vel, leyfið mér þá að
henda þessi andmæli á lofti og snúa til baka:
Ein alvarlegasta þverstæða pm-ismans er
nefnilega sú að hann kyndir undir en slekkur
ekki hinn viðsjála eld kynþáttahyggjunnar, eins
og ég rökstuddi í lok 9. greinar. Það er alls eng-
in mismunun kynþátta í því fólgin að minna á
að Kínverjar voru öldum saman fremri öðrum
„kynþáttum“ jafnt á sviði verk- sem bókmenn-
ingar; eða að Evrópubúar náðu síðar forystunni
við að snúa náttúrunni og vélunum sér í vil; né
heldur að ýja að því að ef til vill beri skólar í
Afríku nú í sér meiri lífsþrótt en hinir vestur-
lensku 2. Mat „heimsmynda" er hér einfaldlega
hagnýtt: Hver þeirra gerir okkur á hverjum
tíma best kleift að sigrast á takmörkunum
naumgjöfullar náttúru? Það gefur á hinn bóg-
inn undir fót kynþáttahyggju að loka aðra
menningarkima og kynþætti en manns eigin
inni í ógagnsæjum framandleik og hvetja þá,
eins og pm-istar gera, til að forstokkast í ein-
angrun sinni: hvetja fleyga fugla til að fljúga í
lokuð búr. Sú var tíð að von minnihlutahópa,
hinna kúguðu og afskiptu, var sú að sannleikur-
inn myndi að lokum afhjúpa vald og gera þá
frjálsa. En ef „sannleikurinn" er, í Fouc-
aultskum skilningi, sjálfur ekki annað en afurð
valds þá er líka öll von úti fyrir hina „öðruðu"
og ,jöðruðu“ 8. Umburðarlyndið, sem ég hélt
áður að væri þó hinn ljósi punktur pm-ismans,
er ekki umburðarlyndi þess sem reynir að setja
sig í spor annarra og skilja þá heldur hins sem
lítur á alla aðra sem „öðruvísi" og ósnertanlega
í framandleik sínum. Það er ekki innlíft heldur
útilokandi umburðarlyndi. Getur líklegri undir-
rót kynþáttahyggju?
Fyrir nokkrum árum kynntist ég hópi lækna-
stúdenta frá Afríkuríkinu Malawí sem voru við
nám í erlendum háskóla. Þetta voru dagfars-
prúðir og glaðsinna menn sem létu fátt hagga
sér og þeirri köllun sinni að flytja hið besta úr
vestrænni læknisfræði á heimaslóð. Aðeins eitt
raskaði ró þeirra; það voru spumingar vestur-
lenskra samstúdenta þeirra um læknislist Af-
ríkubúa, ýmist settar fram í hálfkæringi eða al-
vöru: Voru ekki nógir töfralæknar í Afríku;
efldu þeir ekki seið sem tók lyfjunum okkar
fram? Þetta þótti Malawaí-mönnum gáleysishjal
um alvarlegt efni. Þeir höfðu ekki hinn minnsta
áhuga á bollaleggingum um „aðrar, jafngildar
heimsmyndir"; þeir höfðu einungis áhuga á lyfj-
um og aðferðum sem virkuðu: sem læknuðu
mein af því að þær byggðust á sannleikanum
um mannslíkamann. Fyrir afrísku stúdentunum
væri pm-íska afstæðishyggjan ekki annað en
nýtt yfirskin vestræns vanskilnings á þörfum
þriðja heimsins - og réttast nefnd, í anda Þór-
bergs, „heimspeki eymdarinnar".
h) Þú boðar íhaldssamt afturhvarf til úreltra
gilda þekkingar (framfara- og vísindatrú upp-
lýsingaraldar) og siðferðis (húmanismi og
sveitarómantík).
Lykilorðin hér eru íhaldssemi og afturhvarf.
Þau eru vissulega ögn kyndug í ljósi þess að í
umræðunni um pm-isma í Bretlandi, þar sem ég
þekld best til, er boðskapur hans einatt kenndur
við ný-íhaldsstefnu: styrkingu á ríkjandi kvíum
og markalínum, samanber pm-ísku „forpokun-
arfræðin" er ég hef kallað svo. Ég hafði þannig
gengið fram í þeirri dul að ég, sem enn trúi á
vísindi, framfarir, sammannlegan skilning og
siðbætt framtíðarlönd, væri hinn róttæki og
framsækni, en pm-istarnir þeir íhaldssömu og
bakstigulu! 4 Nema orðið „róttækur" vísi ævin-
lega til þess sem kemur síðar í tímaröð - en slíkt
þætti mér vera að beita hversdagslega málnotk-
un ofbeldi. Verra er þó að gagnrýnin hvílir á
hugmyndasögulegri missýn: þeirri að hugsjónir
upplýsingaraldar séu löngu til grunna gengnar
og að áhnykking þeirra boði þvermóðskufullt
afturhvarf. Raunin er sú að þessar hugsjónir
hafa svifið og svífa enn yfir vötnum í vinnu
flestra hefðbundinna vísindamanna og heim-
spekinga; þær eru meira að segja grunnstuðull í
marxismanum og ádeilurýni Frankfurtarskól-
ans sem ýmsir núverandi pm-istar aðhylltust
fyrir ekki svo löngu, það er áður en þeir töldu
sig hafa komið húmanismanum fyrir kattarnef.
Ég er þannig fráleitt að leggja til að tekinn sé
upp þráður sem sleppt var fyrir 200 árum held-
ur hitt að fylgt sé sama almenna leiðai-hnoðanu
(þekkingarlega; siðferðilega) í listum og mann-
legum fræðum og gefist hefur svo vel á öðrum
fræða- og mannlífssviðum til þessa dags: sem
leitt hefur okkur út úr moldarkofunum og inn til
nútímans.
Steininn tók úr þegar viðmælandi í fyrsta
Víðsjárþættínum tók sér fyrir hendur að tengja
afturhvarfsþanka mina við almennari siðferði-
legar forsendur. Virtist hann þá hafa lesið verk
eftir einhvern alnafna minn eða tvígengil sem
stendur á öndverðum meiði við mig um flest!
Get ég ekki látið þeim vaðli með öllu ómótmælt
hér þó að það sé ögn úrleiðis við efnið „árétting-
ar um póstmódernisma“. Ég er enda stórum
skaðasárri þegar vegið er að burðugustu heim-
spekinni sem ég tel mig hafa sett á blað en þótt
stór orð falli í hita umræðnanna um popp-heim-
spekina. Staðreyndin er sú að fáir íslenskir
heimspekingar hafa andmælt jafnharkalega og
ég hugmyndum um afturhvarf tíl gömlu góðu
daganna og týnda sakleysisins. Ég skrifaði á
sínum tíma heila BA-ritgerð til höfuðs slíkri þá-
hyggju og í nýlegri ritgerð um siðferðiskennslu
lagði ég ríka áherslu á að vegna breytts og .»
síflóknara samfélags væri borin von að gæla við
sveitahyggju-hugmyndir um „siðmennt bað-
stofunnar“ 5. Hvernig hægt er að lesa út úr
þeim ritgerðum fomeskjuóra og þátíðarþrá er
mér með öllu hulin ráðgáta. Pm-istar eru að
vísu manna duglegastir við að leysa í sundur og
endurtúlka skoðanir annarra en ég segi ekki
annað hér en að fyrr má nú vera afbyggingin!
i) Þú hyllir einsýna bókstafstrú um sannleika
og siðferði og níðir niður þá umburðariyndu
fjölhyggju sem smám saman hefur orðið viðtek-
in skoðun í lýðræðissamfélögum nútímans.
Ég taldi mig hafa girt fyrir slíka mótbáru
með lokaorðum 10. greinar þar sem ég lýsti því
hvernig það væru í raun pm-istar og andlegir
lagsbræður þeirra sem leituðu Stóra sannleiks;
engir væru á hinn bóginn næmari fyrir van-
sönnun vísindakenninga og fjölbrigðum mann-
lífsins en hefðbundnir raunvísindamenn og
heimspekingar. Ég hef sjálfur haldið uppi vöm-
um fyrir siðferðilega fjölhyggju af ákveðnu
tagi, þó að ég hafi um leið bent á að sú stað-
reynd að oft séu til margar jafngóðar leiðir að
sama marki þýði ekki að sérhver leið sem valin
er hljóti fyrirfram að teljast jafngóð öllum öðr-
um einungis vegna þess að einhverjum dettur í
hug að velja hana c. Munurinn á fjölhyggju og
fjölmenningarstefnu sammannlegs skilnings,
sem ég aðhyllist, og hinni róttæku fjöl-
hyggju/fjölmenningarstefnu pm-ismans, með
sinni skilningsvana forpokun, var annars, að ég
hugði, skýrður of vel í 8. grein til þess að nauð-
synlegt væri að þrástagast á honum. En þar ■
hefur mér bersýnilega skjátlast.
Eins og í lið h) verð ég að fá að bregða mér
örlítinn smalakrók vegna þess hve almenn sið-
ferðileg afstaða mín var túlkuð með rangsnún-
um hætti í fyrsta Víðsjárþættinum. Þar var
meðal annars gefið í skyn að ég teldi einhlíta
(„absolute") lausn til á öllum siðferðilegum
vandamálum - og fóstureyðingar teknar sem
dæmi. Þetta er því undarlegra sem kjami
flestra ritgerða minna um siðfræði hefur verið
sá að svo sé ekki enda krefjist hluthyggja í sið-
fræði ekki slíkrar bókstafstrúar 7. Enn óskiljan-
legra er hvernig unnt er að ímynda sér að eðlis-
hyggja um manninn, í anda Aristótelesar, hljótí
að leiða af sér fylgispekt við úrelta fordóma um
ómyndugleika kvenna og ónáttúru þessara og
hinna sem ekki eru nákvæmlega eins og Meðal-
Jóninn. Enginn talsmaður aiistótelískrar .
þroskahugsjónar meðal málsmetandi heimspek-
inga nútímans hefur tekið upp þykkjuna fyrir
2300 ára fordóma úr grísku samfélagi né heldur
afskrifað Aristóteles fyrir það eitt að hafa verið
glámskyggn á ýmis reyndaratriði. Kjaminn í
þeirri hluthyggju um manneðlið sem ég hef rök-
stutt hér og þar, og stangast á við málleikja-af-
stæði pm-istanna, er að dýpstu eigindir (geðs-
hræringar, langanir og þai-fir) mannsins séu
hinar sömu í öllum samfélögum á öllum tímum,
eins og Stephan G. minnti okkur manna skýrast
á. Hins vegar sé fólk að ýmsu leytá ólíkt og eigi
að vera það - og stefnumið hvers einstaklings
skuli vera að rækta sem best þá þroskakostí
sem í honum búa, gera sem flesta möguleika
sína að vemleika. Arangur þroskahefts einstak-
lings, sem lærir að matast og sjá um sig sjálfur,
geti þannig verið mun betri en einstaklings með
háa greindarvísitölu sem kastar hæfileikum ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 1998 1 3