Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1998, Síða 5

DULARÖFLIN sem eru að baki lögmálum náttúrunnar eru þegar allt kemur til alls hin sömu og
dulspekin er að fást við. Orðin eru ólík, hugtökin margvísleg, en að baki allrar viðleitni manna
til að finna það sem er satt og rétt er samræmt lögmál um að allt í veröldinni sé á einhvern
hátt tengt. Myndin: l' árdaga. Eftir William Blake.
Hann er vísindalega sinnaður, hann leitar að
því sem er satt, rökrétt. Reynslan er í aðra
röndina eins konar tilraun sem hægt er að
endurtaka, og öðlast þannig smám saman
vissu um hvað felst í þeim veruleika sem
liggur að baki fyrirbærinu. Eins og vísinda-
maðurinn leitar að samhengi og reglu leitar
dulfræðingurinn að samræmi í reynslu og
upplifun. Dularöflin sem eru að baki lögmál-
um náttúrunnar eru þegar allt kemur til alls
hin sömu og dulspekin er að fást við. Orðin
eru ólík, hugtökin margvísleg, en að baki
allrar viðleitni manna til að finna það sem er
satt og rétt er samræmt lögmál um að allt í
veröldinni sé á einhvern hátt tengt.
Undrunin er upphaf þekkingarinnar, og
þekkingin vex í réttu hlutfalli við fjölbreytni
þeirrar reynslu sem maðurinn öðlast. Sig-
valdi mundi vafalaust bæta við, að þekkingin
minnki líka eftir því sem reynslusviðið þenst
út. Aukin þekking er ekkert annað en rík til-
finning fyrir því hve lítið manneskjan veit.
En Sigvalda var ekki nóg að ræða al-
mennt um áhugamál sín. Hann vildi
fræða, leiðbeina. Árið 1973 kom út bók
hans Eins konar þögn, og undirtitill hennar
er: Ábendingar í hugrækt. Á titilsíðu er
ljóðastef eftir Grétar Fells:
Skipi þínu er ekki ætlað að lenda.
Þú átt að stýra því út á hið endalausa haf.
Með þessum orðum er gefið til kynna
hvert erindi höfundur á við lesendur sína.
Hann vill benda þeim á að enginn verður
nokkru sinni fullnuma, að ræktun huga og
vilja er þrotlaust viðfangsefni. Það er sigl-
ingin sem skiptir máli, ekki áfangastaðurinn.
Hann er ekki bara leyndardómur, heldur
beinlínis óskiljanlegur og til einskis að hugsa
um hann. Áfangastaðurinn getur þess vegna
verið sá staður sem maður fer frá, eða öllu
heldur hver sá staður sem maður er á hverju
sinni.
í stefi Grétars Fells er lykilorðið sögnin að
stýra. Sigvaldi vili fræða lesendurna um
hvernig hægt er að stjórna fleyi sínu, hinum
órólega og hvikula huga, um óþekktar óra-
víddir. Hann segir í upphafi:
Hugrækt er því viðvíkjandi hvernig maður
er á hverju andartaki lífsins. Hún er ekki að
búa til eitthvað nýtt, heldur fremur hitt að
vera eins og manni er eðlilegt, vera maður
sjálfur, og allur, ekki brot af sjálfum sér.
Hún er í því fólgin að ná valdi yfir þeirri til-
hneigingu sem ríkir í mannshuganum að búa
sífellt til hugmyndir, ímyndir, hugtök, um
allt sem er upplifað.
Þegar því valdi er náð er hugurinn það
sem kalla mætti hljóður og glaðvakandi, og
þá er unnt að upplifa hindrunarlaust allt sem
fyrir ber ytra og innra.
Þetta er gert með æfingum með athyglina.
(1973:11).
Hann heldur áfram að ræða um gildi at-
hyglinnar og hve nauðsynleg hún er til þess
að ná valdi á huganum. Hann minnist oft á
gildi þess að skoða, beina athyglinni að ein-
hverjum ákveðnum hlut, horfa á eitthvað
harla kunnuglegt eins og maður hafi aldrei
séð það áður. Tvívegis talar hann um þau
áhrif sem Kristnamurti hafði á hann í Ady-
ar er hann benti áheyrendum sínum á að
horfa á hrafn í garðinum. Sigvaldi segir að
sér hafi fundist hann þá sjá hrafn í fyrsta
sinn. Hann talaði oft um nauðsyn þess að
skoða smáatriði, velta fyrir sér algengu
orði, eða hlut og finna hvernig ný sýn opn-
aðist. Þetta minnir á fræg orð eins af meist-
urum bókmenntanna: „Smáatriðin, alltaf
smáatriðin."
Fyrsta boðorðið er að skoða, beina athygl-
inni að einhverju einstöku, og koma þannig í
veg fyrir hugarreik sem er hættulegra en
allt annað ef ætlunin er að ráða því hvernig
hugsað er. Smám saman á sá er iðkar hug-
rækt að komast upp á lag með að nota ein-
föld ráð til þess að beina huganum að til-
teknu atriði og halda honum þar fóstum. Sig-
valdi líkir þessu við að læra að hjóla. Hann
segir:
Hugleiðingu má líkja við að að læra á hjóli,
hún er fólgin í því að komast uppá lag með ...
Fyrst er hún lítið annað en reyna - og mis-
takast. En í endurteknum mistökum býr sú
list að heppnast (1973:56).
Hann bendir á þann einfalda sannleika að
ekki sé mögulegt að manneskja geti upplifað
það sem kallað er æðra vitundarstig meðan
hún getur ekki almennilega upplifað það vit-
undarstig sem hún er á núna. Þjálfun hugans
er forsenda vandaðs lífernis í þeirri merk-
ingu að iðkandanum er eðlilegt að hugsa vel.
Þó að þessi bók sé fyrst og fremst kennslu-
bók í frumatriðum hugræktar eru þar kaflar
sem bregða birtu á margt það sem Sigvaldi
fjallar um í síðari ritum sínum. Hann segh’
að hljóður hugur sé sálarástand sem kallað
hefur verið vegur. Það er vegna þess að það
er talið að sá sem náð hefur valdi á huga sín-
um geti valið um ýmsar leiðir til þess að öðl-
ast æðri vitundarreynslu, æðri vitund. En á
þessum vegi eni engir áfangar og hann end-
ar hvergi af því að hann er eilíft upphaf
(1973:87).
riðja bók Sigvalda um fræði sín er Haf í
dropa. Þættir um Yoga og austræna
hugsun (1976). Þessi bók er gríðarlega
efnismikil þótt að hún sé ekki nema tæplega
140 blaðsíður í litlu broti. Hann er að fást við
flókið efni og alvarlegar spumingar í þeirri
bók. Þar ræðir hann um þau fyrirbæri sem
kallast dularreynsla, mystísk reynsla, og ég
kem að nánar síðar. En hann lýsir þarna
ýmsum merkilegum þáttum indverskrar
heimspeki, rökfræði þeirri sem er að baki
afstöðu margra Indverja til einstaklings og
alheims, hann fjallar ítarlega um jóga sem
leið til æðri vitundar og gefur jafnvel í skyn
að hugsanlega muni sumt úr þessari fornu
speki eiga eftir að verða hluti af vestrænum
vísindum, á svipaðan hátt og kínverska nála-
stunguaðferðin er nú viðurkennd sem hluti
af læknislist nútímans.
Eins og fyrr er titill bókarinnar hlaðinn
merkingu. Haf í dropa og dropi í hafi vísar
til einingar alls. Sérhver ögn rúmar alheim-
inn, og alheimurinn endurspeglar hverja
ögn. Allt er samtengt. Það er í senn hinn
mikli sannleikur og hinn mikli leyndardóm-
ur. Enn leitar Sigvaldi til meistara orða og
hugsunar og hefur eftirfarandi ljóðlínur eft-
ir Jakob Jóh. Smára að einkunnarorðum
íyrsta kafla bókarinnar:
Eg veit að ómæld eilífð lifir
í augnabliksins sólskinsstund.
Hugtökin eilífð, óendanleiki, augnablikið
sem aldrei líður, er viðfangsefni þessarar
bókar. Sigvaldi leitar fanga í fornum trúar-
ritum, einkum austrænum, og rýnir í þá
leyndardóma sem tíbeskir meistarar hafa
sett á bók, hyggur að kenningum um kúnda-
líni og þær jóga-aðferðir sem miða að því að
breyta hugarstarfseminni, og ná jafnvel svo
langt að mönnum verði fært að gera ýmsa
furðulega hluti með hjálp hugarorkunnar
einnar saman. Efni, andi og athöfn tengjast
á einhver þann hátt sem ekki verður útskýrt
með aðferðum vestrænnar rökfræði og eðlis-
fræði. Ef til vill gerði vísindahyggjumaður-
inn Sigvaldi sér vonir um að takast mundi í
framtíðinni að finna lögmál þessara fyrir-
bæra með tækni og rannsóknaraðferðum
sem tíðkast á Vesturlöndum, og austræn
reynsla dulspekinga og rökhugsun vísinda-
manna mundi tengjast í nákvæmri þekkingu
á lögmálum alheimsins.
Mér þykir rétt að taka hér upp orðréttan
kafla úr bókinni þar sem Sigvaldi skýrir
hvaða merkingu hann leggur í hugtakið
mystísk reynsla. Hann segir:
Þegar talað er um mystíska reynslu er
verið að gefa til kynna sérstaka upplifun sem
illa gengur að gera ljósa með útlistun. Hún
er ekki hið sama og almennt er kallað dul-
ræn reynsla og stendur ekki í neinu sam-
bandi við svokallaða dulræna hæfileika.
Mystísk reynsla er að upplifa það að vera
til öðruvísi en vanalega og miklu stórkostleg-
ar og hefur verið þekkt á öllum tímum og öll-
um löndum (1976:7).
Litlu síðar heldur hann áfram að útskýra
við hvað hann á:
Freista má að gefa hugmynd um þessa
furðulegu upplifun með athugun á lýsingum
ýmissa manna frá mismunandi menningar-
svæðum og skeiðum, og i ljós kemur að hún
er alstaðar sjálfri sér lík.
Öll bein reynsla er handanvið orð og hug-
tök. Orð segja varla nokkurntíma alveg satt.
En engu gera þau fremur rangt til en
mystískri upplifun.
Hér skal þá drepið á þrjár tegundir
mystískrar reynslu - þó hún sé ekki fremur
þrennskonar en eitthvað annað, sjálfsagt
eins margvísleg og einstaklingarnir sem hlut
eiga að máli. Oft gerist það fyrst að manni
finnst sem órofa kyrrð og þögn leggist yfir,
hin símalandi ytri tilvera stansi og nái ekki
að hafa mann lengur á valdi sínu. Hávaði rýf-
ur ekki slíka þögn, hún bælir niður allan há-
vaða. Hún er ekki af þessum heimi og ekki
neitt sem skynfærin nema, og hún yfirbugar
allar skynjanir svo þeim og öllu sem þær vísa
til tekur að svipa til óverulegrar froðuslæðu
sem flýtur oná botnlausu hyldýpi. Næst
kemur það stig að manni finnst hann renna
samanvið allt sem hann skynjar, upplifa
sjálfan sig með einhverjum hætti í trjám,
blómum, öðrum mönnum, dýrum og um-
hverfi: allt er eitt. Sú niðurstaða er ekki fram
komin fyrir umhugsun, hún er millihðalaus
uppgötvun. Mörkin milli þín og þess sem þú
skynjar þurrkast út.
Og svo yfirþyrmandi getur þessi volduga
reynsla orðið að allt snúist við, og þú greinir
allt í þér - allt sem athygli þín beinist að sé i
þér, þú sjálfur orðinn líktog eitthvert óskap-
legt tóm sem umlykur og gegnumsmýgur
allt ánþess í því felist nokkur tilfinning um
stærð eða smæð: stærð og smæð og öll önn-
ur stigbreyting lífsins er farin veg allrar ver-
aldar (1976:8- 9).
Og litlu síðar:
I mystískri reynslu virðist öll tilveran lif-
andi návist - hvaða verkfærum skynjunar
eða vitundarlífs sem að henni er beint. Ekk-
ert er til nema líf. Og þótt óskiljanlegt kunni
að sýnast frá sjónarmiði venjulegrar mann-
legrar hugsunar þá ert þú sjálfur þessi al-
heims-návist og hún er þú (1976:10).
Eins og fram kemur í orðum Sigvalda er
full ástæða til þess að gera greinarmun á dul-
rænni reynslu og mystískri reynslu. Ég heí
ekki gert nógu greinilegan mun á þessu
tvennu en þegar ég tala um dulspeki er ég
reyndar að fjalla um alla þá reynslu sem ekki
er hversdagsleg, en gerist fyrst og fremst í
hugarheimi viðkomandi. Hún er ekki það að
sjá sýnir, eða verða var við framliðna, eða
annað af því tagi sem algengast er að kalla
dulræna reynslu. Enda þótt slík reynsla og
þess konar fyrirbæri séu verð rannsóknar
eins og önnur fyrirbæri mannlegs lífs þá má
ekki blanda henni saman við þá upplifun að
allt sé eining, og manneskjan sé í nánu sam-
bandi við allt annað í alheimi.
essi vitund, sem ef til vOl mætti kaljá
nýja tegund vitundar, birtist eins og
snögg ljómun hugans og Sigvaldi segir
að henni fylgi stundum nagandi efasemdh
um mikilvægi mannlífsins og sjónarspiís
þess. Það sem hjálpar til þess að öðlast hæf!-
leika til að kynnast þessari mystísku vitunp
er jóga. Jóga er hugrækt og fólgið í því að nfi
valdi á myndun hugsana og hugmynda
(1976:18). En jóga-iðkun er einnig líkamlegs
eðlis en miðar þó ætíð að því að iðkandinn
nái hugrænum árangri.
Sigvaldi rekur síðan skiptinguna í líkam-
legt jóga og hugrænt jóga, en tekur fram aðlí
raun sé ekki rétt að skipta þessu þannig nið-
ur í svið, en þó megi afsaka það með því að
það sé til hægðarauka fyrir þá sem eru að
feta sig inn á braut jóga. Hið hugræna jógá
beinist að mystískri uppplifun, en líkamlegt
jóga stefnir að því að ummynda tauga- og
heilastarfsemina.
Síðan er rætt um nokkrar tegundir jóga-
iðkana sem allar miða að því sem Sigvaldi
leggur alltaf svo mikla áherslu á, það er að
æfa athyglina, æfa sig í því að skoða og íhuga
í þeim tilgangi að ná valdi á hugsuninni. Og
er þá komið að dhyana:
Næst kemur stig sem kallast dhyana, það
þýðir hugleiðing, og er hin eina og sanna
hugleiðing, hitt er einungis undirbúningur
eða hreinsun, þvi tærleiki hreinnar athygli
þegar hugarstarf lætur ekki á sér bæra ér
upphaf hreinleika sem vex og magnast ef
rétt er á haldið uns þú og óendanleikinn
renna saman í eitt. i
í dhyana er ástand vitundarinnar orðið
svo hljótt að þér finnst þú eitthvert þagnart
djúp á bakvið allt hugsanarót - þannig að
jafnvel hugsanir þínar sjálfs tiufla ekki, þú
hefur þær á valdi þínu, leyfir þeim að líða
fram þegar þú vilt, ella ríkir kyrrð, hugsun>-
arhæfileikinn lætur jafn-létt að stjórn og
mannshönd sem aðeins tekur til starfa þegar
þörf krefur (1976:21).
Það væri fróðlegt að rekja umfjöllun Sigr
valda um líffræðilegar forsendur jóga, og
ekki síst kenningarnar um kúndalíni og þau
orkusvið sem hann telur að ráði mestu um
ástand efnislíkamans. Ég læt nægja að
benda á að rannsókn á þeim fyrirbærum er
eitt af því sem vísindamenn og dulspekingar
ættu að geta fræðst um með frekari rann-
sóknum og tilraunum. Má vera að þar séu
fram komin ýmis sannindi sem ég hef ekki
frétt af.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er prófessor í mannfræði viS Hóskóla ís-
lands. Greinin er byggS ó erindi sem flutt var ó fundi
í Guðspekifélaginu 10. okt. 1997.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 1998 5