Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1998, Síða 9
Á ÍSLANDI var mikil stéttaskipting á 18. öldinni. Yfirstéttin, embættismenn og fjölskyldur
þeirra, hafa reynt að klæðast eftir tfsku tfmans úti í Evrópu eins og þessi mynd sýnir, sem Ed-
ward Dayes f fslandsleiðangri Stanleys teiknaði.
menningarstétt, allir meginstraumar bárust
hingað. Hins vegar var íslenska „elítan“ mjög
fátæk á evrópskan mælikvarða."
Jarðeigendur misstu
seint tökin hér
„Það er ekki fyrr en á nítjándu öld sem
jarðeigendur fara að missa tökin í íslensku
samfélagi. Þó ekki nærri eins mikið hér og t.d.
í Noregiog Svíþjóð, að ekki sé talað um Dan-
mörku. í lok nítjándu aldar er stór hluti af
jarðeignum enn í leiguábúð á Islandi. Þá er
slíkt varla til í Danmörku, þar taka sjálfseign-
arbændur yfir hundrað árum fyrr. Þá komu
þar fram lög um að skipta upp herragörðum.
Rætt var um að gera þetta á Islandi líka seint
á átjándu öld, en það var aldrei gert. Um 1770
var rætt um að selja jarðeignir krúnunnar og
styrkja sjálfseign bænda hér. Þá voru um 40
til 60% bænda hér leiguliðar. í Svíþjóð og
Danmörku voru lög um skiptingu jarða talin
einasta leiðin til þess að auka landbúnaðar-
framleiðslu. Mikil eftirspurn var eftir land-
búnaðarvörum seint á átjándu öld og á nítj-
ándu öld. Til þess að auka framleiðslu og
hagnað þjóðanna var álitið að sjálfseign hent-
aði best. Hér á landi voru búnaðarhættir
þannig að þetta skipti ekki máli.
Þjóðemishyggjan kom fram í lok átjándu
aldar og í byrjun nítjándu aldar. Sumir telja
hana afleiðingu af iðnvæðingu, aðrir að hún sé
afleiðing af frönsku byltingunni og enn aðrir
að hún hafi leitt af hertöku Napóleons á
Þýskalandi. Þjóðernishyggjan barst mjög
hratt til íslands, hún var búin að nema hér
land um 1835. Þjóðemishyggjan boðaði að
þjóðfélagið væri ein heild. Einkum urðu
bændur mikilvægir á Norðurlöndum í þessari
hugmyndafræði, hinn frjálsi bóndi. Þar var
ÍSLENSK kona í bók Kergulens-Trémarecs
frá 1771 sýnir viðhafnarbúning hefðarkonu.
Fráleitt er að alþýða manna gæti skartað
slíkum klæðum.
hins vegar ekki mikið rúm ætlað aðalsmönn-
um og gósseigendum. Þessari hugmyndafræði
var afar vel tekið á íslandi, hún útrýmdi hug-
myndinni um stórjarðeigendur. í lok nítjándu
aldar komu svo markaðsfiskveiðar og þá opn-
uðust aðrir möguleikar til fjárfestingar. Þeir
sem áttu fé tóku að fjárfesta í fiskvinnslu og
útgerð og í framhaldi af því kom fram borg-
arastétt á íslandi. Það er vel þekkt hvernig
borgarastéttin þróaðist hér, á því hafa verið
gerðar rannsóknir. Tengslin milli þess hvern-
ig völdum jarðeigenda“elítu“ lauk og ný „el-
íta“ borgarstéttar myndaðist eru hins vegar
lítt könnuð enn sem komið er.“
Ólfk
stjórnmálakerfi
Ritgerð Haralds Gustafssonar er hluti af
stóru samnorrænu sagnfræðiverkefni sem
nefnist Miðstjórnarvald og stöðvarsamfélög á
átjándu öld. „Þar er borið saman hvemig mið-
stjórn ríkis tókst að stjórna löndum sínum í
einveldinu í Danmörku og Noregi og hins veg-
ar í Svíþjóð, sem Finnland var hluti af þá, en
þar var þá þingræðisstjórn ekki ósvipuð því
sem gerist í dag. Það voru sem sagt gerólík
kerfi í þessum ríkjum, í Danmörku og Noregi
áttu allar ákvarðanir að koma beint frá kon-
ungi. Ég kannaði embættiskerfið á Islandi og
gang mála í ýmsum deilumálum. Ég kannaði
t.d. Landsnefndina fyrri, sem send var til ís-
lands um 1770 með ýmsar uppástungur um
úrbætur í efnahagslífi Islendinga. Lands-
nefndin fékk mörg bréf frá íslendingum, jafn-
vel frá óbreyttum bændum, þar sem hægt er
að lesa úr álit þeirra á samfélaginu, og ég
kannaði einnig ýmsar deilur sem spruttu af
byggingu dómkirkjunnar á Hólum - við hana
áttu menn að vinna ókeypis og komu fram
ýmis viðbrögð við því. Það var líka reynt á
þessum tíma að afnema skattfrelsi embættis-
manna og þeir börðust gegn því. Einnig kann-
aði ég deiluna sem kom upp í kjölfar fjárkláð-
ans fyrri. Þá drapst margt sauðfé og hver átti
að borga fyrir það, leiguliðar eða jarðeigend-
ur? Það var eiginlega stéttabarátta sem
spratt af þessu. Það er áberandi að stjómin í
Danmörku vildi sem minnst skipta sér af
þessari deilu upp á Islandi. Embættismenn og
fulltrúar jarðeigenda skoruðu á stjómina að
ákveða eitthvað um þetta mál, en það var ekki
gert og málalyktir urðu því mismunandi.
Þetta m.a. sýndi að ráðamenn hér gátu ráðið
miklu í langflestum málum. Valdaklíka emb-
ættismanna hér samanstóð af amtmönnum,
sýslumönnum, landfógeta, lögmönnum og að
vissu leyti prestum. Þótt hún gæti ráðið mjög
miklu gilti það þó ekki í verslunarmálum, þar
voru hagsmunir hinnar dönsku stjórnar of
miklir. En líka þar var reynt að ná samkomu-
lagi - það er eitt aðaleinkenni umrædds
stjórnmálakerfis að það var alltaf reynt að ná
samkomulagi. Þetta var því í raun ekki ein-
veldiskerfi, og sama var upp á teningnum
annars staðar í Evrópu þar sem ríkti einveldi,
stjómin varð að ná samkomulagi við „elítu“
hvers staðar, annars gekk þetta ekki. Engin
þjóð á þessum tíma réð yfir tækjum til þess
að „valta yfir“ hagsmuni staðbundinnar yfir-
stéttar. Niðurstaða mín er sú að íslenska sam-
félagið hafi ekki verið svo mjög frábrugðið
öðrum samfélögum í Evrópu á þessum tíma.
Pólitísk vitund var þó að mínu mati út-
breiddari í Svíþjóð, þar sem ríkti þingræði, en
í einvaldslöndunum. Fleiri þekktu þar til
landsmála og fylgdust betur með í stjórnmál-
unum. Á íslandi vissu menn lítið um stjóm-
mál, það kemur t.d. fram í bréfum til Lands-
nefndarinnar sem ég nefndi áður. Alþýða
manna átti ekki greiðan aðgang að dönsku
stjórninni, en menn nýttu sér þama tækifærið
til þess að snúa sér beint til umboðsmanna
stjómarinnar og í bréfunum til Landsnefndar
kvarta menn yfir því sem þeim þótti aflaga
fara, t.d. kvörtuðu menn yfir jarðeigendum og
embættismönnum. I Svíþjóð var til stofnun
sem menn gátu snúið sér til í þessu skyni.
íslendingar á átjándu öld höfðu það ekki
lakara en fólk í öðrum landbúnaðarsamfélög-
um á norðurslóðum í Evrópu þess tíma. I góð-
æri hafði bændafjölskyldan nóg að bíta og
brenna en í slæmu árferði dó fólk úr hungri,
hér eins og annars staðar. Hins vegar urðu
hér á átjándu öld þrjú mikil hungurtímabil,
um 1710 gekk stórabóla yfir landið, seint á
sjötta áratugnum varð mikið kuldakast og svo
komu móðuharðindin undir lok aldarinnai'. En
á milli þessara atburða var líf fólks hér svipað
og annars staðar í Evrópu. Þeir sem lifðu af
kreppurnar höfðu það að ýmsu leyti gott,
fengu betra jarðnæði en þeir höfðu haft og því
befri lffskjör. Eins dauði var annars brauð.
Út frá alþjóðlegum sagnfræðiumræðum tel
ég tímbært að fara að rannsaka sjálfsmynd
manna hér á umræddu tímabili, menninguna,
heimsmyndina, hvernig menn þessara tíma
litu á sjálfa sig, á héraðið, á ísland, á Dana-
veldi, á stéttaskiptingu, á hlutskipti kynjanna
og kynjagreiningu í samfélaginu, svo eitthvað
sé nefnt. Þetta þætti mér spennandi verkefni.
En vissulega vantar enn mörg grundvallar at-
riði í hagsögu og félagssögu íslands á þessu
tímabili sem þyrfti að rannsaka. Til eru nægi-
legar heimildir til þess að gera þessar rann-
sóknir, svo sem þingbækur, annálar, bréfa-
skriftir embættismanna og einkasendibréf.
Þótt þau séu aðallega frá “elítu" hópnum, þá
held ég þó að hægt væri að ná til alþýðunnar
líka.“
KRISTJÁN M. FALSSON
ÍSLAND
EÐAEI
Ég segi við mig
því ertu ekki fæddur
í öðru landi
þar sem sólin skín
allan ársins hring?
Og gyðjumar vefja þig örmum
þar til þú ert
íandakt
og leitar að vatni til að svala
forvitni þinni.
En ég fínn landið
landið sem mér var gefíð
land ísa og elds
sem kyrrir haf og vinda
í Golfstraumnum.
Þar vil ég vera og fínna
allt það sem hugann vekur
gleymsku og minni í senn.
Gullroða í norðrinu eina
þar á ég heima.
Fræddu mig skáldjöfur góður
um dýrð sem að hérna er eigi.
Verndaðu dýr þess og gróður
gleym ei minnstu blómunum
sem hjara á öræfum þess.
Eftir langan dag verð ég
gleymdur í moldu þinni
kynslóðir koma og fara
þá mund’eftir bóninni minni
að ég var einn af þeim mörgu.
Höfundurinn vinnur á Amtsbókasafninu á
Akureyri.
KRISTÍN JÓNA
ÞORSTEINSDÓTTIR
VIÐ
Þú ert eins og rigningin
vætir þurrar kverkar náttúrunnar
ég er þyrst
égsakna
svo ég leita á náðir minninganna
dreg upp eina nógu saðsama
til að slökkva þorsta minn
minning verður að raunveruleika
fortíð verður að nútíð
þú ert mín
og ég er þín
við erum hvor önnur
við erum eðlilegar
eins og fugl á flugi
eins og morðingi að drepa
frjálsar en í fjötrum
við hringum okkur
utan um hvor aðra
eins og kirkjuslanga
en svo
eins og eftir kjaftshögg
rakna ég úr rotinu
ég er nakin
ég er berskjölduð
ég er ein
regnið fellur mjúklega
í seiðandi tónum
ég losa um faðmlagið
og hleypi tóminu í burt.
Höfundurinn er hljóðfæraleikari í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 1998 9